Η Ελένη Παπανδρέου είναι μια πολύ ευαίσθητη ποιήτρια. Σε δυο ποιητικές συλλογές της που διάβασα (Ώρες, 2019, Επτά και μισή Λύπη, 2022) βρήκα πολλούς εξαιρετικούς στίχους και μια βαθιά στοχαστική λυρικότητα. Δεν μπορεί κανείς εύκολα να προσπεράσει στίχους σαν τους παρακάτω:

Επτά

και μισή λύπη έδειξε ο δείκτης

μα ένα χνότο μακριά

τα βαγόνια σαν λιμενεργάτες

κουβαλούν τη βιασύνη του σφυρίγματος

σε επιβάτες δεμένους

για το πουθενά

πράγμα που επιβάλλει να ξαναδιαβάσω με περισσότερη προσοχή και άνεση χρόνου αυτά τα ποιήματα, γιατί το ωραίο σ’ αιχμαλωτίζει.

Αυτά είχα στο μυαλό μου για την Ελένη Παπανδρέου μέχρι πρότινος. Ωστόσο, το νέο της βιβλίο από τις καλές Εκδόσεις Ιωλκός με τίτλο: Τα όνειρα της καμήλας και άλλες ιστορίες για τη Συρία αποκαλύπτει και μιαν άλλη καλλιτεχνική πλευρά της: είναι και μια σπουδαία και ευαίσθητη  φωτογράφος. Πρόκειται για ένα βιβλίο-λεύκωμα, μεγάλου σχήματος, χαρτόδετο, που περιέχει  50 περίπου ασπρόμαυρες φωτογραφίες  από τη Συρία τραβηγμένες πριν από τον δεκαετή πόλεμο που κατέστρεψε αυτή την όμορφη χώρα. Περιέχει ακόμη, εκτός από τον πρόλογο, έξι αλληγορικές ιστορίες, εμπνευσμένες από τις αντίστοιχες κάθε φορά φωτογραφίες: Τα όνειρα της καμήλας, Η ιστορία μιας κολόνας, Ζωή σαν παραμύθι, Η γυναίκα με το λευκό φόρεμα, Η θυσία, Σκιές στην πόλη. Σύνολο σελίδων 150. Ως εξώφυλλο έχει τη φωτογραφία  της νεκρής καμήλας μέσα στη συριακή έρημο που είναι η πηγή έμπνευσης για το αντίστοιχο κείμενο και δίνει τον τίτλο στο βιβλίο.

Διάβασα μια συνέντευξη που έδωσε η Ελένη Παπανδρέου γι’ αυτό το καινούργιο της βιβλίο και, επειδή πιστεύω πως σε μια παρουσίαση ενός τέτοιου βιβλίου ενδιαφέρει πρώτιστα η γνώμη του/ης δημιουργού,  μεταφέρω εδώ αποσπασματικά ορισμένα πολύ διαφωτιστικά στοιχεία:

«Εννοείται, πως πηγή έμπνευσης του βιβλίου ήταν το ταξίδι μου στη Συρία. Τελικά, όμως, ο τόπος λειτούργησε ως ένα δυνητικό ερέθισμα, αφού στην ουσία του το βιβλίο αφορά στο εύθραυστο της ζωής και στο θάνατο ως μια μορφή μετουσίωσης. Οι ιστορίες της Συρίας δεν έχουν ένα αυστηρό γεωγραφικό και ιστορικό πλαίσιο. Αν αφαιρέσει κάποιος τις φωτογραφίες, αλλάξει τα ονόματα προσώπων και φαγητών και αντικαταστήσει τον πόλεμο με μια αρρώστια, ένα ατύχημα ή μια φυσική καταστροφή, θα δει ότι οι ιστορίες θα μπορούσαν να αφορούν οποιαδήποτε χώρα και οποιονδήποτε άνθρωπο.»

«Το ταξίδι έχει μια αντίφαση. Ενώ ταξιδεύεις για να γνωρίσεις άλλες χώρες και πολιτισμούς, τελικά πάντα προβάλλεις τον εαυτό σου σε αυτούς. Έτσι, δημιουργείται μια αμφίδρομη σχέση μέσα στην οποία αναγκαστικά διαστέλλεσαι, αναγνωρίζοντας τους άλλους μέσα από σένα (…) Το ταξίδι, γενικά, έχει κάτι μυστηριακό. Γίνεσαι κοινωνός μιας πραγματικότητας που ωριμάζει εσωτερικά σε ένα μετέπειτα χρόνο, ενώ έχεις πια απομακρυνθεί, αλλά όχι αποκοπεί, από αυτό. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού το ζητούμενο είναι να βρίσκεται κανείς στο αέναο παρόν του τόπου, το οποίο συμπεριλαμβάνει όλους τους χρόνους, δηλαδή το παρελθόν αλλά και το μέλλον ως στοιχείο μετασχηματισμού».

Και για τη συμμετοχή μας σ’ αυτό το αέναο παρόν ενός τόπου, έστω και ως μνήμη, ασφαλώς βοηθούν οι φωτογραφίες, ιδίως όσες είναι βγαλμένες με αγάπη για το αντικείμενο, το θέμα, την αλήθεια. Η «Πρόσκληση σε γεύμα» είναι μια τέτοια φωτογραφία που τράβηξε η φωτογράφος μας στο Χαλέπι στις 23 Δεκεμβρίου 2008 και απεικονίζει μια παρέα από άνδρες και παιδιά να μοιράζονται ένα ταψί φαγητό. «Είναι όλοι ζωντανοί και γελούν με μικρά καθημερινά πράγματα». Είναι μια σκηνή ανεμελιάς και αγάπης που ο πόλεμος σε πολύ λίγο χρόνο θα καταστρέψει. Αυτό που σώθηκε είναι αυτή η φωτογραφία και η εμπειρία πως «τίποτα δεν είναι δεδομένο».

Πολύ ξεχωριστή είναι η φωτογραφία του εξώφυλλου με την νεκρή καμήλα. Αλλά και το αντίστοιχο κείμενο είναι πολύ στοχαστικό, αλληγορικό και ποιητικότατο. Μπορεί πολλές σκέψεις και συναισθήματα να δημιουργήσει αυτή η φωτογραφία συνεπικουρούμενη από το εξαίσιο κείμενο που τη συνοδεύει. Από τον συνεχή κόπο της η καμήλα μέσα στην έρημο δεν άντεξε, σωριάστηκε στην καυτή άμμο, χωρίς να προλάβει να γεννήσει τα παιδιά της και να τα δώσει στο μέλλον, όπως ονειρευόταν. Τώρα μόνο τραγικά συναισθήματα μπορεί να γεννήσει η κατάληξή της αν σκεφτεί κανείς πως  με τον πόλεμο οι μελλοντικές γενιές δεν γεννήθηκαν κι οι προηγούμενες σκορπίστηκαν στην προσφυγιά. Απόμεινε ο πόνος κι ο καημός της μάνας.

«Η ιστορία μιας κολόνας» είναι ένα συγκλονιστικό αλληγορικό κείμενο. Αφηγείται την απόφαση μιας πέτρας να γίνει κολόνα. Είναι μια απόφαση που συνεπάγεται πολλά βάσανα και τον πόνο της απόσχισης από τη μάνα γη που είναι η γενεσιουργός αρχή και το σύμβολο της ενότητας. «Από το χώμα βγήκε γυμνή και βρεγμένη. Ο πρώτος άνθρωπος που είδα έφτυσε τις χούφτες του κι έπιασε σκοινιά και καλέμια. Μαζεύτηκαν κι άλλοι. Μ’ έσχισαν και με τράβηξαν έξω. Δεν είχα αίμα να τρέξει. Έναν ήχο έβγαλα μονάχα, πέτρα που σχίζεται στα δυο και στα τέσσερα. Με σχοινιά μ’ έδεσαν και σηκώθηκα στον αέρα. Πουλιά πετούσαν γύρω μου και βογκούσαν τα ζώα που μ’ έσερναν. Πρώτη φορά ένιωσα βαριά. Όλο μου το κορμί πονούσε. Δεν ήταν οι σφήνες  και οι λεπίδες που μ’ έκοψαν, ήταν τα κομμάτια μου που έλειπαν. Λύπη έτρεχε από τις πληγές. Δεν ήμουν πια γη». Η ιστορία συνεχίζεται και αναπτύσσεται σε πολλά στοχαστικά επίπεδα μέχρι που ο χρόνος αφαίρεσε τη λειτουργικότητά της και την ομορφιά της. «Ο χρόνος άρχισε να τρώει από πάνω μου γωνίες και σκαλίσματα. Ελευθερώθηκα απ’ τη φθαρτή ομορφιά μου. Έτσι γυμνή περίμενα τους βαρβάρους που ήρθαν, όπως είχε οριστεί».

Η αλληγορία της ιστορίας μπορεί να ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους. Ωστόσο όλοι σχετίζονται με την αρχή και το τέλος της μορφής. Αν πούμε πως αυτή η ιστορία υπονοεί την κοπιώδη πορεία του ανθρώπου, για να δημιουργήσει τον πολιτισμό του που κάποια σκοτεινή στιγμή της ιστορίας καταστρέφεται νομοτελειακά μέσα στη ροή του χρόνου, θα ήταν πιο κατανοητή. Κι ακόμη περισσότερο αν σκεφτούμε την πρόσφατη καταστροφή των μνημείων της περιοχής από τους Τζιχαντιστές.

Νομίζω ότι με αυτά τα πολύ λίγα έγινε ένας προϊδεασμός γι’ αυτό το εξαιρετικό βιβλίο. Απομένει ο αναγνώστης  να βρει τον χρόνο για να χαρεί τις καλλιτεχνικές φωτογραφίες και να απολαύσει τα αλληγορικά κείμενα της Ελένης Παπανδρέου. Να προσέξει ακόμη την πολύ προσωπική γραφή της που, ενώ είναι κατά βάση πεζός λόγος, κανείς δεν θα αρνηθεί ότι είναι εξίσου και περισσότερο ποιητικός. Η αφήγηση μάλιστα έχει και κάτι από τον μαγικό τρόπο των παραμυθιών που σε αιχμαλωτίζουν από την πρώτη στιγμή και σε καθηλώνουν.

Επιλογικά, ας προσθέσουμε λίγα βιογραφικά στοιχεία για τη δημιουργό, όπως τα βρήκα σε εσώφυλλο του βιβλίου: Γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Οικονομικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Συνέχισε με μεταπτυχιακές σπουδές στη Σκοτία και στην Ελλάδα. Έχει εκδώσει τρεις ποιητικές συλλογές. Φωτογραφίες, λογοτεχνικά και κριτικά κείμενά της έχουν δημοσιευτεί σ’ εφημερίδες και ηλεκτρονικά περιοδικά.