Γενικώς απολαμβάνουμε τη μουσική στο σπίτι μας, στα μουσικά θέατρα, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (που αυτό είναι σήμερα το θέμα μας), αλλά δεν ξέρουμε, οι πολλοί, ποια ήταν τα ερεθίσματα του καλλιτέχνη, μέσα ποιες συνθήκες γεννήθηκε το έργο, τι έχει γίνει, τι έχει προηγηθεί και από τι έχει ο δημιουργός εμπνευστεί. Γιατί πρέπει να το πούμε ότι από κάτι έχει εμπνευστεί αφού τίποτα δεν υπάρχει στο μυαλό αν πρώτα δεν έχει υπάρξει στην εμπειρία. Μας το έχουν πει οι Αρχαίοι μας. Ουδέν εν τω νω, ο μη πρότερον εν τη αισθήσει. Το έχει με τον δικό του τρόπο επαναλάβει ο Μαρξ: η φιλοσοφία δεν φυτρώνει στα κράσπεδα των πεζοδρομίων· υπάρχουν αιτίες για όλα, υπάρχει το stimulus response, το ερέθισμα και η αντίδραση.
Το κέντρισμα, λοιπόν, για έναν καλλιτέχνη, και εμάς ειδικά μας αφορά ο μουσικός, μπορεί να είναι προσωπικό, κοινωνικό, πολιτικό, θρησκευτικό, ιστορικό. Όλα έχουν τη βαρύτητά τους, όμως το ιστορικό, το γεγονός που επηρεάζει τη ζωή των ανθρώπων, των κρατών, του κόσμου όλου είναι ίσως το βαρύτερο.
Οι κοινοί θνητοί μπορούν και βλέπουν τι γίνεται πλάι τους, συχνά νομίζουν πως ξέρουν και πως ενημερώνονται, ποτέ όμως δεν ξέρουν τι πραγματικά έγινε ή γίνεται. Ποιο είναι το φάντασμα που κρύβεται στα υπόγεια της όπερας, για να θυμηθούμε ένα βιβλίο που έγινε θέατρο, κινηματογράφος, τραγούδι.
Αυτό λοιπόν, το μεγάλο άγνωστο υπόβαθρο που είναι και η κινητήρια δύναμη της έμπνευσης είναι αυτό που ανέλαβαν τρεις πολύ σπουδαίοι άνθρωποι να κάνουν για μας· η ιστορικός Μαρία Ευθυμίου, που έχει το ταλέντο να φέρνει την ιστορία στην καρδιά μας και να καταργεί την απόσταση της Καθηγήτριας από το κοινό της, και οι δύο ταλαντούχοι και λαοφιλέστατοι μουσικοί μας, ο Χρήστος Παπαγεωργίου και ο Λουκάς Καρυτινός. Τα πολυσέλιδα βιογραφικά τους μας προκαλούν πρώτον θαυμασμό, δεύτερον την αίσθηση της σιγουριάς και, τέλος, μας υπόσχονται την απόλυτη απόλαυση.
Κατά τους ανθρώπους και οι επιλογές. Αυτή τη φορά ήταν οι Ουβερτούρες δημοφιλών έργων, τα οποία ούτως ή άλλως είναι γνωστά, αλλά αυτή τη φορά ήταν και ο τρόπος ο διαδραστικός που με το χιούμορ και την άνεση των τριών συντελεστών έκαναν την Αίθουσα του Χρήστου Λαμπράκη να γεμίσει από ήχους που ξυπνούν συνειδήσεις, ιστορικές πληροφορίες που κεντρίζουν τη μνήμη, και μουσική που φτάνει πλησίστια στην αίθουσα. Να λοιπόν που τα λόγια ντύθηκαν τις νότες και εμφανίστηκαν μπροστά μας με το θεμέλιο λίθο της πραγματικότητας που τους έδωσε βάση να σταθούν και να ορμήσουν…
Η Ουβερτούρα είναι αρχικά ένα αυτόνομο μουσικό έργο. Χρησιμοποιήθηκε σαν κάλεσμα για το κοινό να προσέλθει, πριν σηκωθεί η αυλαία για την όπερα ή το ορατόριο. Παλιά, στην εποχή του Μοντεβέρντι, ας πούμε, τον 16ο αιώνα, είναι ο προάγγελος αυτού που θα ακολουθήσει. Ο διαλαλητής αλλιώς.
Τον 17ο αιώνα παίζεται στα ανάκτορα, σαν προεξαγγελτικό εμβατήριο, όταν μπαίνει ο Λουδοβίκος ΙΔ΄. Τον 18ο εξελίσσεται έτι περαιτέρω και η ουβερτούρα ενσωματώνει υλικό από το έργο που θα ακολουθήσει και έτσι συνδέεται πλέον οργανικά μαζί του. Σ’ αυτή την εξέλιξη συνέβαλε ο Μότσαρτ. Τον 19ο αιώνα αποτελεί πλέον οργανικό μέρος της συμφωνίας, αλλά και εκτελείται αυτόνομα, όπως είναι και οι οβερτούρες του Προγράμματος της Παρασκευής 17 -2-24.
Αυτά τα λίγα ως προς την Ουβερτούρα και, αφήνοντας πολλά άλλα που δεν είπαμε, ας περάσουμε στην Ιστορία η οποία υπάρχει κάτω ή πίσω από κάθε δημιουργία…
Οι Ουβερτούρες με τη σειρά και τα είδη τους ήταν:
- Κλαούντιο Μοντεβέρντι (1567-1643) και Ορφέας, Τοκάτα , έργο του 1607 που έχει τον ρόλο της προαναγγελίας.
- Βόλφγκαγκ Αμαντέους Μότσαρτ (1756-1791), Οι Γάμοι του Φίγκαρο, Εισαγωγή, Κ. 492.
- Καρλ Μαρία Φον Βέμπερ, Όμπερον, Εισαγωγή
- Τζουζέπε Βέρντι (1813-1901) Τραβιάτα, Πρελούδιο
- Φραντς Φον Σουπέ (1819-1895), Το Ελαφρύ Ιππικό, Εισαγωγή
- Ζωρζ Μπιζέ (1838-1875), Κάρμεν, Πρελούδιο
- Λούντβιχ, Βαν Μπετόβεν (1770-1827), Εγκμοντ, Εισαγωγή , έργο 84.
- Τζοακίνο Ροσίνι (1792-1868), Γουλιέλμος Τέλλος, Εισαγωγή
- Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι (1840-1893), Εισαγωγή 1812.
Συμμετείσχε η Μουσική της Πολεμικής Αεροπορίας, (Διδασκαλία και Διεύθυνση του Αλέξανδρου Λιτσαρδόπουλου)
Σκηνοθεσία Κατερίνα Ευαγγελάτου, Μουσική Διεύθυνση Λουκά Καρυτινού…
Ο τρόπος με τον οποίο έδρασαν οι τρεις συντελεστές επί σκηνής, συνεργάστηκαν και συμπλήρωσαν ο ένας τον άλλο, οι πληροφορίες που έδωσαν και διασταύρωσαν, το χιούμορ, που δεν έλειψε, τα κινηματογραφημένα στιγμιότυπα που συνέδραμαν στην πληροφορία, όλα δημιούργησαν μιαν ατμόσφαιρα μαγείας και το κοινό σωστά κατευθυνόμενο από τον Λουκά Καρυτινό απόλαυσε τη συμμετοχή του στον Επίλογο της τελευταίας Ουβερτούρας.
Θα σταθώ σε δύο μόνο ουβερτούρες.
Η πρώτη είναι ο ΄Έγκμοντ του Μπετόβεν, βασισμένη στο ομώνυμο έργο του Γκαίτε.
Ο κόμης Έγκμοντ (1522-1568), είναι υπαρκτό πρόσωπο, ήρωας της Ολλανδίας, Φλαμανδός συγκεκριμένα, και πολέμησε εναντίον του Ισπανού εισβολέα Κόμη της Άλμπας κατά τη διάρκεια του Ογδοηκονταετούς Πολέμου (1566-1648), όπου συγκρούστηκαν οι καθολικοί Ισπανοί με τους προτεστάντες Ολλανδούς. Ο Έγκμοντ είχε συλληφθεί και φυλακιστεί και εκτελέστηκε. Παρά τις προσπάθειες της αγαπημένης του να τον πείσει να δραπετεύσει, προτίμησε να πεθάνει, επειδή ο θάνατος για την ελευθερία ενός μάρτυρα υποδηλώνει τη νίκη εναντίον της καταπίεσης και γίνεται παράδειγμα για μίμηση από τους φοβισμένους.
Πάνω σ’ αυτό το έργο του Γκαίτε, ο Μπετόβεν στήριξε τη σύνθεση Egmont, opus 84, από την οποία ακούσαμε την Εισαγωγή που συνέθεσε το 1810 και η πρώτη εκτέλεση έγινε στις 5 Ιουνίου του ίδιου έτους. Η σύνθεση είχε εγκωμιαστική υποδοχή από τον συγγραφέα ΕΤΑ Χόφμαν, αλλά και από τον ίδιο τον Γκαίτε, ο οποίος είπε ότι ο Μπετόβεν εξέφρασε τις προθέσεις του με «με αξιοσημείωτη μεγαλοφυΐα».
Η σύνδεση που έκανε η ιστορικός μας με τον δικό μας Παπαφλέσσα, ο οποίος δεν δέχτηκε να εγκαταλείψει το Μανιάκι, όπως ο αρχαίος Λεωνίδας τις Θερμοπύλες, ώστε να γίνει η θυσία του κίνητρο να ξεσηκωθούν οι Έλληνες κατά των εισβολέων, η σύνδεση λοιπόν αυτή ήταν ευφυής, δείχνοντας τα αόρατα νήματα που συνδέουν τα πράγματα κάτω από την επιφάνειά τους.
Και γιατί ο Μπετόβεν να καταπιαστεί με αυτό το ολλανδικό / φλαμανδικό θέμα; Γιατί ο Λούντβιχ Βαν Μπετόβεν είχε φλαμανδική καταγωγή και ένιωσε αλληλέγγυος…
Η δεύτερη ουβερτούρα στην οποία θα σταθούμε, αφορά την Εισαγωγή 1812, που συνέθεσε ο Τσαϊκόφσκι το 1880, με αφορμή την ιστορική μάχη στο Μπροντίνο, το 1812, όταν ο Ναπολέων εξεστράτευσε εναντίον της Ρωσίας και ναι μεν νίκησε, αλλά τα θύματα ήταν πολλά και βρήκε καμένη γη, στην οποία δεν υπήρχε τίποτα για να εφοδιάσει τον στρατό του. Στρατηγός των Ρώσων ήταν ο Κουτούζοφ, ο οποίος συνέλαβε την ιδέα της καμένης γης, και σύμμαχός του ο χειμώνας. Από την Grande Armée του Ναπολέοντα, τη Μεγάλη Στρατιά, σώθηκε μόνο το ένα δέκατο. Οι Γάλλοι στρατιώτες, πεινασμένοι, άρρωστοι και παγωμένοι, πέθαναν μέσα στα χιόνια. Ο Ναπολέων καταρρακωμένος έφυγε με ταχυδρομική άμαξα. Η Ρωσία πανηγύριζε με όλη την Ορχήστρα στη διαπασών, καμπάνες και κανόνι επί σκηνής.
Ο Λέων Τολστόι, το 1869, παρέδωσε στους αναγνώστες της εποχής του και της αιωνιότητας την τελική εκδοχή του εμβληματικού έργου Πόλεμος και Ειρήνη, στο οποίο βεβαίως ο πόλεμος κατά του Ναπολέοντα είναι το θέμα. Φυσικά, από το μεγάλο γεγονός εμπνεύστηκαν πολλοί καλλιτέχνες, δημιουργήθηκαν Μουσεία, φιλοτεχνήθηκαν έργα τέχνης και έγιναν μουσικές συνθέσεις, όπως και η Ουβερτούρα του Τσαϊκόφσκι.
Όποιος έχει επισκεφτεί τον ιστορικό τόπο και έχει μπει στο Μουσείο στο Μποροντίνο και έχει δει την αναπαράσταση, μένει ενεός μπροστά στο θέμα για το οποίο έχει διαβάσει στα βιβλία. Όποιος δεν έχει επισκεφτεί το Μουσείο και ήταν στις 17 Φεβρουαρίου στο Μέγαρο, πληροφορήθηκε το γεγονός, είδε εικόνες και υλικό στην οθόνη και άκουσε τη θαυμάσια Εισαγωγή του Τσαϊκόσφσκι, συμμετέχοντας μάλιστα στον ενθουσιαστικό τέλος με το οποίο ολοκληρώθηκε η βραδιά. Το να πούμε ότι το κοινό χειροκροτούσε και επευφημούσε κατενθουσιασμένο δεν είναι αρκετό για να περιγράψει την περίσταση.
Οι μεγάλοι και οι ειδήμονες δεν έχουν ανάγκη, ίσως, όμως πιστεύω πως αυτός ο τρόπος είναι πολύ σπουδαίος για να φέρει στις αίθουσες των συναυλιών τους νέους μας και να τους κάνει να αγαπήσουν την Ιστορία και τη Μουσική και να καταλάβουν εν τέλει πως όλα τα μεγάλα γεγονότα ιστορικά και καλλιτεχνικά επικοινωνούν, ακόμα και όταν δεν φαίνεται.
Θερμά συγχαρητήρια στο Μέγαρο, στους διοργανωτές, στους τρεις αγαπημένους συντελεστές –Μαρία Ευθυμίου, Χρίστο Παπαγεωργίου και Λουκά Καρυτινό – και οπωσδήποτε στην Κρατική Ορχήστρα μας. Ένα μεγάλο ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ!!!
Ανθούλα Δανιήλ
