Την Τίνα Κουτσουμπού τη γνωρίζαμε ως τώρα κατά κύριο λόγο ως διηγηματογράφο. Έχει γράψει πολλά και καλά διηγήματα· διηγήματά της, πέρα από τις τέσσερις συλλογές της, έχουν δημοσιευτεί σε διάφορα περιοδικά και συλλογικές εκδόσεις. Με τα «Χλομά Βουνά» κάνει ένα μεγάλο άλμα και περνάει από το διήγημα στο μυθιστόρημα. Και μας δίνει ένα ενδιαφέρον έργο τόσο όσον αφορά στη μυθοπλασία όσο και στα ιστορικά στοιχεία που περιέχει.
Η Κουτσουμπού ανακάλυψε, θα λέγαμε, στο δεύτερο μισό του 19ου αι. μια απομονωμένη, ορεινή περιοχή στις Άλπεις, ανάμεσα σε Ιταλία και Aυστρία, το Τιρόλο, συνάντησε εκεί έναν δραστήριο, προοδευτικό και μαχητικό οραματιστή, Έλληνα στην καταγωγή, και έστησε μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία.
Τα «Χλομά Βουνά» είναι ένα μυθιστόρημα στο οποίο διαπλέκεται με αβίαστο και φυσικό τρόπο ο μύθος και η ιστορία, τα πλαστά και επινοημένα πρόσωπα και γεγονότα με τα πραγματικά ιστορικά στοιχεία. Το πραγματικό (το ιστορικό) εισχωρεί με φυσικότητα και άνεση στο φανταστικό, χρωματίζει με την αλήθειά του τον μύθο και δίνει ζωντανή την εικόνα της κοινωνίας εκείνης της εποχής.
Το βιβλίο αφηγείται στην ουσία την ιστορία μιας σπουδαίας οικογένειας καλαματιανών εμπόρων, της οικογένειας του Μενέλαου Μαντούδη. Ή καλύτερα, όπως η συγγραφέας θέλει, τη βιογραφία του Περικλή, του γιου του Μενέλαου, την οποία – υποτίθεται – έχει συνθέσει και συγγράψει ο δισέγγονός του Αλέξης. Η οικογένεια Μαντούδη ασκεί τις εμπορικές της δραστηριότητες στην Καλαμάτα σε μια εποχή που η πόλη αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς και μετατρέπεται σε βιομηχανική πόλη. Κέντρο εμπορικό, οικονομικό και εξαγωγικό από τα σπουδαιότερα της χώρας μας. Η δραστηριότητα της οικογένειας Μαντούδη πέρα από τη Μεσσηνία, επεκτείνεται σε σημαντικά εμπορικά κέντρα της Ευρώπης, στη Βιέννη και στην Τεργέστη την εποχή της ακμής της Αυστροουγγαρίας επί Φραγκίσκου Ιωσήφ.
Στη Βιέννη κοντά στον αδερφό του τον έμπορο Νικόλα έστειλε ο Μενέλαος Μαντούδης τον γιο του Περικλή να σπουδάσει νομική. Εκεί πετυχαίνει ως επιχειρηματίας, ως νομικός και πολιτικός και για χρόνια διακρίνεται ως σημαίνον πρόσωπο της ελληνικής παροικίας της Βιέννης. Από τον πρώτο χρόνο της άφιξής του και με τη βοήθεια του επιφανούς επιχειρηματία θείου του γνωρίζεται με εξαιρετικούς ανθρώπους και σπουδαίους επιστήμονες με σημαντικότερο τον ελληνικής καταγωγής Θέοντορ Χρηστομάννο συγγενή του Κων. Χρηστομάνου του συγγραφέα της «Κερένιας κούκλας» και «του βιβλίου της αυτοκράτειρας Ελισάβετ», και τον οποίο θα συναντήσουμε στο βιβλίο). Η συγγραφέας με χαρακτηριστικές λεπτομέρειες ιστορεί την καθεμιά από αυτές τις γνωριμίες και βρίσκει έτσι την ευκαιρία με ευρηματικό τρόπο μέσω του Περικλή να μας μεταφέρει στην καρδιά της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι. και να γνωρίσουμε τα ήθη και τη ζωή της.
Η γνωριμία του Περικλή Μαντούδη και της συζύγου του Αρετής, δυο ανθρώπων με ανοιχτά μυαλά, με τον οραματιστή ομογενή Θέοντορ Χρηστομάννο τους ενθουσιάζει, και αποφασίζουν να συνεργαστούν μαζί του και να τον βοηθήσουν στην υλοποίηση των πρωτοπόρων σχεδίων του. Αυτή η γνωριμία εμπλέκει στην ιστορία τη δράση του Χρηστομάννου ο οποίος μετατρέπεται στην ουσία σε πόλο αναφοράς και κύριο πρωταγωνιστή της ιστορίας. Ο Χρηστομάννος θα εμπνεύσει στον Περικλή και την αγάπη για τα Χλομά βουνά, ( άλλη ονομασία των Δολομιτικών Άλπεων) και η αγάπη αυτή θα τον οδηγήσει να εγκατασταθεί στο Μεράνο, μια πόλη στο κέντρο των Δολομιτικών Άλπεων, σήμερα στη βόρεια Ιταλία στα σύνορα με την Αυστρία στην περιοχή του Νότιου Τιρόλο και που από τα χρόνια της Αυστροουγγαρίας είχε γνωρίσει μεγάλη ανάπτυξη ως τουριστικό θέρετρο.
Μέσα στις 470 σελίδες του βιβλίου ανασταίνεται, αναπνέει και κινείται ένας κόσμος ολόκληρος, με όλες τις εκφράσεις και εκφάνσεις της ανθρώπινης πολύμορφης κοινωνίας. Ο αναγνώστης θα συναντήσει ανθρώπους αγνούς και παθιασμένους για την προσφορά τους στο κοινωνικό σύνολο, οραματιστές, που έχουν θέσει την όλη τους δράση στον αγώνα για τη βελτίωση της ζωής του συνανθρώπου τους, που όχι απλά αγάπησαν, αλλά λάτρεψαν τη φύση, γοητεύτηκαν από την ομορφιά των τοπίων της και πίστεψαν και πρόβαλαν τη δυναμική, την ευεργετική επίδρασή της στην υγεία. Θα έρθει παράλληλα αντιμέτωπος με άτομα και ομάδες μεμψίμοιρους, μικρόνοες, που αδυνατούν να δουν τον κόσμο με ανοιχτά μάτια, που παρασύρονται από επιτήδειους ή το πρόσκαιρο μικροσυμφέρον τους. Θα συναντήσει συντηρητικούς που τρομάζουν στην εκδοχή να ταράξει κάποιος τα λιμνάζοντα ύδατα και ανατρέψει τη μίζερη γαλήνη της ψευτοζωής τους. Και υπηρέτες μεγαλοσυμφερόντων πρόθυμους να σβήσουν την όποια ελπίδα για πρόοδο ενός τόπου. Επίσης συνωμοσίες, απατεώνες, πληρωμένους εγκάθετους και ωμούς εκβιασμούς, εθνικισμούς, αλλά και μεγάλα πάθη, δυνατούς έρωτες, ανθρώπινες σχέσεις στενές, τρυφερές, ειλικρινείς και ανυστερόβουλες. Θα παρακολουθήσει, στα πάνω από 40 χρόνια που διαρκεί η αφήγηση, τον κόσμο να αλλάζει δραματικά. Θα νιώσει τη φθορά και την απώλεια από τη μια και την πάλη του ανθρώπου για την ανάπτυξη και την πρόοδο από την άλλη. Στη Βιέννη στην καρδιά της Αυστροουγγρικής μοναρχίας και στις Άλπεις, στα χωριά του Τιρόλο, θα συναντήσει ακόμη ανθρώπους της αστικής και μεγαλοαστικής τάξης (γιατρούς, μηχανικούς, επιστήμονες ερευνητές με όραμα, κρατικούς λειτουργούς, πολιτικούς, υπουργούς, διάσημους ζωγράφους και μουσικούς). Θα γνωρίσει τον τρόπο ζωής τους, τη διασκέδασή τους, τον τρόπο σκέψης τους. Θα συμμεριστεί τις απόψεις τους, τις ανησυχίες και τις ελπίδες τους. Θα συναντήσει ακόμη ως και τον αυτοκράτορα της κραταιάς Αυστροουγγαρίας τον Φραγκίσκο Ιωσήφ και την εμβληματική αυτοκράτειρα Σίσσυ: Όλος αυτός ο κόσμος μέσα στον οποίο απεικονίζεται η πολυπλοκότητα των ατομικών και κοινωνικών σχέσεων χώρεσε μέσα στην ιστορία που θα διαβάσουμε. Και συνεκδοχικά, θα λέγαμε, παραπέμπει στην ιστόρηση του μηχανισμού και των κανόνων που λειτουργεί η ανθρώπινη κοινωνία. Με άλλα λόγια, τηρουμένων των αναλογιών, πίσω από τα συγκεκριμένα πρόσωπα και συνθήκες βλέπουμε και τη δική μας κοινωνία, τους εαυτούς μας να δρουν.
Θα σταθώ λίγο στα πρόσωπα και τον συμβολισμό τους. Τα πρόσωπα της οικογένειας Μαντούδη(οικογένεια εμπόρων) είναι άτομα με ήθος, φερεγγυότητα, άνθρωποι έντιμοι, φιλοπρόοδοι, δραστήριοι και πετυχημένοι με σεβασμό και πίστη στις οικογενειακές αξίες, αγάπη στην πατρίδα. Παραπέμπουν στους Έλληνες εμπόρους της διασποράς, των παροικιών και τους εγχώριους που πρόσφεραν στον αγώνα για την ελευθερία και ύστερα στην ανάπτυξη της χώρας μας. Ο δε κύριος εκπρόσωπός της, και πρωταγωνιστής, ο Περικλής, παραμένει το κύριο πρόσωπο στον άξονα της εξέλιξης του μύθου.
Παράλληλο πρωταγωνιστικό πρόσωπο ο Θεοδ. Χρηστομάννος: Από τη στιγμή της εμφάνισής του αναδεικνύεται σε κυρίαρχο πρόσωπο. Το πάθος του, η δημιουργική δυναμική της προσωπικότητάς του, διαχέεται στον τόπο και στα πρόσωπα της ιστορίας, τα χρωματίζει και συνέχει τα επιμέρους στοιχεία που απαρτίζουν τον κόσμο, το στόρι, του βιβλίου. Από την εμπλοκή του και ύστερα στην ιστορία είναι παντού παρόντα οι προθέσεις του, η αγωνιστική του επίμονη τόλμη, το πνεύμα του, η αύρα του, ακόμη και όταν ο ίδιος δεν βρίσκεται στο επίκεντρο της δράσης. Έτσι η συγγραφέας πέτυχε εκείνο που επιδίωκε. Να τον καταστήσει στην ουσία πρωταγωνιστή. Και παράλληλα με διακριτικότητα δεν επέτρεψε την απόσυρση σε δεύτερο ρόλο του βασικού πρωταγωνιστή του Περικλή Μαντούδη, πράγμα που θα ήταν ολίσθημα δεδομένου ότι η όλη ιστορία είναι στην ουσία η βιογραφία του.
Ο Χρηστομάννος του βιβλίου ανήκει στους ανθρώπους εκείνους, τις δυναμικές και εκλεκτές προσωπικότητες, που έχουν το πάθος για δημιουργία, συλλαμβάνουν τα μηνύματα των καιρών, αντιλαμβάνονται και διαλέγονται με τις ανάγκες ενός τόπου, αναλαμβάνουν την πρωτοβουλία να σηκώσουν το φορτίο της ανάπτυξής του. Διείδε πως η ορεινή απομονωμένη περιοχή των Δολομιτών που τον γοήτευσε πρέπει να στηρίξει το μέλλον της στην αξιοποίηση – εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων της, των αγαθών που διαθέτει σε σχέση με τις ανάγκες της εποχής. Η εκπληκτική ομορφιά και γοητεία του αλπικού τοπίου, η δροσιά, η φρεσκάδα, ο καθαρός αέρας που τον είχε ανάγκη μια εποχή που τη μάστιζε η ανίατη ακόμη φυματίωση και η μόνη προτεινόμενη θεραπεία ήταν ο καθαρός αέρας του βουνού με τη θετική του επίδραση στην υγεία, έπρεπε να ληφθούν υπόψη για την αξιοποίηση των χωριών της περιοχής. Ο θεραπευτικός τουρισμός και η γενικότερη τουριστική ανάπτυξη ήταν η λύση. Αυτό απαιτούσε τεράστια προσπάθεια και έξοδα. Έργα υποδομής, δρόμους, γέφυρες, ξενοδοχεία σε μια δύσβατη περιοχή. Και δεν ήταν μόνο αυτά. Το όλο εγχείρημα είχε να αντιμετωπίσει την αντίδραση συντηρητικών κατοίκων και ομάδων που θα επιχειρήσουν με λύσσα να προασπίσουν τα κατεστημένα μικροσυμφέροντά τους. Το πάθος όμως και η επιμονή του οραματιστή θα τα παραμερίσει και θα ανοίξει τον δρόμο για την πρόοδο της περιοχής. Στην αφήγηση καταγράφονται με λεπτομέρειες οι παρεμβάσεις και τα συγκεκριμένα έργα υποδομής του Χρηστομάννου ώστε να γίνει κατανοητή η συμβολή του στην ανάπτυξη της περιοχής.
Πρέπει παράλληλα να σημειωθεί πως, όπως η συγγραφέας ενσωμάτωσε στην ιστορία της την προσωπικότητα και δράση του Θέοντορ Χρηστομάννου χωρίς να ταράξει την εξέλιξη και την αφηγηματική ισορροπία του μύθου που έπλασε, έτσι ενσωματώνει και στοιχεία ιστορικά, λαογραφικά, πολιτιστικά, στοιχεία παράδοσης, την τοπιογραφία της περιοχής, που χρωματίζουν και βοηθούν στην αναβίωση της εποχής και του τόπου στα οποία αναφέρεται η ιστορία. Με αυτή τη σύζευξη το βιβλίο μετατρέπεται παράλληλα και σε ένα ενδιαφέρον ιστορικό μυθιστόρημα.
Μέσα στις σελίδες του βιβλίου αναπνέει δρων όλος ο κόσμος εκείνης της εποχής. Εμπορικές και κοινωνικές σχέσεις, η καθημερινότητα, η κουλτούρα, ζωγράφοι και μουσικοί, η αστική τάξη, η ελίτ, η αφρόκρεμα της Βιέννης. Και ύστερα η περιγραφή του αλπικού τοπίου. Διαδρομές εκπληκτικές, κοιλάδες και λίμνες γοητευτικές, τα ξεχωριστά λιβάδια των Άλπεων και ψηλά πάνω οι εντυπωσιακές αιχμηρές κορυφές με τα ανεπανάληπτα χρώματα.
Αλλά και στην αντίπερα όχθη, στην Καλαμάτα, ένας άλλος διαφορετικός τόπος και διαφορετικός κόσμος κινείται και ανασαίνει. Τον νιώθουμε να ζωντανεύει μέσα από τα διάσπαρτα στο βιβλίο στοιχεία και αναφορές στις οικονομικές του δραστηριότητες, στην κατασκευή έργων υποδομής, μέσα από τις εικόνες της καθημερινότητας που δίνουν ανάγλυφα την εικόνα της εποχής του αστικού μετασχηματισμού της πόλης. Το ίδιο συμβαίνει και με την παράθεση στοιχείων από τη ζωή, την οικονομία, τις παραδόσεις και την ιστορία της Κορώνης – πατρίδας του τρίτου σημαντικού προσώπου της ιστορίας μας, της Αρετής (συζύγου του Περικλή Μαντούδη).
Μέσα λοιπόν από την παράθεση και προβολή χαρακτηριστικών στοιχείων που σηματοδοτούν την συγκεκριμένη ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα, αλλά και υπηρετούν ως οργανικά του στοιχεία τον μύθο του βιβλίου, επιχειρείται η αναβίωση της εποχής. Και για την επίτευξη του στόχου αυτού, η συγγραφέας έχει αποτελεσματικό όπλο τόσο την καθαρότητα και διαύγεια των περιγραφών μέσα από τις οποίες χρωματίζει, φωτογραφίζει με ευκρίνεια και ακρίβεια πρόσωπα (χαρακτήρες, ήθος) και τοπία, όσο και τη ρέουσα αφήγηση με απλή, κατανοητή γλώσσα χωρίς εξάρσεις και μελοδραματισμούς.
Σχετικά με την οργάνωση του αφηγηματικού «υλικού», η Κουτσουμπού το έχει κατανείμει σε 33 κεφάλαια τα οποία μας μεταφέρουν με άνεση και φυσικότητα πότε στον έναν τόπο αναφοράς και πότε στον άλλο. Στην Καλαμάτα και Κορώνη από τη μια και στην Αυστροουγγαρία (Βιέννη, Τιρόλο και Δολομιτικές Άλπεις) από την άλλη, δυο περιοχές με κραυγαλέες διαφορές και αντιθέσεις, ανατροφοδοτώντας έτσι το ενδιαφέρον μας. Παρακολουθούμε και τις δυο περιοχές από το 1870 ως τον πρώτο παγκ. πόλεμο. Στην περίοδο της εμπορικής ανάπτυξης και αστικοποίησης της Καλαμάτας και της προσπάθειας ανάδειξης και τουριστικής αξιοποίησης του Τιρόλο. Επίσης και οι υποενότητες του κάθε κεφαλαίου με την ίδια τεχνική μάς περνούν από τον ένα χώρο ή πρόσωπο, από το ένα πλάνο στο άλλο έτσι ώστε διευκολύνουν στην αποφυγή ανούσιων συνδετικών λεπτομερειών. Αυτό το απότομο πέρασμα από τον ένα χώρο ή πρόσωπο στο άλλο και από το ένα χρονικό σημείο στο άλλο μπορεί να μας ξαφνιάζει κάποιες φορές, μας κρατά όμως σε ετοιμότητα και αναγνωστική εγρήγορση. Σχετικά με την εξέλιξη της υπόθεσης, θεωρώ ως κομβικό σημείο την εμφάνιση του Θέοντορ Χρηστομάννου, η παρουσία του δίνει πνοή και σημασιοδοτεί τον μύθο. Το δε μυθιστορηματικό ενδιαφέρον κορυφώνεται από την σελίδα 243 με την εμφάνιση του Μάσιμο. Ενός απρόσμενου προσώπου που θα ταράξει τη ζωή των βασικών ηρώων και θα φέρει ανατροπές στην εξέλιξη της ιστορίας μας.
Επίσης, η Κουτσουμπού γνωρίζει ότι μας μεταφέρει σε μια εποχή και τόπο που πρέπει να έχουμε πληροφορίες για να τους περπατήσουμε και να τους χαρούμε. Έτσι φροντίζει για τη διευκόλυνσή μας. Με τα κείμενα των πρώτων και τελευταίων σελίδων μας δίνει τις πληροφορίες και τα επαρκή στοιχεία που θα μας βοηθήσουν στην περιδιάβασή μας στα «Χλομά Βουνά». Η δε παράθεση των πηγών που χρησιμοποίησε σκοπό έχει να πείσει τον αναγνώστη για την υπεύθυνη και σοβαρή ερευνητική εργασία ώστε να αποδοθεί με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια η ιστορική πραγματικότητα. Και η πραγματικότητα αυτή, όπως τόνισα και στις αρχές, συμπλέκεται αβίαστα με τη μυθοπλασία έτσι που ο αναγνώστης να απολαμβάνει αυτονόητη την αλήθειά της. Με άλλα λόγια, και εδώ, όπως συμβαίνει στα καλά ιστορικά μυθιστορήματα, το φανταστικό λειτουργεί με τέτοιο τρόπο που αποδίδει μέσω της πλαστής ιστορίας του συγγραφέα την αληθινή πραγματικότητα της εποχής που ιστορεί. Οι περιγραφές τοπίων και προσώπων, καθώς και η αφήγηση των πλασματικών γεγονότων, εναλλάσσονται με την ιστορική αφήγηση και μας περνούν αβίαστα από την ιστορία στη λογοτεχνία και αντίστροφα.
Τελειώνοντας το βιβλίο σκέφτηκα, πράγμα που το κάνω σε όλα τα βιβλία που διαβάζω, τι κέρδισα από την ανάγνωσή του.
Ήρθαν άμεσα στο μυαλό μου τα δύο κύρια πρόσωπα της ιστορίας μας: Ο Χρηστομάννος πρώτα, και ύστερα ο Περικλής Μαντούδης. Είχα σημειώσει τρεις χαρακτηριστικές φράσεις από το βιβλίο που αναφέρονται σε αυτούς:
Δύο για τον Χρηστομάννο. Η πρώτη (στη σελ 323):
«Η πρόοδος δεν αντιπροσώπευε τίποτα άλλο γι’ αυτόν παρά την ορθολογική εκμετάλλευση των δώρων της φύσης με σεβασμό στην προστασία της για την διευκόλυνση της ζωής του ανθρώπου»: Φράση που υποδηλώνει στάση και ήθος τα οποία έχει ανάγκη απόλυτη η εποχή μας.
Και η δεύτερη (στη σελ. 280): «όταν ο άνθρωπος αποφασίζει και δρα, τότε κι ο κόσμος αλλάζει». Είναι η απάντησή του στα δυσεπίλυτα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει στην υλοποίηση των οραμάτων του: Μια στάση εδώ συμπληρωματική της προηγούμενης που δηλώνει την αποφασιστικότητα, την πίστη του ανθρώπου στις δυνάμεις του και τη δημιουργική δράση για έναν καλύτερο κόσμο.
Και για τον Περικλή, (στη σελ. 265), «ήξερε πως η μοίρα του καθενός παίρνει κάτι από το μπόι της ψυχής του». Μια ενδιαφέρουσα άποψή του που δείχνει την πίστη του πως το ήθος του ανθρώπου καθορίζει τη μοίρα του.
Και οι τρεις αυτές φράσεις, νομίζω, συμπυκνώνουν σε μεγάλο ποσοστό την αλήθεια που περιέχει η ιστορία του βιβλίου. Αναδεικνύουν ως πρότυπα αυτούς τους δύο ήρωες. Τέτοιους πολίτες ψάχνουμε ανάμεσά μας σήμερα. Ανθρώπους (πολίτες, πολιτικούς, επιστήμονες, πνευματικούς ανθρώπους) αφοσιωμένους στο καθήκον και στο όνειρό τους, με σεβασμό στις ανάγκες των συνανθρώπων τους και στο περιβάλλον οι οποίοι να αφουγκράζονται τα μηνύματα των καιρών κόντρα στις αντιδράσεις και τις σκοπιμότητες. Ανθρώπους με ακράδαντη την πίστη πως η μοίρα του ανθρώπου βρίσκεται στα χέρια του, και η πρόοδός του στο ήθος του.
Και κάτι τελευταίο, η Τίνα η Κουτσουμπού μέσα από την ιστορία που μας αφηγείται, μας ξεναγεί σε έναν τόπο εν πολλοίς άγνωστο για μας και με τέτοιο τρόπο που ενεργοποιεί τη διάθεση του αναγνώστη, αν βρει ευκαιρία, να γνωρίσει κι αυτός τον τόπο, να απολαύσει τις φυσικές και ανεπανάληπτες ομορφιές των Χλομών βουνών (ανακηρυγμένο μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO από το 2009) που είναι βέβαιο πως έχουν γοητεύσει τη συγγραφέα.
