Δεν θα μπορούσαν να εορταστούν τα Χριστούγεννα καλύτερα από μια παράσταση του περίφημου, πασίγνωστου και χιλιοτραγουδησμένου Μαγικού Αυλού που για τους θεατές μέσα στην Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών δινόνταν η αίσθηση μιας παγκοσμιοποιημένης, εκείνη τη στιγμή, αρμονίας, από την οποία αντιλάλησαν οι ήχοι σαν να διαπέρασαν το φράγμα των τοίχων και βγήκαν στη διαμαντοστολισμένη Βασιλίσσης Σοφίας –αυτή κι αν είναι η «Βασίλισσα της Νύχτας»-  με τις Μούσες και τις Χάρες,  για να μεταδώσουν για λίγο την ψευδαίσθηση μιας ευτυχίας σε έναν κόσμο που κυκλοφορούσε μπλεγμένος σε άλλα πολλά και, συχνά, δυσεπίλυτα, προβλήματα.

Ο Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ (1756-1791) συνέθεσε το Αυλό το καλοκαίρι του 1791, ενώ την ίδια εκείνη περίοδο είχε παραγγελίες για την Clemenza di Tito  και  το Requiem. Το έργο παρουσιάστηκε τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους σε ένα προάστιο της Βιέννης.  Το λιμπρέτο είχε γράψει ο φίλος του ο Εμάνουελ Σικανέντερ, μέλος της τεκτονικής στοάς, που  είχε γνωριστεί με τον Μότσαρτ, μια δεκαετία πριν.

Ο Σικανέντερ, λοιπόν, ήθελε να κάνει ένα έργο και να βάλει μέσα στο λιμπρέτο του κρυπτογραφημένα τα σύμβολα του τεκτονισμού, πράγμα το οποίο γοήτευε τον Μότσαρτ. Βοήθησε και η μορφή μάλιστα του Singspiel, δηλαδή του είδους, όπου τα διαλογικά μέρη του έργου (αυτά που δεν τραγουδιούνται) γίνονται οι φορείς των μηνυμάτων,  σε συνδυασμό με τη μουσική πάντα. Ο Σικανέντερ, εκτός από την ιδέα του έργου και τη συγγραφή του λιμπρέτου είχε και  τον ρόλο του Παπαγκένο.

Βεβαίως, ο Σικανέντερ είχε διαβάσει πολλά βιβλία σχετικά με μύθους, μεσαιωνικά παραμύθια, αιγυπτιακές θεότητες,  αλλά ο Έλληνας θεατής δεν θα δυσκολευτεί να αναγνωρίσει τον μύθο της Δήμητρας και της Κόρης – της Περσεφόνης, καθώς και του Ορφέα που με τη λύρα του εξημέρωνε τα ζώα,  ούτε θα δυσκολευτεί να παραβάλει τον Ζαράστρο του Αυλού με τον Πλούτωνα της ελληνικής μυθολογίας –ως ένα σημείο- ή με τον δίκαιο βασιλιά στην Τρικυμία του Σαίξπηρ και με τον  μύθο του Σπηλαίου  του Πλάτωνα. Έχουμε δηλαδή ένα λιμπρέτο με πολλές επιστρώσεις μυθικών αναφορών, αφελές, στην επιφάνεια, γεμάτο όμως με συμβολισμούς και σοφά διδάγματα, φορέα νέων ιδεών με ανοίγματα του ανθρώπινου μυαλού στο φως της γνώσεως.

Η υπόθεση πολύ απλή. Ο ωραίος πρίγκιπας Ταμίνο χάνεται σ’ ένα παράξενο δάσος, όπου απειλείται από ένα τεράστιο κακό φίδι. Τον σώζουν τρεις γυναίκες (τρεις Μοίρες, στην ελληνική παράδοση, οι τρεις μάγισσες στον σαιξπηρικό Μάκβεθ) και τον οδηγούν στη Βασίλισσα της Νύχτας η οποία του αναθέτει να βρει την κόρη της, την Παμίνα που έχει κλείσει στα παλάτια του ο θανάσιμος εχθρός της, ο Ζαράστρο, ιερέας του Ήλιου. Ο Ταμίνο ερωτεύεται την Παμίνα από το πορτρέτο της και αρχίζει να ψάχνει να την βρεί. Έτσι συναντιέται τυχαία με τον πουλολόγο Παπαγκένο, που τριγυρίζει στο δάσος και ενδιαφέρεται για τα πουλιά, το καλό φαγητό, το κρασί, οπωσδήποτε και για καμιά «νοστιμούλα», αλλά δεν μπορεί με τίποτα να κρατήσει το στόμα του κλειστό.  Το εκ διαμέτρου αντίθετο από τον ιδεαλιστή Ταμίνο.

Οι δυο ήρωες θα περάσουν από πολλές δοκιμασίες· τελικά, θα κερδίσει την Παμίνα ο πρώτος,  θα βρει μια Παπαγκέννα ο δεύτερος και θα κάνουν πολλά πολλά Παπαγκενάκια. Ο Ζαράστρο είναι ένας σοφός βασιλιάς κι εδώ είναι που μας θυμίζει τον βασιλιά της Τρικυμίας.  Και όλα θα τελειώσουν, όπως όλες οι κωμωδίες, με γάμο· εδώ με δύο γάμους. Η ζωή προωθείται με τους απλούς, όπως ο  Παπαγκένο, αλλά προοδεύει με τους λίγους, όπως ο Ταμίνο. Κι έτσι επικρατεί η ισορροπία.

Αν και γοητευμένοι από τη φανταχτερή επιφάνεια,  κατεβαίνουμε στον βυθό του κειμένου για να ανασύρουμε τις αθάνατες ιδέες όπως  είναι η αγάπη και η πίστη, η ανάπτυξη του πνεύματος, το αγαθό της γνώσης, η νίκη επί του σκοταδισμού του επιβαλλόμενου από την εποχή, η αδελφοσύνη, η σοφία, η σύνεση, η αυτοσυγκράτηση.

Στα μυστικά της όπερας υπολογίζονται οι τρεις αρχικές νότες της Εισαγωγής με μασονικό συμβολισμό. Η συμφιλίωση του τέλους έχει και αυτή μασονική καταγωγή, στην προκειμένη περίπτωση είναι ο μαγικός αυλός που καταφέρνει να συμφιλιώσει ανθρώπους και να εξημερώσει ζώα με σαφή αναφορά στο ότι η ομορφιά και η Τέχνη θα σώσουν τον κόσμο. Η Παμίνα μάλιστα είναι ο κρίκος της συμφιλίωσης με την αγάπη και την αδελφοσύνη  προς όλους, για την οποία πηγαίνει κόντρα στη μητέρα της, που εν τέλει συντρίβεται ως ενσάρκωση του κακού, αλλά σώζεται ως  γυναίκα και μητέρα.

Στην παράσταση, θαυμάσαμε τα παιδιά που μετέφεραν στα χέρια τους πουλιά, σαν να ήταν πουλιά και τα ίδια, μετέφεραν  αγγελούδια σαν να ήταν αγγελούδια,  ράσα σοφών και νέο πνεύμα. Με τη χαριτωμένη και ναζιάρική τους κίνηση, ή την γεωμετρική με κοντάρια σαν σπαθιά, με τις σκιές πίσω από το φωτισμένο παραβάν, τα αχανή σεντόνια που ανάλογα με την κίνηση και τους φωτισμούς γίνονταν ναός ή φλόγες κόκκινες ή ποτάμι, με τα όμορφα κοστούμια, τα χρώματα που άλλαζαν ανάλογα με τις διαθέσεις, την απίθανη  Βασίλισσα με όλον τον ουρανό στο κεφάλι της, το σοφό ιερατείο, όλα μα όλα έστησαν μια ωραία μαγική ατμόσφαιρα.

Φυσικά, πάνω απ’ όλα ήταν η μαγική μουσική.  Ο Αμαντέους, ο αγαπημένος,  των θεών, ο Μότσαρτ, μεταμόρφωνε ανάλογα με τους ρόλους τη μουσική  και επέβαλε τις ιδέες του έργου, τότε και διαπαντός στο μέλλον.

Ελαφρά μετακίνηση στα καθ’ ημάς. Είναι γνωστό ότι ο Μάνος Χατζιδάκις αγαπούσε πολύ τον Μότσαρτ και μάλιστα μας τον έδωσε στο τραγούδι «Ήλιε μου, ήλιε μου, βασιλιά μου», όπου είχε απορροφήσει όλη την Εισαγωγή από τη Συμφωνία Αρθ. 40 και είχε δημιουργηθεί και ένας σχετικός θόρυβος γύρω από το τι είναι το διακείμενο, η επίδραση, η επιρροή, η μίμηση, το φανερό δάνειο και άλλα που συνηθίζονται στην Τέχνη, στην οποία δεν υπάρχει παρθενογένεση, ως γνωστόν, όπως διατύπωσε ο Γιώργος Σεφέρης.

Ο Χατζιδάκις, λοιπόν, επένδυσε μουσικά τους Όρνιθες του Αριστοφάνη, στου οποίου όμως τους στίχους όπου ο Χορός διαλέγεται με τον Έποπα, αναγνωρίζουμε γόνιμες επιδράσεις από τον Μαγικό Αυλό:

Πόπο πόπο πόπο ποι μ’ ‘άρ’ ος εκάλεσε;/ τίνα τόπον άρα νέμεται;

(Πού πού πού πού πού πού ’ναι αυτός που μας εκάλεσε; Πού πού πού πού πού σε ποιο μέρος βόσκει; )

Τίνι τίνι τίνι τίνι τίνα λόγον ….;

(Ποιο ποιο ποιο ποιος ποιος ποιος ο λόγος;»  (στιχ. 311-314)

Στον Μαγικό Αυλό εντοπίζουμε την επανάληψη του «Πα» – Πα πα πα πα πα-,  όταν ο Παπαγκένο φλερτάρει και τελικά καταφέρνει την Παπαπαγκένα και ιδρύουν την kinderland με πολλά πολλά Παπαγκενάκια. Και ακόμα κάτι ως δάνειο ή αντιδάνειο· ποιος έχει κάνει  την αρχή άραγε; Ο Αριστοφάνης, ο Μότσαρτ ή η Ζουζού Νικολούδη; Γιατί και στο αρχαίο θέατρο, όπως και στο νεότερο και στο σύγχρονο, υπάρχει Χορός, άρα και διδάσκαλος και κινησιολόγος γι’ αυτό ίσως παρατηρούμε ότι η κίνηση του σώματος και των ποδιών των πουλιών στον Αυλό  θυμίζει πάρα πολύ εκείνη στην μνημειώδη παράσταση του Καρόλου Κουν στην Επίδαυρο και στο Ηρώδειο, η οποία, κάθε φορά που επαναλαμβάνεται, είναι μια αναγέννηση  και καμία άλλη εκδοχή δεν μπορεί να την επισκιάσει.

Η συγκίνηση από την υποψία της αφανούς αυτής σχέσης των Ορνίθων μας με τα πουλιά του Μαγικού Αυλού συμβάλλει πολύ στο τελικό συναίσθημα και η Τέχνη αναδεικνύει άλλη μία φορά την παγκόσμια αλληλεγγύη της.

Συντελεστές

Χριστίνα Πουλίτση, Βασίλισσα

Χρύσα Μαλιαμάνη, Παμίνα

Γιάννης Καλύβας, Ταμίνο

Μάριος Σαραντίδης, Παπαγκένο

Μιράντα Μακρυνιώτη, Παπαγκένα

Πέτρος Μαγουλάς, Ζαράστρο (αντικατέστησε τον Χριστόφορο Σταμπόγλη που ασθένησε)

Βάσια Αλάτη, μία από τις τρεις κυρίες

Άρτεμις Μπόγρη, μία από τις τρεις κυρίες

Χρυσάνθη Σπιτάδη, μία από τις τρεις κυρίες

Νίκος Στεφάνου, Μονόστατος

Γιάννης Σελητσανιώτης, Ιερέας / Β΄ ’ Ιερέας / Αρματωμένος

Ανδρέας Καραούλης, Β Αρματωμένος / Α’ Ιερέας

Μουσική Διεύθυνση: Κάτια Μολφέση

Συντελεστές:

Ισίδωρος Σιδέρης, σκηνοθεσία

Γιάννης Κατρανίτσας, σκηνογράφος – ενδυματολόγος
Διονύσης Τσαφταρίδης, χορογράφος
Κώστας Μπλουγουράς, φωτισμοί

Δημήτρης Γιάκας, μουσική προετοιμασία

Ελένη Νικολαΐδη, μουσική προετοιμασία

Χορωδία της Ε.Ρ.Τ., διδασκαλία – διεύθυνση: Μιχάλης Παπαπέτρου
Χορωδία Δήμου Αθηναίων, διδασκαλία – διεύθυνση: Σταύρος Μπερής

Ανθούλα Δανιήλ