Τα όπλα υμνώ και τον άνδρα που, εξόριστος από τη μοίρα,
πρώτος στην Ιταλία και στου Λαβίνιου τις ακτές ήρθε από την Τροία,
αφού πολύ μαρτύρησε σε θάλασσες και σε στεριές,
απ’ τη μανία τη θεϊκή και τη μνησίκακη της Ήρας την οργή.
Έτσι αρχίζει η Αινειάδα και έτσι προβάλλει πρώτος ο ποιητής. «Εγώ» ο Βιργίλιος ο ποιητής «ψάλλω».
Η Andrea Marcolongo είναι ελληνίστρια. Αγάπη της η αρχαία γλώσσα, και η ελληνική και η λατινική. Η υπέροχη γλώσσα, 9 λόγοι για να αγαπήσεις τα αρχαία ελληνικά… ήταν το πρώτο της βιβλίο που έκανε 100.000 πωλήσεις και μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες. Η Μαρκολόγκο έγραψε και άλλα βιβλία με θέμα ελληνικό και τώρα επανήλθε με την Αινειάδα, θέμα της πατρίδας της, του οποίου οι ρίζες όμως βρίσκονται και πάλι στην Ελλάδα. Αναπόφευκτος, λοιπόν, ο διαρκής διασκελισμός από τη μία χώρα στην άλλη, από τον Όμηρο στον Βιργίλιο, αλλά και από το τότε στο τώρα.
Η υπέροχη Μαρκολόγκο έχει επιμερίσει το υπέροχο βιβλίο της σε 9 κεφάλαια (σαν να παραπέμπει στους 9 λόγους για να αγαπήσεις τα αρχαία ελληνικά), σαν να μοιράζει την αγάπη της ίσα και ίδια και στις δύο γλώσσες και στους δύο μεγάλους δημιουργούς – Όμηρο και Βιργίλιο- και στα τρία έπη –Ιλιάδα και Οδύσσεια, το ένα σκέλος και Αινειάδα, το άλλο- αναζητώντας και επισημαίνοντας τις ομοιότητες και τις διαφορές, αιτιολογώντας, ερμηνεύοντας και θαυμάζοντας και τα δύο σκέλη. Διότι δεν είναι δυνατόν να μιλήσεις για την Αινειάδα χωρίς να λάβεις υπόψη σου την Ιλιάδα και την Οδύσσεια∙ το πρότυπο.
Στην αρχή ο χάρτης. Ο αρχαίος κόσμος όλος αναπεπταμένος μπροστά μας. Μια λεπτή μαύρη γραμμή μας οδηγεί στην πορεία του Αινεία που έφυγε από την κατεστραμμένη Τροία, με τον πατέρα του στην πλάτη, κρατώντας τον γιο του από το χέρι και φέροντας τους εφέστιους θεούς στις αποσκευές του. Διέπλευσε το Αιγαίο, πέρασε απέναντι στο τακούνι της ιταλικής μπότας, κύκλωσε τη Σικελία, σταμάτησε για λίγο στην Καρχηδόνα, έπλευσε και πάλι απέναντι, στη δυτική πλευρά της ιταλικής χερσονήσου, και έφτασε στο Λαβίνιο –αρχαία πόλη του Λατίου – πολύ κοντά στη Ρώμη, όπου έμελλε να ιδρύσει τη νέα του πατρίδα. Το ταξίδι του Αινεία είναι μια φοβερή περιπέτεια ανάλογη με αυτήν του Οδυσσέα, ο Αινείας όμως δεν έχει τα χαρακτηριστικά του Οδυσσέα. Δεν είναι πολύτροπος, δεν είναι πολυμήχανος, δεν έχει όπλα. Στο ταξίδι του έπαθε πολλά, έχασε συντρόφους, γνώρισε φοβερές καταιγίδες και μεγάλες απώλειες. Όταν η θάλασσα τον έβγαλε στην Καρχηδόνα, η βασίλισσα Διδώ τον ερωτεύτηκε τρελά και του πρόσφερε το βασίλειό της, αλλά εκείνος έφυγε γιατί έπρεπε. Ήταν το πεπρωμένο του, το fatum, μια λέξη με ειδική φόρτιση. Το fatum όμως δεν ισοδυναμεί με την ελληνική «μοίρα», αλλά έρχεται από το ρήμα fari «λέω», «μιλάω» και αυτό το ρήμα με τη σειρά του έρχεται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα bha (φα) εξ ης και το ελληνικό «φημί», «λέω», «αφηγούμαι». Από τη ρίζα bha μας έρχεται και η fabula, o «μύθος», το «αφήγημα».
Ο Αινείας έκανε ό,τι επέβαλε το πεπρωμένο του. Όχι για τη δόξα, όχι για τα πλούτη, όχι για την προσωπική του απόλαυση. Μόνο για το χρέος. Italian non sponte sequor, Την Ιταλία αναζητώ όχι από δική μου επιλογή. Σ’ αυτό το non sponte βρίσκεται το επικό στοιχείο του Αινεία. Από ευσέβεια, λοιπόν, από αίσθημα καθήκοντος∙ pietas είναι η λέξη που αρμόζει. Έχει πάρει εντολή από τον Δία να ιδρύσει το Λαβίνιο και ο γιος του, ο Ασκάνιος, θα ιδρύσει την Άλβα Λόγγα, εκεί όπου, 300 χρόνια αργότερα, θα γεννηθούν ο Ρωμύλος και ο Ρέμος. Ο Αινείας δεν κάνει κάτι για τον εαυτό του. Θρηνεί για ό,τι χάνει, αλλά δεν σταματά. Συνεχίζει μέσα στο άγνωστο και υπομένει ό,τι τον περιμένει∙ τα δεινά του. Το να είσαι Αινείας σημαίνει ένα πράγμα: «Στην καταστροφή ν’
απαντάς: ανοικοδόμηση. Αυτό είναι το δίδαγμά του».
Η συγγραφέας προσπαθεί να διερευνήσει το νόημα της Αινειάδας και ανακαλύπτει πως η σύγχρονη ανθρωπότητα βαδίζει πάνω στα ίδια της τα ερείπια… Δηλαδή η ιστορία της Αινειάδας είναι η ιστορία του ανθρώπινου πλάσματος που μάχεται, και ο ήρωας συνθλίβεται και συνεχίζει για να χτίσει την Ιταλία που δεν θα προλάβει να την ζήσει.
Ο Βιργίλιος γεννήθηκε το 70 π.Χ. και πέθανε το 19 π.Χ. Δέκα χρόνια πριν, το 29 π.Χ. είχε πει το «ναι» στον Οκταβιανό πιεζόμενος να γράψει την Αινειάδα. «Ήταν άνθρωπος ήπιος, ευγενικός, με καλούς τρόπους, σταθερές φιλοσοφικές αξίες και ευγενή πολιτικά ιδεώδη».
Αρχικά ήθελε να καταστρέψει το έργο, που δεν ολοκλήρωσε τελικά, και τα δημοσιεύσιμα μέρη τα παρέδωσε προχειρογραμμένα. Είχε αφήσει, μάλιστα, εντολή στον φίλο του Βάριο να την καταστρέψει, αν του συμβεί κάτι, αλλά ο Οκταβιανός απαιτούσε να έχει την Αινειάδα του γιατί «Η Αινειάδα προοριζόταν για προπαγανδιστικό μανιφέστο της αυτοκρατορίας». Έτσι, οι φίλοι τον «πρόδωσαν» και το εξέδωσαν∙ και το έργο έγινε «ένα αθάνατο μπεστ σέλερ που μπαίνει στο σπίτι του κάθε μαθητή» από τη Ρώμη του Αυγούστου και μέσω του Μεσαίωνα φτάνει στην εποχή μας. Ο φανατικότερος θαυμαστής της είναι ο Δάντης Αλιγκέρι.
Ο Αινείας, λοιπόν, είναι αυτός που κάνει το ποίημα αριστούργημα, λέει η Μαρκολόγκο, και αυτό δεν οφείλεται στα περιστατικά αλλά στον τρόπο που γίνονται και το πώς αντιδρά ο ήρωας. Ο Αινείας ακολουθεί σταθερά το πεπρωμένο του, το fatum, που σημαίνει πως αυτή είναι η απόφασή του, αφού το πεπρωμένο δεν αλλάζει, είναι απλώς η φύση της ζωής…
Η Διδώ εμφανίζεται μεγαλοπρεπής και αποφασισμένη. Με τη φαρέτρα στον ώμο, σαν θεά, δεν γνωρίζει το πεπρωμένο και έτσι δεν καταλαβαίνει γιατί ο Αινείας πρέπει να την εγκαταλείψει μετά από ένα πολύμηνο ευεργετικό ειδύλλιο. Η αυτοκτονία της θα την γλιτώσει από το να μάθει.
Και οι θεοί παρακολουθούν αδιάφοροι. Desine fata deum flecti sperare precando -Πάψε να ελπίζεις πως η θεϊκή μοίρα μπορεί να καμφθεί με προσευχές. Μπορεί ο Δίας σην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια να αυτονομείται, ο Jupiter όμως όχι∙ στην Αινειάδα είναι απλώς ένα αφηγηματικό εργαλείο.
«Η σύλληψη του Βιργιλίου είναι ολότελα προσκολλημένη στο κλασικό έπος: ο κόσμος είναι μια διαρκής πορεία χωρίς αρχή και χωρίς τέλος, όπου τα γεγονότα πηγάζουν από τη σύγκρουση αναταγωνιστικών δυνάμεων». «Το μεγαλείο του Αινεία συνίσταται όλο στη σταθερότητά του». «Δεν υπάρχει όριο του υπερβολικού πόνου», ο Αινείας «ακόμα και όταν ερωτεύεται τη Διδώ … απολαμβάνει μεν τη στιγμή, αλλά δεν μπορεί παρά να σκεφτεί πόσο παράλογη είναι όλη αυτή η εξουθενωτική ζωή». «Ο Αινείας μεταμορφώνει τον φόβο σε λελογισμένη τόλμη». Ο Αινείας δεν πρόδωσε τη Διδώ, νιώθει το σφρίγος του έρωτα, όταν ο έρωτας είναι Magnus, όμως την είχε ενημερώσει για τους στόχους του, τη σεβάστηκε, αλλά, παρά τις ωραίες στιγμές που πέρασε μαζί της, θα προτιμούσε να μην έχει φύγει ποτέ από την Τροία.
Όταν εκείνος αποφασίσει να φύγει εκείνη θα πέσει πάνω στο ξίφος του και θα αυτοκτονήσει. «Θα πεθάνω αγδίκιωτη, θέλω όμως να πεθάνω»∙ και πεθαίνει με ξίφος, όπως οι άντρες στη Ρώμη, ferro conlapsa… Και έφτασε πια η ώρα της πικρής αλήθειας που κρύβει ο μύθος. Η αυτοκτονία της Διδώς υπαινίσσεται «τον πρόωρο θάνατο της εμπιστοσύνης του Βιργίλιου στον Αύγουστο… νιώθει ότι προδόθηκε … από μια ολόκληρη ιστορική εποχή». Γιατί, «Στον κλασικό κόσμο, η ποίηση ήταν πάνω απ’ όλα πολιτική πράξη». Όμως ο Βιργίλιος δεν είναι «πληρωμένος παραμυθάς, γελωτοποιός της αυλής, επιφορτισμένος να προπαγανδίζει τα κατορθώματα του Αυγούστου στον ρυθμό των εξαμέτρων», όπως κατηγορήθηκε. Ο Βιργίλιος δεν είχε πολιτικές φιλοδοξίες ούτε μανία με τα μεγαλεία ούτε «γαργαλιστικές» ιστορίες ακούστηκαν σε βάρος του. Απλώς ήθελε την ησυχία του.
Εξαιρετικά συγκλονιστικό είναι το κεφάλαιο της νέκυιας, όταν θα κατεβεί στον Άδη και θα συναντήσει τους πεθαμένους του και τον πατέρα του που θα προφητεύσει το μέλλον της Ρώμης. Θα ακούσει τα λαμπρά ονόματα εκείνων που θα κάνουν τη Ρώμη σπουδαία. Μα εσύ Ρωμαίε θυμήσου πως κυβερνάς λαούς/αυτή ειν’ η δική σου τέχνη, να επιβάλλεις τα ήθη/ της ειρήνης, να δείχνεις έλεος σε όποιους υποτάσσονται/ και να νικάς τους αλαζόνες…
Ο Βιργίλιος θα σταματήσει το έργο εκεί που θεωρεί τον εαυτό του ευτυχισμένο. Δεν θα μιλήσει για τη «σμπαραλιασμένη δημοκρατία, για τις εντάσεις που φούντωναν για τη διαδοχή στον θρόνο της Ρώμης» και «Ο χρυσός αιώνας που τόσο λαχταρούσε η Ρώμη είχε μείνει ένα ναυαγισμένο όνειρο», «από σκουριασμένο σίδερο».
Επίσης εξαιρετικό το κεφάλαιο VII, όπου θα πλέξει το εγκώμιο των Ελλήνων και θα ρωτήσει γιατί στην Ελλάδα μέσα σε έναν αιώνα γεννήθηκαν τόσα επιτεύγματα (ακολουθεί μακρύς κατάλογος), ενώ στον άλλο κόσμο «όλοι συνέχιζαν ακόμα να ουρλιάζουν στα δάση με πρόσωπα βαμμένα μπλε». Υπάρχουν δεσμοί ανάμεσα στην ποίηση και τη γεωγραφία; (Ο Οδυσσέας Ελύτης έχει απαντήσει ΝΑΙ και έχει αναπτύξει το γιατί). «Η Αινειάδα είναι ένας γεωγραφικός ύμνος στο πριν – και μια αμείλικτη σύγκριση με το μετά, στο οποίο ζούσαν ο Βιργίλιος κι οι αναγνώστες».
Διάβασαν οι αιώνες την Αινειάδα; Ναι, όλες και πιο πολύ από όλους ο Δάντης, ο οποίος πήρε οδηγό του τον Βιργίλιο στην Κόλαση και στο Καθαρτήριο, ενώ τη Βεατρίκη στον Παράδεισο. Από τους νεότερους, τον προσετερίστηκαν οι φασίστες και έκαναν εορτές και πανηγύρια. Όμως ο Βιργίλιος αποφασιστοποιήθηκε. Τελικώς, «Λατίνοι και Τρώες ενώθηκαν σε μια πολυεθνική, συμφωνία που έδωσε ζωή σ’ έναν νέο υβριδικό λαό : τους Ρωμαίους. Εμείς από εκεί προερχόμαστε», λέει η Μαρκολόγκο και συνεχίζει με γλωσσικές παρατηρήσεις, στιλιστικά ευρήματα, τολμηρές διαδοχές που χαρακτηρίζουν το ρητορικό στιλ των δικηγόρων, την αποφυγή της κοινοτοπίας του πεζού λόγου, που θα καταστήσουν τη λατινική επίσημη γλώσσα όλης της κατοπινής ποίησης και την Αινειάδα σχολικό εγχειρίδιο. Η φράση του Οράτιου Graecia capta ferrum victorem cepit, η νικημένη Ελλάδα νίκησε τον κατακτητή αναφέρεται στον εκλεπτυσμένο εξάμετρο, ο οποίος επικράτησε του σατούρνιου στίχου, «η φινέτσα αντικατέστησε τη βαριά χοντροκοπιά».
Audentis fortuna iuvat, η τύχη βοηθάει τους τολμηρούς.
Ο Δάντης, πέρα από την ιδέα της καθόδου στον Κάτω Κόσμο που δανείστηκε απόν τον Βιργίλιο, πέρα από το ότι τον είχε οδηγό στην Κόλαση και το Καθαρτήριο, έχει και πάνω από τριακόσιες αναφορές τον Βιργίλιο. Ο Βιργίλιιος, για όλους τους ποιητές, είναι «τιμή και φως» και το ταξίδι του στο υπερπέραν συνεχίζεται. Λατρεύτηκε σαν θεός, έπαψε να είναι ποιητής, έγινε σύμβολο, επηρέασε πάρα πολλούς και ανάμεσά τους τον Αριόστο, τον Τορκουάτο Τάσσο, τον Μπωντλαίρ, τον Αραγκόν, τον Ουγκώ, ο οποίος τον χαρακτήριζε Maître divine, «θεϊκό δάσκαλο».
Το βιβλίο είναι έπος, ιστορικό, πολεμικό, πολιτικό, κοινωνικό, στοχαστικό, φυσιολατρικό, φεμινιστικό, παιδαγωγικό, ποιητικό. Είναι ένα βιβλίο που μπορεί κανείς να το διαβάσει σε δύκολους καιρούς, όπως οι δικοί μας σήμερα. Και η Μαρκολόγκο είναι μια ιδανική αφηγήτρια όχι μόνο για τα επιστημονικά της όπλα αλλά και για το ύφος και τις ατάκες της, την καθημερινή γλώσσα της, τις αναφορές στη σύγχρονη ζωή, στα ποικίλα βιβλία, ποιήματα και κινηματογράφο, τις ματιές που ρίχνει και στους αρνητές αλλά και στους θαυμαστές, με χιούμορ, σεβασμό και αγάπη, μας έκανε να ξαναθυμηθούμε και τον Βιργίλιο και τον Αινεία και τον Όμηρο και τα έπη του και τον Δία και τον Jupiter και τα χρόνια που χωρίζουν τον ένα από τον άλλο δημιουργό και, κυρίως, μας υπενθύμισε τι σημαίνει αθάνατη λογοτεχνία.
Στην απόλαυση του έργου της θαυμάσιας Αντρέα Μαρκολόγκο συνέβαλε, φυσικά, και η μετάφραση της Άννας Παπασταύρου.
Ανθούλα Δανιήλ
