Δυστοπία (από το ελληνικό δυς- και τόπος) ονομάζεται η κοινότητα ή η κοινωνία που είναι ανεπιθύμητη ή τρομακτική. Θεωρείται ως ένα κακό μέρος, και πρόκειται για το αντίθετο της ουτοπίας, η οποία είναι το υπόδειγμα για μία ιδανική κοινωνία χωρίς εγκληματικότητα ή φτώχεια. Οι δυστοπικές κοινωνίες εμφανίζονται σε πολλά καλλιτεχνικά έργα, αλλά και σε ιστορίες που εξελίσσονται στο μέλλον. Συχνά χαρακτηρίζονται από τον απανθρωπισμό, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, την περιβαλλοντική καταστροφή, ή άλλα χαρακτηριστικά συσχετισμένα με την κατακλυσμική πτώση της κοινωνίας. Οι δυστοπικές κοινωνίες εμφανίζονται σε πολλά υποείδη στη φαντασία, και συχνά χρησιμοποιούνται για να τραβήξουν την προσοχή στα προβλήματα του πραγματικού κόσμου σχετικά με την κοινωνία, το περιβάλλον, την πολιτική, την οικονομία, τη θρησκεία, την ψυχολογία, την ηθική, την επιστήμη ή/και την τεχνολογία, τα οποία αν χάσουν την κατεύθυνσή τους θα μπορούσαν ενδεχομένως να οδηγήσουν σε μία δυστοπική κατάσταση (πηγή Wikipedia).
Γνωστά έργα που αναφέρονται ως δυστοπικά είναι: η Πολιτεία του Πλάτωνα (η αλληγορία του σπηλαίου),ο Θαυμαστός καινούριος κόσμος του Άλντους Χάξλεϋ, το 451 βαθμοί Φαρενάιτ του Μπράντμπουρι, το 1984 του Όργουελ, Το κουρδιστό πορτοκάλι του Μπέρτζες, οι Αγώνες πείνας της Κόλλινς, ο Νεκρομάντης του Γκίμπσον, το Ονειρεύονται τα ανδροειδή το ηλεκτρικό πρόβατο; του Ντικ όπου και βασίστηκε η ταινία Μπλέιντ Ράνερ. Η Δίκη και Ο Πύργος του Κάφκα, περισσότερο όμως ως προς την κλειστοφοβική δύναμη που αποδεικνύουν. Ασφαλώς ο κατάλογος είναι μακρύς: Ούρσουλα Λε Γκεν, Γιεβγκένι Ζαμιάτιν Μάργκαρετ Άτγουντ και τόσοι και τόσοι άλλοι.
Δεν θα πρέπει, αν και το πρέπει εμπεριέχει την έννοια του αμφίσημου, να μπερδεύεται η δυστοπία με την επιστημονική φαντασία. Είναι διαφορετικά είδη. Αλλά και εδώ μπορούμε να βάλουμε νερό στο κρασί μας μιας και είναι σύνηθες να υπάρχει συνδυασμός των δύο ειδών.
Μια μεγάλη αλήθεια −συγγραφική− είναι αυτή: Ο συγγραφέας με το γράψιμό του θέλει να αλλάξει τον κόσμο. Δεν του αρέσει αυτός που ζει και επιθυμεί, έστω και ονειροπολικά, να βρεθεί σε έναν άλλο, θα προτιμούσε έναν κόσμο βυθισμένο στην ουτοπία.
Βέβαια, όταν ο συγγραφέας βλέπει εφιάλτες ή δεν θέλει να τα περιγράφει όλα ρόδινα, τότε ναι, σωστά, πολύ σωστά έρχεται η δυστοπία. Μια δυστοπία που όλα τα καλά νικάει. Είναι η γραφή μιας δυστοπικής νουβέλας ή δυστοπικού μυθιστορήματος μια εφιαλτική λύτρωση ή ένας λυτρωτικός εφιάλτης. Για μένα είναι μια εφιαλτική λύτρωση μιας και για να γραφτεί ένα μυθιστόρημα, μια μεγάλη φόρμα απαιτεί κόπο και χρόνο. Με αμφίβολο αποτέλεσμα. Μπορεί πέντε ή έξι ή δώδεκα μήνες δουλειάς να πάνε χαμένοι. Να μην βρει τελικά τον δρόμο για την έκδοση ή ακόμη χειρότερα να μην ικανοποιεί τον συγγραφέα το τελικό αποτέλεσμα.
Όλη αυτή η εισαγωγή είχε σαν σκοπό να δημιουργήσω το κατάλληλο περίβλημα ώστε να γράψω για το δυστοπικό μυθιστόρημα του Μιχάλη Κογχυλάκη Η επάνοδος που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις 24γράμματα. Να σημειώσω πως πρόκειται για την πρώτη του συγγραφική προσπάθεια.
Ξεκινώντας, ένα είναι το σίγουρο. Ο Μιχάλης κατέβαλε τεράστιο κόπο για να ολοκληρώσει τις 745 σελίδες του μυθιστορήματος.
Δεύτερο σίγουρο: Έπλασε ένα δικό του σύμπαν το οποίο για να το επινοήσει παιδεύτηκε πολύ.
Τρίτο σίγουρο: Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η ιστορία του.
Στα επιμέρους:
Υπάρχουν τρεις φατρίες ή ας πούμε τρεις παγκόσμιες οικογένειες. Η Κοινωνία των Ελεύθερων Ανθρώπων, οι Καπιταλιστές και η Ομοσπονδία. Η εξουσία, πλέον, μετά την οικολογική καταστροφή του πλανήτη, έχει περάσει από τις καπιταλιστικές εθνικές κυβερνήσεις στους Ελεύθερους Ανθρώπους. Και από τους Ελεύθερους Ανθρώπους στην Ομοσπονδία.
Η Ομοσπονδία ελέγχει τους πάντες και τα πάντα με κάθε πρόσφορο μέσο. Δημιουργεί κάστες οι οποίες διακρίνονται από το χρώμα του περικαρπίου. Όσο πιο πιστός στα ιδεώδη της ομοσπονδίας τόσο μεγαλύτερο το επίπεδό σου.
Οι Καπιταλιστές ζουν και αναπνέουν και αντιστέκονται με σκοπό να επαναφέρουν τον καπιταλισμό στον πλανήτη.
Και οι Ελεύθεροι Άνθρωποι, με τη σειρά τους, κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση, έχοντας ταυτόχρονα επωμιστεί τον ρόλο της αντίστασης. Ιδεολογικά κινούνται στον χώρο της Αριστεράς, για την ακρίβεια, παραφράζοντας τίτλο ποιητικής συλλογής του Μπουκόφσκι: Αναρχίας και Αριστεράς γωνία.
Η βασική διαφορά, πέρα ασφαλώς από την ιδεολογική, είναι πως οι Καπιταλιστές κινούνται με τους περιορισμούς του καθεστώτος στην επιφάνεια του πλανήτη ενώ οι αντιστασιακοί κάτω από αυτόν, κινούμενοι στην παρανομία.
Η ιστορία έχει τρία αφηγηματικά μονοπάτια. Τρεις διαφορετικές οπτικές στην εξιστόρηση. Παρένθεση: Η αφήγηση είναι κυρίως γραμμική με μικρά φλας μπακ. Εξαίρεση το αρχικό κεφάλαιο που αποτελεί πρόληψη. Δηλαδή ένα μελλοντικό γεγονός το οποίο μαθαίνουμε στην αρχή της ιστορίας, και στη συνέχεια περιμένουμε να παίξει τον ρόλο του.
Πρώτη οπτική: Οι ήρωες της Ομοσπονδίας. Δεύτερη: Οι ήρωες της αντίστασης-Ελεύθεροι Άνθρωποι. Τρίτη: Οι ήρωες των Καπιταλιστών.
Μεγαλύτερο βάρος δίνεται στην αντίσταση. Ο παντογνώστης αφηγητής δείχνει να ταυτίζεται με εκείνους. Έπονται αυτοί της Ομοσπονδίας και τρίτοι και καταϊδρωμένοι αυτοί των Καπιταλιστών.
Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε τρία διακριτά μέρη:
Στο πρώτο όπου παρακολουθούμε τον αγώνα των αντιστασιακών εναντίον της ομοσπονδίας. Ταυτόχρονα μαθαίνουμε για τον τρόπο ζωής τους, αυτά που αγαπούν και αυτά που μισούν.
Στην κοινωνία των ελευθέρων ανθρώπων συναντάμε ρασταφάριανς και μεταλλάδες, επαναστάτες και καλλιτέχνες, συγγραφείς και μουσικούς.
Ο Βικ, ο παπά Γκλίκτον, ο Σάντα, ο Πήτερ, ο Σούγκα, η Μελίσσα είναι μερικοί από τους ήρωες. Ο Φρανκ και ο Ντάνιελ κάποιοι άλλοι.
Από την άλλη μεριά παρελαύνουν όλα τα φυντάνια της Ομοσπονδίας, με πρώτη και καλύτερη τη Φλόρενς Λη ή Τίγρη της Κασπίας και τη θετή της κόρη Εμέλ. Οι ειδικοί φρουροί της Σκουόντ 9, Σπίντι και Ρίκο.
Παράλληλα αναλύεται όλο το συγγραφικό σύμπαν που έχει χτίσει ο συγγραφέας. Δομή κοινωνιών, οργάνωση της Ομοσπονδίας, τρόπος διοίκησης. Καταφύγια και τεχνολογία, συνήθειες και καταστάσεις που έχουν εκλείψει: Όπως η χρήση τηλεφώνων, πλην ενός κεντρικού ελεγχόμενου παρόχου. Αυτοκίνητα και αεροπλάνα. Κάμερες παρακολούθησης.
Επανερχόμενος στους ήρωες: Όλοι, ή έστω σχεδόν όλοι, μεταφέρουν ένα βαρύ φορτίο, ένα τραύμα σωματικό ή ψυχικό. Είναι κατά μια έννοια καταραμένοι και για αυτό τον λόγο αξιόλογοι. Ένας «καθώς πρέπει» ήρωας είναι μάλλον αχρείαστος. Χωρίς εσωτερική και εξωτερική σύγκρουση γίνεται άνευρος.
Ένα άλλο ιδιαίτερο στοιχείο είναι η αποτελεσματικότητά τους. Κινούνται και δρουν προάγοντας την πλοκή. Και αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό. Ένας χαρακτήρας πηγαίνοντας από δω κι από κει χωρίς ουσιαστική επίδραση αποδυναμώνει το όλο εγχείρημα. Είναι σαν ένας παίκτης σε ποδοσφαιρική εντεκάδα που δεν γνωρίζει ούτε πια είναι η θέση του ούτε τι πρέπει να κάνει.
Όλα αυτά λοιπόν μας οδηγούν σε ένα δυστοπικό μυθιστόρημα.
Στο δεύτερο μέρος του μυθιστορήματος, όμως, κάνει την εμφάνισή της η επιστημονική φαντασία, χωρίς όμως να απωλέσει τον δυστοπικό χαρακτήρα του το βιβλίο. Ντρόουνς και Σάιμπρογκ και εποικισμένοι πλανήτες. Άνθρωποι-μηχανές, ασύλληπτα τεχνολογικά επιτεύγματα.
Η δράση κλιμακώνεται, οι αντιστασιακοί πολεμούν με την Ομοσπονδία, η Ομοσπονδία με τους Καπιταλιστές. Σχέδια εξυφαίνονται και επιτυγχάνονται ή διαλύονται μέσα σε καπνούς. Συμμαχίες και πισώπλατες μαχαιριές.
Στο τρίτο μέρος θα επέλθει η λύση, θα εκπληρωθεί, έστω και μερικά, η επάνοδος, με το σύμβολο του Κύκνου να παίζει καθοριστικό ρόλο στη ροή της ιστορίας. Η τελική λύση θα διαφανεί, αφήνοντας ωστόσο ένα ανοιχτό τέλος.
Από το οπισθόφυλλο:
Πώς να εξηγήσω τι σημαίνει να είσαι Ελεύθερος Άνθρωπος; Πόση δόση ελευθερίας, άραγε, έχω γευτεί εγώ ο ίδιος για να εμπιστευτεί κάποιος την ταπεινή άποψή μου; Η αλήθεια ίσως είναι μία. Κανένας δεν νιώθει ελεύθερος μέχρι κάποιος να του πει ότι είναι. Σας ακούγεται γνώριμο αυτό; Μια εντολή πάντα αρκούσε για να καθοδηγήσει το παραπλανημένο είδος μας. Η Ελευθερία όμως δεν πρόκειται να έρθει με τις εντολές, αλλά με τις προσωπικές και συλλογικές θυσίες. Άραγε υπάρχει μεγαλύτερη θυσία από τον αμετάκλητο επαναπροσδιορισμό της ανθρώπινης φύσης μας;
