Ο Ευριπίδης έγραψε τις Τρωάδες του το 415 π.Χ. έχοντας στον νου του την πρόσφατη καταστροφή της Μήλου (416 π.Χ.). Στην Ιστορία έχει μείνει η αλαζονική απάντηση των Αθηναίων προς τους Μηλίους ότι το τι είναι δίκαιο και τι όχι το επιβάλλει αυτός που έχει τη δύναμη. Με τα λόγια του μεγάλου Νεοέλληνα στοχαστή Ευάγγελου Παπανούτσου, πρόκειται για «το δίκαιο της πυγμής».
Η Μήλος κατεδαφίστηκε, επειδή δεν τάχθηκε στο πλευρό των Αθηναίων, οι άνδρες σφαγιάστηκαν και οι γυναίκες πουλήθηκαν στα δουλοπάζαρα. Να υπενθυμίσουμε πως δεν είναι επινόηση των Αθηναίων ο νόμος του ισχυροτέρου, αλλά είναι νόμος γενικός και επιβάλλεται από τον νικητή στον νικημένο, όπως δεν είναι επινόηση του Κρέοντα στην τραγωδία Αντιγόνη η στέρηση της ταφής του Πολυνείκη, εφόσον ο Πολυνείκης βάδισε με στρατό εναντίον της πατρίδας του. Ο αρχαίος κόσμος έχει τους δικούς του κώδικες τιμής και ποινής.
Η τραγωδία γεννήθηκε στην Αθήνα. Και οι Αθηναίοι που παρακολουθούν στο θέατρο το έργο μαθαίνουν τι θα πει πόλεμος, που τώρα τον ζουν και οι ίδιοι στο έδαφός τους και επίσης μαθαίνουν πώς οι άνθρωποι στον πόλεμο χάνουν την ανθρωπιά τους.
Τα χρόνια περνούν και φτάνουμε στα δικά μας που το ίδιο ακριβώς γίνεται. Μόνο που γίνεται με εξελιγμένα μέσα εξόντωσης. Με βομβαρδισμούς κατεδαφίζονται οι πόλεις, με εξ αποστάσεως όπλα σκοτώνονται οι άντρες και οι νικητές κάνουν ό,τι θέλουν στους αμάχους κυρίως στα παιδιά και στις γυναίκες τις οποίες βιάζουν και σκοτώνουν μετά.
Έτσι οι Τρωάδες του Ευριπίδη γράφτηκαν με αφορμή την καταστροφή της Μήλου, αλλά η σκηνή στήθηκε στην Τροία και μιλάει για τη μοίρα των γυναικών που ήταν αρχόντισσες όλες -τουλάχιστον οι επί σκηνής- με προεξάρχουσα τη γερόντισσα Εκάβη, βασίλισσα της τώρα κατεστραμμένης Τροίας, της οποίας οι άνδρες έχουν σκοτωθεί και οι γυναίκες τους δίνονται ως λάφυρα στους αρχηγούς του πολέμου που θα τις οδηγήσουν σκλάβες στην πατρίδα του ο καθένας, ενώ πίσω η πόλη θα καίγεται.
Το έργο σε καμιά περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας δεν έχασε την επικαιρότητά του. Αυτό σημαίνει «κλασικό».
Τι από αυτό είδαμε στην παράσταση που σκηνοθέτησε ο βραβευμένος σκηνοθέτης Χρήστος Σουγάρης;
Δυστυχώς θα γίνουμε και πάλι δυσάρεστοι διότι θα επαναλάβουμε το κάθε φέτος και χειρότερα∙ η σύγκριση γίνεται πάντα προς τα κάτω.
Επί της Ορχήστρας ένας τηλεφωνικός θάλαμος σηματοδοτεί πόσο μοντέρνα ήταν η Τροία στον καιρό της. Ο Ποσειδώνας συνομιλεί με το Κέντρο και παίρνει οδηγίες; Καλούσε το τηλέφωνο αλλά κανείς δεν απαντούσε για να δείξουν ίσως ότι δεν είχαν λάβει τα μηνύματα (καβαφικώ τω τρόπω). Έμπαινε μέσα η Εκάβη για να ξεκουραστεί ή για να ειδοποιήσει ότι έπεσε η Τροία και να ετοιμάσει την Κλυταιμνήστρα για το σχέδιο της; Πού καιρός τώρα για φρυκτωρίες και τέτοια… Άλλωστε αυτή ήταν δουλειά του Αγαμέμνονα όχι της Εκάβης. Μα τι έκανε στον θάλαμο; Περίμενε μήνυμα από τους θεούς; Κι αφού φύγαν όλοι, το τηλέφωνο καλεί πάλι, αλλά κανείς δεν είναι εκεί για να ακούσει.
Οι βαλίτσες μας θυμίζουν βεβαίως τα ταξίδια. Οι βαλίτσες με τα λουριά τους και τις κλειδαριές τους που άλλους τους δένουν στη στεριά κι άλλους τους σέρνουν στα πελάγη λέει ο Γιάννης Ρίτσος που κάτι ξέρει από «ταξίδια».
Οι Τρωάδες –οι γυναίκες της Τροίας δηλαδή- θα κάνουν το μακρύ ταξίδι της εξορίας∙ οι γυναίκες του λαού στα σκλαβοπάζαρα και από τις επίλεκτες του παλατιού, όσες επιζήσουν κι όσες φθάσουν στον όποιο προορισμό… η Κασσάνδρα, η καταραμένη προφήτισσα, ερωμένη του Αγαμέμνονα, θα σφαγιαστεί στις Μυκήνες, μόλις φθάσει. Η Ανδρομάχη, η τραγική σύζυγος του Έκτορα, θα γίνει σύζυγος του Νεοπτόλεμου, γιου του Αχιλλέα που σκότωσε τον Έκτορα, αφού προηγούμενως οι Αχαιοί θα έχουν γκρεμίσει από τα τείχη τον γιο της, τον Αστυάνακτα. Έτσι, θρηνώντας την πατρίδα της, τον άντρα της και το παιδί της, οδηγείται σε γάμο με τον γιο του χειρότερου εχθρού της.
Η Ελένη είναι μια άλλη κατηγορία μόνη της. Είναι η αιτία του κακού σύμφωνα με τον μύθο που βρίσκεται μπροστά από το κρυμμένο συμφέρον των Αχαιών. Ο μύθος που κρύβει την αλήθεια. Η Εκάβη, η βασίλισσα, σύζυγος του Πριάμου, δίνεται ως λάφυρο στον Οδυσσέα, τον πολυμήχανο, που σκέφτηκε τον μοιραίο Δούρειο Ίππο για την άλωση και την καταστροφή της Τροίας. Η Εκάβη έχασε τον άντρα της και τα παιδιά της όλα, θα χάσει και τον εγγονό της, τον τελευταίο αρσενικό του βασιλικού οίκου της, και θα επιζήσει για να ζήσει όλη τη συμφορά και αδικαίωτη θα πεθάνει αλλά το πώς και πότε δεν θα το δούμε. Από τα άλλα πρόσωπα του έργου η Αθηνά είναι η θεά, η οποία εμφανίζεται σε χίλιες μορφές σαν να είναι η Μαρία Νεφέλη του Ελύτη: Μαρία in tausend Bilern …
Οι ηθοποιοί που κλήθηκαν να υπηρετήσουν το απαιτητικό αυτό έργο προσπάθησαν να ανταποκριθούν στον ρόλο τους. Καλός ο Δημήτρης Πιατάς ως Ταλθύβιος, ο Αντώνης Καφετζόπουλος ως Ποσειδώνας, ο Αλέξανδρος Μπουρδούμης ως Μενέλαος. Το έργο όμως το σήκωσε στους ώμους της η Ρούλα Πατεράκη ως εκ του θέματος.
Απορία: γιατί στο κείμενο η Εκάβη και οι άλλες πρέπει να γονατίσουν κι όμως καμιά δεν γονατίζει;
Τι χορό «χορεύει» ο Χορός;
Η Μουσική; Αδιάφορο μουσικό χαλί.
Και τα κοστούμια; Τα πρώτα είναι ομοιόμορφα πένθιμα (;) μήπως είναι ο λαός των γυναικών της Τροίας; Τα άλλα τα χρωματιστά -καμπαρντίνες και σακκάκια σε ωραία φωτεινά κόκκινα, ροζ, τυρκουάζ, που φορούσαν όλοι αυτοί οι «δυστυχισμένοι», εκτός εκείνου του μαύρου ράσου που δεν το φορούσε δυστυχισμένος, και όλοι ήταν σαν «πάμε εκδρομή!». Τι νύφη η μία, τι έξωμο η άλλη (τραγωδία παίζουν μην το ξεχνάμε).
Οι ηθοποιοί ανεβοκατέβαιναν τα σκαλιά… Ε και; Αυτό έχει γίνει και ξαναγίνει και ξαναγίνει. Η μέθεξη δεν κατορθώνεται με τέτοια πρόχειρα κόλπα…
Η μεγάλη κυρία του Θεάτρου Ρούλα Πατεράκη κράτησε ψηλά τον ρόλο της και ως φιγούρα και ως υποκριτική δεινότητα, δικαίως ανταμείφθηκε για την παρουσία της στην Επίδαυρο και κατενθουσιάστηκε από το θερμότατο χειροκρότημα και τα «μπράβο» του κοινού.
Οι άλλοι ηθοποιοί μιλούσαν ελληνικά ή «ελληνικά» σαν «Τρώες»;
Κατόπιν τούτων όλων, τι προς Διόνυσον; Ουδέν προς Διόνυσον…
Τα εισαγωγικά σημειώματα στο Πρόγραμμα και οι Συνετεύξεις Τύπου των ιθυνόντων δεν σώζουν την παράσταση, οι καλές προθέσεις δεν αρκούν γιατί το θέατρο είναι πράξη και πράξη είναι η παράσταση. Ό,τι κι αν λένε, τα προλογίσματα δεν λένε τίποτα… αλλού το χέρι κι αλλού ο λαιμός που λέει και ο ποιητής.
Για πραγματική μέθεξη με το έργο του Ευριπίδη, ο θεατής μπορεί να δει στο ίντερνετ την ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη The Trojan Women (1971) με την Κάθριν Χέμπορν, την Βανέσα Ρεντγκρέηβ και την Ειρήνη Παππά στους κεντρικούς ρόλους και μουσική του Μίκη Θεοδωράκη, ΔΙΟΤΙ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΟ, Ο ΛΟΓΟΣ, Η ΣΤΑΣΗ, Η ΚΙΝΗΣΗ, ΤΟ ΜΕΛΟΣ, ΤΟ ΚΟΣΤΟΥΜΙ ΕΧΟΥΝ ΣΗΜΑΣΙΑ! Γιατί κάνουμε θέατρο, όχι ρεπορτάζ στον δρόμο με τους πρόσφυγες.
Επίσης με πολλή συγκίνηση θυμόμαστε και μια «άλλη» Εκάβη, την Αλέκα Παΐζη, της οποίας τον συγκλονιστικό θρήνο ακούμε εδώ:
https://www.youtube.com/watch?v=wlAUJnYUEMc), για να πάρουμε μια ιδέα από το πώς παιζόταν η αρχαία τραγωδία κάποτε και να μην ξεχάσουμε τελείως τους τραγικούς μας.
Για τις παραλλαγές υπάρχουν άλλα θέατρα, όπου οι άξιοι ρηξικέλευθοι σκηνοθέτες μπορούν να επιδείξουν τα φιλόδοξα άλματά τους. Η τραγωδία δεν είναι αστικό δράμα ούτε μελόδραμα ούτε τηλεοπτικό σίριαλ ούτε τηλεοπτικό ρεπορτάζ.
Συντελεστές
Μετάφραση: Θόδωρος Στεφανόπουλος, Σκηνοθεσία: Χρήστος Σουγάρης
Μουσική / Ζωντανή Ερμηνεία: Στέφανος Κορκολής, Σκηνικά-Κοστούμια: Ελένη Μανωλοπούλου, Κίνηση: Ερμής Μαλκότσης, Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου, Μουσική διδασκαλία: Παναγιώτης Μπάρλας, Βοηθός σκηνοθέτη: Χριστόφορος Μαριάδης, Βοηθός σκηνογράφου ενδυματολόγου: Δανάη Πανά.
Έπαιξαν: Ρούλα Πατεράκη, Δημήτρης Πιατάς, Αλέξανδρος Μπουρδούμης, Μαρία Διακοπαναγιώτου, Μαρίζα Τσάρη, Κλειώ Δανάη Οθωναίου, Λουκία Βασιλείου, Αντώνης Καφετζόπουλος, Μαριάννα Αβραμάκη, Μελίνα Αποστολίδου, Μαμώ Βλάχου, Χαρά Γιώτα, Ηλέκτρα Γωνιάδου, Ζωή Ευθυμίου, Ηλέκτρα Καρτάνου, Εύη Κουταλιανού, Λωξάνδρα Λούκας, Ελένη Μοσχοπούλου, Χριστίνα Μπακαστάθη, Χρυσή Μπαχτσεβάνη, Μπέτυ Νικολέση, Πολυξένη Σπυροπούλου, Βιργινία Ταμπαροπούλου, Θεοφανώ Τσαλαμπρά, Φωτεινή Τιμοθέου, Μάρα Τσικάρα.
Ανθούλα Δανιήλ
