Ο Μιχάλης Κατσαρός (1920 – 1998), θεωρείται βασικός εκπρόσωπος της Α΄μεταπολεμικής γενιάς. Είναι ένας ποιητής που έχει προκαλέσει αίσθηση με τους στίχους του, οι οποίοι θεωρούνται επίκαιροι, καθώς συνδέονται με το παρόν που διανύουμε με ποικίλους τρόπους. Εχει μελοποιηθεί από διάφορους αξιόλογους συνθέτες, όπως ο Θεοδωράκης και ο Μαρκόπουλος, έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες.
Κρατώ στα χέρια μου το βιβλίο του ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΟΙΗΤΙΚΑ που εκδόθηκε από τις εκδόσεις ΤΟΠΟΣ το 2018, είκοσι χρόνια μετά το θάνατό του.
Το βιβλίο περιλαμβάνει τις ποιητικές συλλογές Μεσολόγγι (1949), Κατά Σαδδουκαίων (1953), Οροπέδιο (1957) και πολλά ανέκδοτα ποιήματα που βρέθηκαν στο αρχείο του ποιητή.
Αμέσως καταλαβαίνει κανείς πως η ποίηση του Κατσαρού έχει πρόσωπο κοινωνικό. Συχνή είναι η απεύθυνση στον αδελφό, τον συνάδελφο, στο μαγικό εμείς. Είμαστε στο εμείς που θα΄λεγε κι ο Μακρυγιάννης. Με το βλέμμα στο συλλογικό περισσότερο παρά στο ατομικό, με την αγωνία της εκφρασης παντού μέσα στα γραπτά του πορεύεται με τόλμη και παρρησία.
«Το αίμα τρέχει/Το αίμα θυμώνει» (σελ. 19), θα γράψει.
«Και όλα με καλούν /και όλα με προστάζουν» (σελ.22) θα γράψει επίσης, στο Μεσσολόγγι του.
Ακόμα οι στίχοι του αποδεικνύουν πως οι προσδοκίες, οι αντιστάσεις και ιδέες του δεν εξαντλούνται στο παρόν, αλλά βλέπουν στο μέλλον. Είναι ο ποιητής που οραματίζεται πράγματα. Δεν πρόκειται τόσο θα έλεγα για έναν «σκοτεινό συνωμότη» για να δανειστώ δικούς του στίχους (Δωριείς 1953). Πρόκειται περισσότερο για έναν φωτεινό οραματιστή, έναν άνθρωπο που όχι μόνο διερευνά μέσω της γραφής του, αλλά και αποδοκιμάζει την τροπή που έχει πάρει ο κόσμος .
«Υπάρχουν προυποθέσεις για μια καινούρια ‘Ανοιξη» (σελ. 35), διαβάζουμε στο Κατά Σαδδουκαίων.
Ο πρώτος στίχος του βιβλίου: Όλα μου γνέφουν να μιλήσω θυμίζει τους στίχους του Αναγνωστάκη, το ποίημα με τίτλο: «Στον Νίκο Ε…1949» Το ποίημα έχει ως εξής:
Στον Νίκο Ε… 1949
Φίλοι
Που φεύγουν
Πού χάνονται μια μέρα
Φωνές
Τη νύχτα
Μακρινές φωνές
Μάνας τρελής στους έρημους δρόμους
Κλάμα παιδιού χωρίς απάντηση
Ερείπια
Σαν τρυπημένες σάπιες σημαίες
Εφιάλτες
Στα σιδερένια κρεβάτια
Όταν το φως λιγοστεύει
Τα ξημερώματα
(Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλα αυτά;)
(1949)
Στο όνομα λοιπόν μιας διακειμενικής διάδρασης, αναφέρω ότι ο τελευταίος στίχος του ποιήματος βρίσκεται σε ανταπόκριση με τον στίχο Όλα μου γνέφουν να μιλήσω του Κατσαρού. Φαίνεται πως οι δύο ποιητές μας ο Αναγνωστάκης και ο Κατσαρός μοιράζονται την ίδια ανησυχία. Συμβαίνουν πράγματα γύρω τους και δεν πρέπει να περνούν απαρατήρητα. Η ποίηση είναι αυτή που θα διατηρήσει τις μνήμες, που θα στιγματίσει την ύπαρξη, η oποία υφίσταται αμέτρητα δεινά.
Πάντως ο Αναγνωστάκης θα μιλήσει «για όλα αυτά» στο ποίημα με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Μιλώ», από το οποίο παραθέτω τα εξής:
Mιλώ για τις ξυπόλητες μάνες που σέρνονται στα χαλάσματα
Για τις φλεγόμενες πόλεις τα σωριασμένα κουφάρια στους δρόμους
Τους μαστροπούς ποιητές που τρέμουνε τις νύχτες στα κατώφλια
Μιλώ για τις ατέλειωτες νύχτες όταν το φως λιγοστεύει τα ξημερώματα
Για τα φορτωμένα καμιόνια και τους βηματισμούς στις υγρές πλάκες
Για τα προαύλια των φυλακών και για το δάκρυ των μελλοθανάτων.
Και ο Κατσαρός με τη σειρά του γράφει μεταξύ άλλων:
«Πώς να καταχωρήσω τόσα γεγονότα-
Τόσες απόπειρες»
Πώς να μιλήσω;
Eνώ οι φωνές επιμένουν-οι ίδιες φωνές-
ενώ αποκρούομαι-πώς θες να μείνω
μια αστραπή ένα κυκλάμινο μια ρομφαία-
Πώς θες να μείνω επιτύμβια στήλη
Σε πεδίο μαχών
Σε ποιο σταθερό δάπεδο να οχυρώσω
τις λεγεώνες μου;»
Πώς να καταχωρίσω/ Κατά Σαδδουκαίων, σελ.55
Τρίτο στοιχείο που πρέπει άμεσα να επισημανθεί είναι το στοιχείο της εξέγερσης, της διαρκούς αντίστασης και η λειτουργία του σε ό,τι αφορά το ύφος και το ήθος της ποιητικής του,
«αντισταθείτε στις υπηρεσίες των αλλοδαπών / και διαβατηρίων / στις φοβερές σημαίες των κρατών και τη / διπλωματία / στα εργοστάσια πολεμικών υλών / σ’ όλους τους αδιάφορους και τους σοφούς / στους άλλους που κάνουνε το φίλο σας / αντισταθείτε»
Ακόμα είναι εμφανές το στοιχείο της δυστοπίας (στο Κατά Σαδδουκαίων και στο Οροπέδιο πολύ έντονο) αλλά κάποιες στιγμές συνυπάρχει αυτό με την ελπίδα. Η πρόταση Θα χτίσω τη νέα σας πόλη, με κάνει να σκεφτώ το έργο του Αριστοφάνη Ορνιθες. Ο Πεισθέταιρος και ο Ευελπίδης αναζητούν καλύτερη τύχη στους ουρανούς κοντά σε φτερωτούς συντρόφους, θέλοντας να απαλλαχτούν από όλα τα αρνητικά της ζωής τους και από μια πόλη που τους πληγώνει παντοιοτρόπως. Ο Κατσαρός γράφει:
Θα χτίσω τη νέα σας πόλη
Μην αφήσετε την ελπίδα-κάθε λεπτό μια σημαία
Μην αφήσετε το νερό, τον άνεμο και τη γη-
Κάθε λεπτό και μαζί σας. (σελ.79)
Και στην σελίδα 35: Yπάρχουν προυποθέσεις για μια καινούρια άνοιξη.
Με ενδιαφέρει να εξετάσω αν ο Μιχάλης Κατσαρος αφορά τους σημερινούς νέους της τεχνολογίας και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και σε ποιο βαθμό;
Ο ποιητής συνηθίζει να δημιουργεί ποιήματα στα οποία πρωταγωνιστεί η τάση για εξέγερση. Πάντα ο αντίλογος, η δύναμη του ονείρου, τα μεγάλα οράματα, ο διαρκής διάλογος με την πραγματικότητα και την πολιτική, ο αυτοσαρκασμός. Bάζει την έννοια της αντίστασης που καταπολεμά κάθε αλλοτρίωση, κάτι που πρέπει να ξέρουν οι νέοι. Θα ήταν ελπιδοφόρο να διδασκόταν συστηματικά στο σχολείο, δεν πρόκειται για αποστεωμένο λόγο, αλλά για λόγο γεμάτο ζωή, λόγο για τη ζωή, λόγο χείμαρρο, που πατά γερά στην πραγματικότητα, αλλά στέκεται με θάρρος και ελευθεροστομία απέναντι στο όνειρο.
«επιτύμβιο / ΕΔΩ ΚΟΙΜΑΤΑΙ ΗΣΥΧΟΣ Ο ΜΙΧΑΛΙΟΣ / ΣΚΟΤΩΘΗΚΕ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ / ΚΙ ΑΚΟΜΑ ΣΤΕΛΝΟΥΝΕ ΧΑΡΤΙΑ / ΚΑΙ ΤΟΝ ΚΑΛΟΥΝΕ».
Ο ίδιος πολέμησε, αντιστάθηκε είναι η περίπτωση ποιητή που η ζωή του συμβαδίζει με τα λόγια του. Που ενέπνευσε τη νεολαία και που έδειξε πως η ποίηση δεν είναι κάτι απρόσιτο, ξένο και απόμακρο. Αλλά κάτι που συντροφεύει τον άνθρωπο σε κάθε στάδιο του βίου του. Και πως οι στίχοι μπορούν και φωτιές ακόμα να βάλουν και ίσως αυτό να μην είναι απλά μία μεταφορά. Σε μεγάλο βαθμό λοιπόν τους αφορά τους νέους σήμερα καθώς η ελευθεριακή του ποίηση είναι διαχρονική. Μέσα στην απλότητά της, σε γλώσσα άμεση και ζωντανή καταγράφει τις τάσεις και τις αντιδράσεις, ιχνηλατεί τις συνειδήσεις διαθέτοντας μια εσωτερική φλόγα και έναν παλμό και φιλτράροντας τον κόσμο που τον περιβάλλει με βλέμμα διεισδυτικό και ουσιαστικό. Όσο για την ιδεολογική του στράτευση, αυτή μοιραία αποτελεί ένα από τα κλειδιά για να ξεκλειδωθούν τα κείμενά του και να φωτιστούν οι στίχοι του.
Ο ποιητής που γράφει σε όλα τα όνειρα ελευθερία, που κάνει τη Διαθήκη του που ανήκει σε κάθε νέο κάθε εποχής και όχι μόνο ,που στο ποίημα Οι ήρωες λέει χαρακτηριστικά:
Μιλάνε για τους ήρωες από αρχαιοτάτων
που πέσαν ένδοξοι σε φοβερούς πολέμους και εκστρατείες
Ωμως σε τι ωφέλησαν;
Ποιο κλέος υπήρξε τόσο βέβαιο;
Ποια μάχη;
Πάντα και πάντα τρέχουμε προς την ελευθερία
κι αυτή δεν έρχεται ποτέ-μας περιπαίζει
Έτσι που της φορέσαμε αέρινες σκιές
Πράγματα χωρίς νόημα-εσθήτες λαμπερές
Δάφνες ανάπηρες-στολές στρατιωτικές
Τόσα πολλά ποιήματα κι εξάρσεις.
Ποιήματα κι Απολογία/Οι ήρωες/ σελ 99
Αυτός ο ποιητής γράφει μια ποίηση αληθινή όσο και επικίνδυνη, αλλά που αφορά όλους όσους δε βολεύονται ή δεν θέλουν να βολευτούν, αλλά θα ανιχνεύουν πάντα τις πιθανές ρωγμές της ύπαρξης αναζητώντας φως αληθινό.
Ειδικά οι σημερινοί νέοι χρειάζονται έναν σοβαρό αντίλογο, μια φωνή που θα τους υποδεικνύει έναν δρόμο διαφορετικό από αυτόν τον οποίο περπατάνε, έναν κόσμο ανοίκειο ίσως στους ίδιους μα σημαντικό. Χρειάζονται δηλαδή τον Μιχάλη Κατσαρό.
.
