Ο Μαύρος μοναχός κάλλιστα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια νουβέλα-φαινόμενο στα παγκόσμια λογοτεχνικά χρονικά, καθώς έχει δεχθεί, από την εποχή της συγγραφής της μέχρι σήμερα, πλείστες προσεγγίσεις και άκρως αντιφατικές ερμηνείες. Και αυτό μόνο άξιο απορίας δεν είναι, αφού ο Αντόν Τσέχοφ πραγματεύεται ένα διαχρονικά φλέγον θέμα: την αδυναμία, ή ίσως την άρνηση του ανθρώπου να συμφιλιωθεί με την γκρίζα μετριότητα, με μια ύπαρξη μουντή. Ο συγγραφέας, σκιαγραφώντας έναν διχασμένο ήρωα, έναν Μότσαρτ που είναι συγχρόνως και Σαλιέρι, και πλάθοντας μια αμφιλεγόμενη, σκοτεινή οπτασία, που ωστόσο ενσαρκώνει ένα μεγάλο κομμάτι της συλλογικής συνείδησης, επισημαίνει τον κίνδυνο που δημιουργείται όταν η ανθρώπινη βούληση παραλύει, όταν το άτομο, μέσα από μια ρομαντική θεώρηση της πραγματικότητας, αναλώνεται σε χιμαιρικές αναζητήσεις. Με μοναδική ενάργεια, με τη γνώριμη νηφάλια ματιά του αλλά και με ποιητική διάθεση, ο Τσέχοφ αποτυπώνει την πραγματική ζωή και δίνει μια ρητή απάντηση σε όσους τον κατηγορούν για «πεσιμισμό», αρνούμενοι να αναγνώσουν τις αλήθειες που περιγράφει.