Ανθούλα Δανιήλ: Θωμάς Μπερτόλης, Μεταμορφώσεις σε πηλό.

Ξέρουμε πόσο οι αρχαίοι Έλληνες αγαπούσαν τις μεταμορφώσεις και πόσοι ήταν εκείνοι που για να μη θίξουν υπολήψεις και αναστατώσουν πολίτες, έλεγαν μύθους, σαν τον Αίσωπο, ή μιλούσαν για τέρατα με στόχο πάντα να στηλιτεύσουν ανθρώπινα ελαττώματα ή να υποδηλώσουν εξωλογικές υπερφυσικές δυνάμεις. Οι μεταμορφώσεις είχαν μεγάλο ρόλο στην καλλιτεχνική δημιουργία, άλλωστε, και το δωδεκάθεο δεν ήταν άλλο από μεταμορφωμένες ανθρωποποιημένες ιδέες. Ο άνθρωπος έπλασε τους θεούς του.

Βλέποντας τα έργα του Μπερτόλη φέρνω στο νου μου, από την εθνική μας παρακαταθήκη, τα πήλινα ζωάκια που κρατούν στα χέρια τους τα μικρά παιδάκια στην αρχαιότητα σαν παιχνίδια ή βρίσκονται ως κτερίσματα σε αρχαίους παιδικούς τάφους και σκέφτομαι πως ο σύγχρονος καλλιτέχνης δημιουργεί από πηλό τον κόσμο του, από την ανάποδη δηλαδή, όπως ο Δημιουργός έπλασε από πηλό τον άνθρωπο, από τη θρησκευτική όψη που μας έχει παραδοθεί.

Στην παρούσα περίσταση, δεν είμαστε εδώ για να πούμε ποιος έπλασε ποιον, το σίγουρο όμως είναι πως ο Θωμάς Μπερτόλης, ένας σύγχρονός μας κεραμίστας, πιάνει το νήμα, που ποτέ δεν κόπηκε, από τα αρχαία χρόνια και, όπως δείχνουν τα βιβλία με τέρατα προϊστορικά –οι δεινόσαυροι π.χ.- ή άλλα που ποτέ δεν υπήρξαν -ο Ιππόγρυπας ή η Σφίγγα π.χ.- και ακόμα άλλα, τα οποία υπήρξαν και τους δίνει τον χαρακτήρα που εκείνος επιλέγει. Φυσικά έχει υπόψιν του και τα εισαγόμενα ανάλογα. Την αφορμή μού έδωσε το εκτενές και πολύ καλά τεκμηριώμενο και εμπεριστατωμένο κείμενο του καθ’ ύλην αρμόδιου, Καθηγητή της Ιστορίας της Τέχνης Γιάννη Κολοκοτρώνη (Βλέπε: Περί ου, 17 Αυγούστου 2024: Ο Ψυχολογικός και Βιολογικός Υβριδισμός του Θωμά Μπερτόλη), όπου στους τίτλους των έργων του Μπερτόλη –Δεινόσαυροι και Άνθρωποι 2007, Άνθρωποι και Ελέφαντες (2011), Κάπου στο Νείλο (2010), Καμηλοπαρδάλεις και Δεινόσαυροι (2012), Κόκορας (2014) αλλά και στις Αφρικανικές (2008) και Ινδιάνικες Τελετουργικές Μάσκες (2009) βρίσκουμε «ανατομικά και διαδραστικά χαρακτηριστικά μαζί με τις πολιτιστικές παραμέτρους τους».

Είναι, βεβαίως, γνωστό ότι ο χαρακτήρας των ζώων, όπως είπαμε και στην αρχή αυτού του κειμένου, έδωσε άλλοθι σε συγγραφείς να καυτηριάσουν ανθρώπινες συμπεριφορές, προεκτείνοντας αυτό που είναι φυσικό και ενστικτώδες στο ζώο, αποδίδοντάς το στον άνθρωπο με ηθικές όμως προεκτάσεις, πρόθεση και ιδιοτέλεια που καθόλου δεν έχουν τα ζώα . Έτσι χαρακτηρίζουμε έναν αναίσθητο άνθρωπο «γάιδαρο», χωρίς όμως αυτό να αφορά και τον υπομονετικό κυρ-Μέντιο ή πάλι λέμε κάποιον «λιοντάρι», άλλοτε για τη δύναμη και την ανδρεία του και άλλοτε γιατί είναι κακός και αιμοβόρος, πράγμα που δεν αφορά τη φύση του λιονταριού. Έτσι ο Μπερτόλης όταν μιλάει για το «μελαγχολικό λιονταράκι», και με τον επιθετικό προσδιορισμό και με το υποκοριστικό του το έχει κάνει οικείο και φιλικό προς τον άνθρωπο. Το ίδιο συμβαίνει και με το «Φωνακλάδικο Ελεφαντάκι», ενώ ο «Φιλήδονος τράγος» μας μεταφέρει ολοταχώς στη ρίζα της μυθολογίας μας και στον τραγοπόδαρο Πάνα. Ο «Παιχνιδιάρης Ιπποπόταμος», επίσης, παρά τον όγκο του γίνεται φίλος όλων των παιδιών, ενώ η αυτό-συγχαιρόμενη Μαϊμουδίτσα μοιάζει σαν κοριτσάκι που επιδεικνύει τα κάλλη της.

Τέλος πάντων ο Μπερτόλης με τη σειρά τα ΚαλοΚάγαθα Ζωάκια, (Gallery 7 το 2016), μας δίνει τη χαριτωμένη πλευρά των ζώων που είναι σαν μικρά παιδιά και τούτο γιατί «Κάτω από τις φαινομενικά αφελείς, παιχνιδιάρικες και ενίοτε γκροτέσκες ζωομορφές του κρύβεται πάντα ένα λεπτό σχόλιο για την ανθρώπινη κατάσταση, ένα αναστοχασμό για τον κόσμο όπως είναι και όπως θα μπορούσε να είναι», λέει πάλι ο Κολοκοτρώνης.

Ο Μπερτόλης, δηλαδή, άλλοτε πάλι αναποδογυρίζοντας τον χαρακτήρα μάς δείχνει και μια ψυχική εικόνα των ζώων, που δεν είχαμε λάβει ποτέ υπόψιν μας, έχοντας κατά νου μόνο την εξωτερική και γιατί όχι, μας λέει: αυτά τα ζωάκια είμαστε εμείς.

Κι εδώ θα ήθελα να κάνω μια παρέκβαση και να θυμίσω μια σειρά παιδικών τραγουδιών στην τηλεόραση, την εποχή που ο καλλιτέχνης ήταν και αυτός μικρό παιδί – έχει γεννηθεί το 1973- και ίσως έβλεπε εκείνα τα χαρούμενα παιδάκια που χόρευαν και τραγουδούσαν μεταξύ άλλων τραγούδια με θέμα τα ζώα, όπου όλα εξανθρωπισμένα και ελεύθερα από ό,τι η ανθρώπινη ιδιοτροπία και ιδεοληψία τα έχει αδίκως φορτώσει, έπαιζαν με τον φυσικό αθώο χαρακτήρα τους, σαν παιδάκια. όπως έλεγε και ο Παπαδιαμάντης τα γίδια του ήταν “δυσάγωγα” σαν τα μικρά παιδιά.

Παράλληλα με αυτά τα χαρούμενα ζωάκια ο Μπερτόλης εμπνεύστηκε και τα φανταστικά, ελαφρώς ή πολύ διαστρεβλωμένα, τα οποία θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε σαν πλάσματα μιας ψυχικής ή πνεματικής διάθεσης ή διαταραχής. Ας θυμηθούμε τα τέρατα του Ιερώνυμου Μπος, ο οποίος κάτι άλλο πολύ σημαντικό έκρυβε πίσω από εκείνο που ζωγράφιζε.

Για να ξαναγυρίσω στον Θωμά Μπερτόλη, θα πω πως το «φωνακλάδικο ελεφαντάκι» του με πήγε ακόμα πιο πίσω από τον χρόνο της δικής του παιδικής ηλικίας, με πήγε στη δική μου εφηβική ηλικία όταν είδα στον κινηματογράφο την ταινία Χατάρι, όπου ένα μικρό ελεφαντάκι ερωτεύτηκε τη νεαρή πρωταγωνίστρια και έκανε μεγάλη φασαρία φλερτάροντας την. Baby elephand walk – Μικρό ελεφαντάκι περπάτα – ήταν το αξέχαστο τραγούδι και μουσικό θέμα της ταινίας που συνέθεσε ο αξέχαστος Henry Mancini.

Ως εδώ τα πράγματα είναι αθώα και ωραία και ίσως απλά. Όμως μόνο αυτό είναι το θέμα; Μήπως ο καλλιτέχνης σαν προφήτης, κάνοντας και αυτός τη μείξη του αρχαίου ελληνικού μύθου με ό,τι η φαντασία και η επιστήμη του παρόντος επεξεργάζεται μας δίνει εικόνες από το μέλλον; Μήπως δηλαδή ο καλλιτέχνης με ό,τι, φτιάχνει ρίχνει ματιές στο μέλλον, έχοντας ήδη ένα κρατούμενο, το παρελθόν, το οποίο αξιοποιεί αλλά μελλοντολογεί με απίθανες φιγούρες όπως εκείνος ο «κόκορας» που έρχεται να μας προετοιμάσει για κάτι που θα συμβεί στο μέλλον;

Αν είναι να πεθάνεις πέθανε, αλλά κοίτα να γίνεις ο πρώτος πετεινός μέσα στον Άδη, λέει ο Οδυσσέας Ελύτης.

Μήπως λοιπόν, πρέπει να το πιστέψουμε πως ο καλλιτέχνης σε μια βαθιά καταβύθιση μέσα του ανακάλυψε όλα αυτά που πλάθει, όπως λέει ο ίδιος: «Όλα αυτά βγαίνουν από το σκοτάδι μέσα από το βλέμμα των γλυπτών μου, τα οποία έχουν μια σύνδεση, με αρχέγονους ελληνικούς και άλλους μύθους της προϊστορίας. Ένα πνευματικό δημιουργικό μπλέξιμο της ζωής». Σαν να είναι ο ίδιος και “πετεινός” που μας ξυπνάει από τον εφησυχασμό μας και σαν αρχαίος Προμηθέας στο παρά κάτι της γέννησης ενός νέου κόσμου μας προετοιμάζεται για μια νέα αυγή.

Υ.Γ. Έργα του καλλιτέχνη μπορεί να αναζητήσει ο αναγνώστης στο κείμενο του Γιάννη Κολοκοτρώνη