Η ερμηνεία μας στο έργο του Σαίξπηρ λοιπόν δεν φωτίζει το έργο, όποιο κλειδί κι αν χρησιμοποιήσουμε. Η ερμηνεία αφορά εμάς και όχι τα έργα. Πάσα φιλοδοξία απέπτη και κατετροπώθη  παταγωδώς.

Πρόκειται βεβαίως για το βιβλίο του Χάρολντ Μπλούμ, Σαίξπηρ, το οποίο ανέλαβε να φέρει εις πέρας ο Χάρολντ Μπλουμ,  να μελετήσει λεπτομερώς όλα τα έργα του Σαίξπηρ και να μας παραθέσει τα συμπεράσματά του. Ο Ήρκος ‘Ρ. Αποστολίδης που γράφει την Εισαγωγή και τα Σχόλια μας προειδοποιεί ότι δεν

είναι απαραίτητο να δεχτούμε την ερμηνεία του, αλλά, όποιος διαφωνεί, και μπορεί να διαφωνεί σε πολλά, ιδού η αιωνιότητα μπροστά του, ίσως είναι αρκετή για να βρει τα τεκμήρια να διαφωνήσει (προσθέτω εγώ). Πρόκειται δηλαδή για ένα βιβλίο σταθμό για τη μελέτη του αγγλικού και του παγκόσμιου θεάτρου και της λογοτεχνίας εν γένει.

Ο Μπλουμ θεωρεί τον Σαίξπηρ κεντρικό δραματουργό και συγγραφέα του Δυτικού Πολιτισμού  και Κόσμου. Αναφέρω  συνοπτικά τα εξής χρήσιμα:  νομοθετεί, εισηγείται μια νέα χρονομετρία, ακολουθεί γραμμική πορεία ανάλυσης, λειτουργεί με σχήματα, θεματολογεί, είναι εγωπαθής και χτυπάει τους ανεγκέφαλους των «μοντέρνων» Σχολών, «Δεν ακολουθούμε όλα τα ιδεαλιστικά του … ούτε τους μεσσιανισμούς του ή τις εβραιοκεντρικές λογοτεχνικές θεωρήσεις του…».

Όσο πιο μεγάλος ο δραματουργός τόσο πιο πολλοί οι μελετητές, αλλά ο καθένας προσπαθεί να τον βάλει στα δικά του «κουτάκια» ή «δοχεία» όπως π.χ. ο Νίτσε που, σύμφωνα με το δικό του κοσμοείδωλο, θέλησε να δει τον Σαίξπηρ  «διονυσιακό» και «ολοκλήρωση του Σοφοκλή». Το έργο του τους δύο τελευταίους αιώνες έχει γίνει  «κοσμική Βίβλος».

Αποθησαυρίζω. Ο Σαίξπηρ είναι μοναδικός γιατί έπλασε τους περισσότερους χαρακτήρες από όλους τους άλλους δημιουργούς και γιατί επινόησε το  ανθρώπινο. Έπλασε πάνω από εκατό μείζονες και εκατοντάδες ελάσσονες χαρακτήρες. Βεβαίως ο Όμηρος  έπλασε περισσότερους και ο Πλάτων έστησε θεατρικά τους διαλόγους του Σωκράτη με τους φίλους και μαθητές του και ο Θουκυδίδης έπλασε τον Περικλή και μας έστησε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Και μετά ακολουθούν οι συγγραφείς που και εκείνοι άφησαν το στίγμα τους και φυσικά εδώ θα αναφέρει όλη την ελληνική γνωστή βιβλιογραφία. Και όχι μόνο τη Λογοτεχνία αλλά και την Ιστορία και τη Φιλοσοφία και τη Ρητορική και τους ήρωες της κάθε μιας, καθώς και άλλων λογοτεχνιών  εμβληματικούς ήρωες και συγγραφείς. Ακολουθεί η απόπειρα χρονολόγησης των έργων, πράγμα πολύπλοκο περίπλοκο. Όσο για τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες, αυτοί παραμένουν αμετάβλητοι.  Μεγαλώνουν, γερνούν, πεθαίνουν, αλλάζει η σχέση τους προς τον Θεό αλλά δεν αλλάζουν οι ίδιοι, απλώς  ξετυλίγονται.

Ο Μπλουμ επιχειρεί μια «περιεκτική ερμηνεία όλων των σαιξπηρικών έργων για τον μέσο αναγνώστη και θεατρόφιλο». «Οι χαρακτήρες του δραματουργού είναι κάτι πολύ παραπάνω από ρόλοι για ηθοποιούς». «Συνέθεσε την καλύτερη ποίηση και πρόζα στην Αγγλική …» και θεωρεί μείζονες λογοτεχνικούς χαρακτήρες τον Γιαχβέ (της Γένεσης, της Εξόδου και των Αριθμών, είναι Εβραίος, ας μην το ξεχνάμε), τον Κατά Μάρκον Ιησού και τον Αλλάχ του Κορανίου. Ο  γρίφος του Άμλετ είναι το μόνιμο αίνιγμα του Σαίξπηρ. Για να μην κάνουμε λάθος σχετικά με τον Σαίξπηρ προτείνει να εγκαταλείψουμε κάθε προσπάθεια “ορθής’’ ερμηνείας. Πρέπει να ερμηνεύουμε  με γνώμονα την ανωτερότητά του  που είναι και η μόνη που δίνει απάντηση στο ερώτημα «Γιατί ο Σαίξπηρ;». Μα «Αν υπάρχει κάποιος συγγραφέας που μετατράπηκε σε θνητό θεό τότε αυτός είναι ο Σαίξπηρ»!  Θνητοί θεοί,  από τους ήρωές του, είναι και ο Φάλσταφ και ο Άμλετ που αποθεώνουν ηρωικά τη ζωή και αποτελούν επινόηση του ανθρώπινου. Επινοώντας την προσωπικότητα του ανθρώπου, όπως την εννοούμε σήμερα, έπλασε τον Άμλετ του οποίου το εγώ είναι μια άβυσσος, ένα χαοτικό τίποτα, ενώ για τον Φάλσταφ είναι το παν. Οι μορφές του φαντάζουν πραγματικές. Πώς μπόρεσε να σκαρώσει μια τόσο πειστική ψευδαίσθηση, αναρωτιέται ο μελετητής.  Ιστορικές ή ιστορικοφανείς θεωρήσεις δεν βοηθούν για να απαντήσουμε στα ερωτήματα που γεννά το έργο του και οπωσδήποτε διαβάζοντας ή βλέποντας τα έργα του δεν μπορούμε να καταλάβουμε αν πίστευε ή δυσπιστούσε σε κάτι.

Τι είναι ένας ηθοποιός;  Κάποιος που βγαίνει στη σκηνή λέει τα λόγια του και φεύγει (ας θυμηθούμε τον μονόλογο του Μάκβεθ), ενώ ο θεατής στρέφει το ενδιαφέρον του στον επόμενο επί σκηνής. Τι θέλει να μας λέει ο Σαίξπηρ εδώ; Αμφισβητεί τη ζωή; Το θέατρο μήπως; Γεγονός είναι ότι «Η ζωή εν μέρει έχει μετατραπεί σε  “φαινομενική πραγματικότητα”» ότι «Επινόησε τα αισθήματά μας, μας ψυχολόγησε και πήγε ένα βήμα πάρα πέρα: μας γνώρισε το θέατρο». Ως δραματουργός δεν πιστεύει σε τίποτα, ενώ φαίνεται πως γνώριζε τα πάντα, φρόντιζε αυτή η γνώση να μη φτάνει στον υπερβατισμό, όπως φαίνεται και στο ακόλουθο απόσπασμα:

Τίποτα είν’ αυτό;

Ε, τότε, ο κόσμος ολάκερος κι όσα μέσα του κλειεί ένα τίποτα,

ο ουράνιος θόλος τίποτα, η Βοημία τίποτα,

η γυναίκα μου τίποτα, και τίποτα  δεν έχουν τα τίποτ’ αυτά,

αν αυτό είναι τίποτα.

(Το Χειμωνιάτικο Παραμύθι, σελ. 868)

Ακόμα, το βιβλίο μας δείχνει ένα Σαίξπηρ, ψυχολόγο. Μιλάει για την αμφιφυλοφιλία με τρόπο αινιγματικό (αφού όλοι καταγόμαστε από πατέρα και μητέρα!). Μας αποδεικνύει πόσο δαιδαλώδης είναι ο έρωτας.

Στο βιβλίο, θα βρούμε όλα τα έργα του Σαίξπηρ σχολιασμένα και με τα επιλεγμένα αποσπάσματα, οπότε έχουμε και ένα ενδεικτικό ανθολόγιο.

Προσοχή όμως στις ερμηνείες, γιατί όλες οι ερμηνείες ερμηνεύουν τον ερμηνευτή· όχι τον Σαίξπηρ.

Όσο για τον Μπλουμ, το πνεύμα του μελετητή, μας λέει ο Αποστολίδης,  είναι διαποτισμένο από τη σκέψη του Νίτσε αλλά και όλον τον νεότερο αγγλικό ιδεαλισμό.

Στις 1672 Σημειώσεις και στις σχεδόν χίλιες σελίδες, οι αναγνώστες θα βρούμε τις απόψεις του Μπλούμ, θα διαβάσουμε δηλαδή τον κατά Μπλουμ Σαίξπηρ, με τον οποίο συχνά διαφωνούν σε πολλά οι μεταφραστές Μπερλής – Θ. Γλυνάτσης και ο συντάκτης της Εισαγωγής και Σχολιαστής Ήρκος ‘Ρ. Αποστολίδης. Ωστόσο, το βιβλίο είναι απολαυστικό και για τα συν και για τα πλην. Μπορεί να είναι άπειρες οι συζητήσεις που θα προκαλέσει το βιβλίο και άπειρες οι αντιρρήσεις που θα φέρει κανείς στις απόψεις του Μπλουμ, όμως αυτό είναι το επακόλουθο ενός γόνιμου διαλόγου.

Ανθούλα Δανιήλ