«Το έργο έχει ανάγκη από ένα κοινό με ‘‘συναισθηματική δεκτικότητα’’, με ‘‘καλή πίστη’’, όπως π.χ. όταν ‘‘κάνουμε την προσευχή μας’’, όπως όταν ο λαός ακούει ένα θρύλο και όπως ένα παιδί ακούει ένα παραμύθι»
(Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές Α΄, «Διάλογος πάνω στην ποίηση», σελ. 82.)
Τέτοιο παιδί αποδείχτηκε η Ελένη Κ. Σπηλιώτη, η οποία από μικρή άκουγε με προσοχή όλα αυτά που της έλεγε ο πατέρας της. Η Ελένη γεννήθηκε στην Καλαμάτα, σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, δίδαξε στη Δημόσια και Ιδιωτική εκπαίδευση, εγκαταστάθηκε στην Σκόπελο, έκανε οικογένεια, έγινε ένα από τα Ιδρυτικά Μέλη του Κέντρου Μελετών Νήσου Σκοπέλου και έγραψε το εξαιρετικό βιβλίο Εθνικός Διχασμός, Φιλοβασιλικοί Εξόριστοι στη Σκόπελο, το οποίο εκδόθηκε από τις εκδόσεις Νίκας και κυκλοφορήθηκε αυτές τις μέρες.
Έτσι, όπως οι γιαγιάδες άρχιζαν μια φορά κι έναν καιρό να λένε στα μικρά παιδιά παραμύθια, ο πατέρας, λέγοντας τις παλιές ιστορίες που ο ίδιος είχε ζήσει ή διαβάζοντας από τις εφημερίδες τα «συνταρακτικά γεγονότα του 20ού αιώνα», έστρεψε τον ενδιαφέρον της προς τη ιστορία, την οποία αγάπησε και δίδαξε και τώρα, από ένα άλλο πόστο, την υπηρετεί με αυτό το βιβλίο. Φυσικά, επομένως, το αφιερώνει στον πατέρα της.
Εκείνο που ο ελληνικός λαός γνωρίζει καλά είναι ότι τα πάντα αλλάζουν, όπως από τα αρχαία χρόνια έχει διατυπώσει ο Ηράκλειτος, και μέσα σ’ αυτή την αλλαγή, τα ελληνικά νησιά, πριν γίνουν σημαντικότατοι τουριστικοί προορισμοί, όπως είναι σήμερα, χρησιμοποιήθηκαν σαν τόποι εξορίας για τους Κομμουνιστές. Αγνοούν όμως οι πολλοί ότι υπήρξαν και από την άλλη πλευρά εξόριστοι, και πρόκειται για τους φιλοβασιλικούς, του καιρού του Εθνικού Διχασμού. Εθνικός Διχασμός σημαίνει πως η μισή Ελλάδα, η παλιά, είναι με το μέρος του βασιλιά και η άλλη μισή, Μακεδονία, Κρήτη και νησιά, είναι με τον Βενιζέλο.
Κι από την ανάποδη φοριέται η φαντασία και σ’ όλα τα μεγέθη της, λέει ο Οδυσσέας Ελύτης και στις σελίδες του βιβλίου βλέπουμε το εθνικό μας σπορ να διαιωνίζεται.
Το βιβλίο λοιπόν που έχει αυτό το θέμα, Εθνικός Διχασμός -Φιλοβασιλικοί Εξόριστοι στη Σκόπελο, απαρτίζεται από τον ενημερωτικό Πρόλογο, την εμβριθέστατη Εισαγωγή, τα εννέα κύρια κεφάλαια, τον Επίλογο, τα πολύ σημαντικά Παραθέματα, τη Βιβλιογραφία και το Ευρετήριο ονομάτων.
Για τα γεγονότα, η Ελένη Σπηλιώτη ανέτρεξε στις πηγές, ερεύνησε όλο το αρχειακό υλικό, τις προσωπικές μαρτυρίες των εξορίστων, διασταύρωσε και ταυτοποίησε πληροφορίες, είδε από πρώτο χέρι κείμενα και δημοσιεύματα –Βιβλία και Τύπο- και το ΝΕΟ που κομίζει στην Ιστορία είναι το ό,τι κανείς μεγάλος ιστορικός δεν έχει εξετάσει αυτήν ειδικά την περίοδο. Και αυτός είναι ο λόγος που το βιβλίο της είναι μοναδικό. Και μπαίνουμε κατ’ ευθείαν στο θέμα. Ο Εθνικός Διχασμός άρχισε από το κίνημα το 1909 με τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο στο Γουδί/του Γουδή, αλλά είχε εκδηλωθεί από το 1915.
Τα πρώτα δείγματα αντιπαλότητας του Βενιζέλου με τον διάδοχο Κωνσταντίνο φάνηκαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο Κωνσταντίνος δεν συμμορφωνόταν με τις οδηγίες του Βενιζέλου που ήταν υπουργός Στρατιωτικών. Και η διαφωνία τους είχε αιτία τη Θεσσαλονίκη που βιαζόταν ο Βενιζέλος να καταλάβει, αλλά δεν βιαζόταν ο Κωνσταντίνος που είχε στόχο του το Μοναστήρι. Βεβαίως με την επιμονή του Βενιζέλου η Θεσσαλονίκη κερδήθηκε, στις 26-10-12, από τους Έλληνες, έξι ώρες, πριν προλάβουν οι Βούλγαροι και την αρπάξουν.
Τέσσερις μήνες μετά, στις 3 Μαρτίου 1913, δολοφονείται ο Αγγλόφιλος βασιλιάς Γεώργιος, από τον Αλέξανδρο Σχινά, που λένε ότι ήταν πράκτορας των Γερμανών, για να ανεβεί στον θρόνο ο Γερμανόφιλος Κωνσταντίνος. Και από εδώ αρχίζουν οι μεγάλες περιπέτειες· ο Βενιζέλος πιστεύει πως το συμφέρον της Ελλάδας βρίσκεται στη σύμπραξη με την Αντάντ και ο Κωνσταντίνος με τον άξονα. Από τη μία λοιπόν βρίσκονται οι αγγλόφιλοι φιλοβενιζελικοί μοντέρνοι και από την άλλη οι γερμανόφιλοι φιλοβασιλικοί παλαιοκομματικοί. Τα σχετικά έγγραφα των μυστικών συνεννοήσεων για τη χρηματοδότηση της βασιλικής προπαγάνδας βρίσκονται στα αρχεία του γερμανικού κράτους. Και έτσι επήλθε η μεγάλη ρήξη που ονομάστηκε Εθνικός Διχασμός.
Η Ελένη Σπηλιώτη, με μια συναρπαστική αφήγηση, θα μας δώσει όλο το σκηνικό αλλά και παρασκήνιο εκείνης της εποχής, για να καταλάβουμε πώς οι ήρωες του βιβλίου της βρέθηκαν εξόριστοι στη Σκόπελο -γιατί αυτό είναι το θέμα μας- που για να το κατανοήσουμε απαιτείται το ιστορικό πλαίσιο που προηγήθηκε.
Πρώτα πρώτα, γιατί να σταλούν στη Σκόπελο οι επιφανείς, αφού εξόριστοι στέλνονταν και σε άλλα νησιά; Επειδή ήταν δύσκολο να δραπετεύσουν και «Το βαπόρι εδώ έρχεται άταχτα και σπάνια»…
Στο βιβλίο, αναφέρονται 43 εξόριστοι με αστραφτερά ονόματα, τίτλους, ζωή και δράση. Για να κεντρίσω και το δικό σας ενδιαφέρον επιλέγω μερικά ονόματα- δολώματα όπως: Ο πανεπιστημιακός καθηγητής Σπυρίδων Λάμπρου η γυναίκα και η κόρη του. Ο Ιωάννης Ράλλης και η καλλονή σύζυγος του Ζαΐρα Θεοτόκη Ράλλη (παντρεύτηκαν στη Σκόπελο και τα στεφάνια του γάμου έγιναν από σκοπελίτικη αγρράμπελη και ελιά του κήπου των κυριών Μαρίας και Ιφιγένειας Δελήτσικου. Η Ζαΐρα ήταν η μητέρα του γνωστού μας πολιτικού Γεωργίου Ράλλη που ονομάστηκε και Ρηγίνος από το όνομα του Πολιούχου Αγίου της Σκοπέλου). Ο Παναγής Τσαλδάρης, αρχηγός του Λαϊκού κόμματος (και γνωστός δρόμος της Αθήνας). Ο γνωστός γυναικολόγος Κων/νος Λούρος, η οικογένεια Ζαλοκώστα (γνωστό όνομα λογοτεχνών), ο απόγονος του Αλέξανδρου Υψηλάντη, Θεόδωρος Υψηλάντης. Ο Κώστας Κουμουνδούρος, αντιναύαρχος και πολιτικός, γιος του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου (έχουμε και γνωστή πλατεία στην Αθήνα). Ο Γεώργιος Βλάχος, ο οποίος συνέλαβε την ιδέα της εφημερίδας Καθημερινή στη Σκόπελο κάτω από ένα δέντρο. Ακόμα ο ωραίος λίαν ερωτικός, πολιτικός συγγραφέας, διπλωμάτης ο Ίων Δραγούμης. Ο γιος του Ερρίκου Σλήμαν Αγαμέμνων Σλήμαν. Ο Σλήμαν, ο αρχαιολόγος που ανέσκαψε την Τροία και τις Μυκήνες έδινε στα παιδιά του ονόματα από την Ιλιάδα και την τραγωδία. Όλοι αυτοί θεωρούνται εχθροί του Βενιζέλου.
Για να αποτιμήσουμε τα γεγονότα, δεν πρέπει να κρίνουμε μόνο από το αποτέλεσμα των επιλογών της κάθε παράταξης, λέει η Σπηλιώτη, γιατί οι επιλογές του Βενιζέλου έφτασαν στη Συνθήκη των Σεβρών δηλαδή στην «Ελλάδα των δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών». Το θέμα που έχει σημασία είναι οι ιδεολογικές προθέσεις της κάθε παράταξης. Ο Βασιλιάς από την εμμονή του στο στρατοκρατικό πνεύμα, επιδιώκοντας την επιστροφή στο στον θρόνο, ήταν πρόθυμος ακόμα και να θυσιάσει μέρος της χώρας, αν χρειαστεί. Από την άλλη, ο Βενιζέλος, ανέμειξε τον εξωτερικό παράγοντα στα εσωτερικά, θέλοντας να προωθήσει την επεκτατική πολιτική και τον εκσυγχρονισμό.
Να τονίσουμε εδώ ότι η Σπηλιώτη γράφει Ιστορία ακριβοδίκαια, βλέποντας ένθεν και ένθεν, χωρίς να μεροληπτεί υπέρ της μιας ή της άλλης πλευράς.
Το 1916 η Σκόπελος, που είναι ανάμεσα στο κράτος της Θεσσαλονίκης και της Παλαιάς Ελλάδας, υποφέρει από έλλειψη αγαθών, όπως και όλη η Ελλάδα, λόγω του αποκλεισμού που έχουν επιβάλει οι Αγγλογάλλοι. Η εχθρική διάσταση ανάμεσα στους Βασιλικούς και Βενιζελικούς κορυφώνεται. Οι Σποράδες θα χρησιμοποιηθούν ως ορμητήριο των συμμάχων και στη Σκόπελο που μας αφορά, ξεσπά εμφύλιος.
Στο τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου έχουμε τα βιογραφικά του κάθε εξορίστου. Από όλους αυτούς θα επιλέξω τον Ίωνα Δραγούμη, του οποίου τα Ημερολόγια υπήρξαν η αφορμή γι’ αυτό το βιβλίο και ο οποίος δολοφονήθηκε στην λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας απέναντι από το σημερινό Χίλτον, όπου υπάρχει και το μνημείο του, στις 30 Ιουλίου 1920. Ο λαός τον θρήνησε και ο Παλαμάς του αφιέρωσε τη Νεκρική Ωδή που είναι χαραγμένη στο μνημείο του.
Ο Ίων Δραγούμη ήταν «αταξινόμητος», δεν ήξερε κανείς πού να τον κατατάξει. Έβρισκε το συν και το πλην και στον Βασιλιά και στον Βενιζέλο. Ήταν ένας διανοούμενος και συγχρόνως πολιτικός, κάτι που συνιστά «πρόβλημα βαθιά υπαρξιακό, όχι ρομαντικό». Ήρθε στη Σκόπελο τον Ιούνιο του1917.
Από το πλούσιο πορτρέτο του που μας παρέχει το βιβλίο κρατώ το ακόλουθο: «Πρωταγωνιστής για τη δημιουργία ενός νεοελληνικού πολιτισμού με αυτοφυείς ρίζες, αλλά και εραστής της ευρωπαϊκής παιδείας». Πάνω σ’ αυτό το σημείο και γι’ αυτό ακριβώς ο Οδυσσέας Ελύτης τον αναφέρει στο βιβλίο του Ανοιχτά Χαρτιά (σελ. 256) μαζί με τον Περικλή Γιαννόπουλο, που «το μήνυμά τους το βαθύτερο» συγκινούσε τη νέα γενιά, όμως, έχοντας αγγίξει τον υπερρεαλισμό, που δεν ήταν απλώς κίνημα καλλιτεχνικό αλλά και κοινωνικό, πολύ πιο προωθημένο, εύρισκε τους δύο διανοούμενους πολύ πίσω από τα πράγματα, όπως φάνηκε και από την εξέλιξη.
Και δυο λόγια για τον Αγαμένονα Σλήμαν, γιο του γνωστού αρχαιολόγου. Ο Αγαμέμνων γεννήθηκε στο Παρίσι, παντρεύτηκε, ξαναπαντρεύτηκε, πολιτεύτηκε, ήταν μεγαλοαστός, τσιφλικάς, αντιδραστικός, μισούσε τους αγρότες και τους κολλιγάδες, τους οποίους θυμόταν μόνο στις εκλογές. Ήταν αυτός που κατήγγειλε τον δικηγόρο και πρωτοπόρο στο αγροτικό κίνημα στο Κιλελέρ, Μαρίνο Αντύπα. Ο Αγαμέμνων συνελήφθη από τον γαλλικό στρατό ως ύποπτος «διοργάνωσης αντιστάσεως», και πέθανε στο Παρίσι, όπου και θάφτηκε. Δεν ήθελε να ταφεί στον Μαυσωλείο που είχε φτιάξει ο πατέρας του στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών.
Επιστρέφουμε στο βιβλίο. Γράφει ο Δραγούμης στα Φύλλα Ημερολογίου, 7 Οκτωβρίου: «Σκόπελος, τόπος εξορίας πολιτικών, αλητών, Τούρκων και Αλβανών υπόπτων, Μακεδόνων χωρικών που βουλγαρίζουν, λωποδυτών κλπ. Όταν ήρθα, βρήκα εδώ τέσσερις πέντε λωποδύτες, έπειτα έναν Μακεδονίτη χωριάτη, έπειτα ένα Αλβανό μπέη, έπειτα δύο μακεδονικές οικογένειες και τώρα ένα Τούρκο χότζα. Όλοι αυτοί μας συμπαθούν εμάς τους πολιτικούς εξορίστους γιατί είμαστε ομότυχοί τους».
Πώς φτάνουν οι εξόριστοι στη Σκόπελο, με τι σαπιοκάραβο, πού θα μείνουν, τι θα φάνε και θα πιούν; Και μόλις έφτασαν άρχισαν οι ανακλήσεις. Ο Λούρος για να ξεγεννήσει τις επίτοκες βενιζελικές κυρίες. Ο Γεώργιος Βλάχος και κάποιοι ακόμα γιατί κλήθηκε να υπηρετήσει στον εν εξελίξει Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Και με μία βάρκα που «ούτε τον γύρον της Φαληρικής εξέδρας» δεν θα τολμούσες, έφυγαν φορτώνοντας μπαούλα, καρέκλες, αρχαία (;). Καλό ήταν που ο Βλάχος ξαναπήγαινε στον πόλεμο; Είχε ήδη πάει πέντε φορές.
Οι ανυπότακτοι συνελήφθησαν για να επιστρέψουν και να πάνε στον πόλεμο, ο Σπυρίδων Λάμπρου για να δικαστεί, και οι εξόριστοι στην Κορσική έρχονται να συνεχίσουν στη Σκόπελο. Ανάμεσά τους και ο Δραγούμης… οι πληροφορίες για τα σπίτια, τους κατοίκους, τα τρόφιμα, την αλληλογραφία, τη λογοκρισία, τους περιπάτους, τις επισκέψεις στα μοναστήρια, την ψυχαγωγία, στα καφενεία, το κροκέ που έπαιζαν οι αντιβενιζελικές δεσποινίδες Δουλίδου, τα μπαιν μιξτ στην θάλασσα και ο κ. Τριανταφυλλάκος με το μαγιό και το σκληρό καπέλο- στα σπίτια τα κεράσματα –με την εγχώρια μαστίχα, το ούζο και την ποικιλία των μεζέδων, η αθάνατη ελληνική κοινωνία, επικοινωνία, φιλοξενία- οι συνήθειες και τα ταμπού· είναι ντροπή γυναίκα να ταξιδέψει με καράβι· είναι «γυναίκα καραβωμένη».
Οι εξόριστοι ερωτεύτηκαν, παντρεύτηκαν βάφτισαν, συμμετείχαν σε γλέντια, οι γυναίκες κάπνιζαν με τους άντρες κάνοντας βόλτες… ώστε θα μπορούσαμε να πούμε πως έζησαν, χωρίς να το συνειδητοποιούν, στον Παράδεισο, αλλά ο παράδεισος αυτός ήταν τιμωρία, απραγία και μακριά από την Αθήνα, οικογένεια και φίλους γιατρούς και φάρμακα, ενεργό δράση και κυρίως ελευθερία. Γι’ αυτό μίσησαν πιο πολύ τον Βενιζέλο. Όμως όσο κι αν η Σκόπελος ήταν τόπος εξορίας, οι Σκοπελίτες δέθηκαν με στενούς δεσμούς φιλίας με τους εξορίστους, την οποία διετήρησαν και όταν η εξορία έληξε.
Το βιβλίο σε ένα επίπεδο αφορά την Ιστορία και την πολιτική και σε ένα άλλο τη καθημερινή ζωή. Τα κείμενα συνοδεύουν φωτογραφίες, σελίδες ημερολογίων που κρατούσαν οι κυρίες, ποιήματα, δημοσιεύματα εφημερίδων και πολλά ακόμη που το καθιστούν συναρπαστικό.
Η Ελένη Κ. Σπηλιώτη με τον Εθνικό Διχασμό τίμησε τον πατέρα της, τη Σκόπελο, την επιστήμη που αγαπά και τους αναγνώστες της.
Ανθούλα Δανιήλ
