Ένα βιβλίο που από τις πρώτες του σελίδες μέχρι το τέλος παρουσιάζει μεγάλο ιστορικό, φιλοσοφικό, επιστημονικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον. Και δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, αφού το θέμα του είναι η Υπατία, μια γυναίκα θρύλος, φιλόσοφος στα ταραγμένα χρόνια του τέλους του 4ου–αρχές του 5ου μ.Χ. αιώνα. Στα χρόνια αυτά λαμβάνει χώρα ένας απηνής διωγμός των «εθνικών», ιδιαίτερα στην Αλεξάνδρεια, συνέπεια του οποίου υπήρξε η κατακρεούργηση της Υπατίας από σκοτεινές δυνάμεις της νέας θρησκείας, του Χριστιανισμού.
Ο συγγραφέας του βιβλίου Μάρκος Δενδρινός, καθηγητής Πληροφορικής και Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, γράφει προλογικά ότι «Η Υπατία με το τραγικό της τέλος αποτελεί ένα παγκόσμιο σύμβολο μάρτυρος της επιστήμης, της ανεξιθρησκείας και της ελευθερίας της σκέψης σε μια διαχρονική αντιπαράθεση με τον φανατισμό και τον δογματισμό των ολοκληρωτικών και θεοκρατικών καθεστώτων». Γιατί πράγματι η Υπατία σφαγιάστηκε από μια ομάδα φανατικών χριστιανών με την ανοχή, αν όχι με την καθοδήγηση, του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Κύριλλου. Ο Πατριάρχης έβλεπε στην Υπατία έναν ισχυρό πνευματικό αντίπαλο αλλά και πολιτικό κίνδυνο, καθώς η στήριξή της στον Έπαρχο Ορέστη ενίσχυε ένα πόλο εξουσίας που προσπαθούσε να εξισορροπήσει τα μεγάλα πάθη της εποχής, τις τρομακτικές διαμάχες μεταξύ εθνικών και χριστιανών. Οι Εβραίοι της Αλεξάνδρειας είχαν διωχτεί από τον Κύριλλο εύκολα∙ οι εθνικοί όμως ήταν δυσκολότερος αντίπαλος, καθώς η ελληνική φιλοσοφία ήταν το κυρίαρχο πολιτιστικό δεδομένο και ακόμη η μόνη πηγή που θα μπορούσε να εμπλουτίσει τη φτωχή σε ιδέες νέα θρησκεία. Και παρόλο που η Υπατία δεν έδινε λαβές για αντιχριστιανική δράση, καθώς δίδασκε απλώς επιστήμες αλλά και φιλοσοφία που στηριζόταν στις ιδέες του Πλάτωνα και των άλλων Ελλήνων σοφών, και είχε μάλιστα μαθητές της πολλούς χριστιανούς, ωστόσο ένα αχαλιναγώγητο και αμαθές πλήθος χριστιανών την κατακρεούργησε. Η δολοφονία της (415 μ.Χ.), μια άδικη και απάνθρωπη πράξη, σηματοδοτούσε συμβολικά το τέλος του αρχαίου κόσμου και έμελλε να σφραγίσει, κατά τον συγγραφέα, «όλη την επερχόμενη μακραίωνη σκοτεινή περίοδο του θεοκρατικού δογματισμού, φανατισμού και μισαλλοδοξίας».
Οι λόγοι της σφαγής της Υπατίας δεν ήταν μόνο πολιτικοί, θεωρεί ο Δενδρινός, αλλά πολυποίκιλοι, όπως άλλωστε τείνουν να καταλήξουν οι νεότεροι μελετητές με προεξάρχουσα την Dzielska. Τρεις είναι, κατά την άποψή του, οι κύριες πηγές για τα παραπάνω γεγονότα: ο σύγχρονος προς την Υπατία χριστιανός ιστορικός Σωκράτης ο Σχολαστικός, ο μεταγενέστερος εθνικός ιστορικός Δαμάσκιος και τέλος ο Κόπτης εκκλησιαστικός συγγραφέας Ιωάννης Νικίου. Οι απόψεις τους έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως τις παρουσιάζει ο συγγραφέας. Συνοπτικά: Ο Σωκράτης κάνει λόγο για πλήθος με άγριες διαθέσεις, ο Δαμάσκιος για θηρία και όχι για ανθρώπινα πλάσματα κι ο Ιωάννης Νικίου για πλήθος πιστών στον θεό. Πάντως, είναι πασιφανές ότι τα δογματικά θεοκρατικά καθεστώτα διώκουν στο όνομα της αλήθειας όσους αγωνίζονται ελεύθερα να την προσεγγίζουν μέσα από τη δική τους οπτική και ασκούν βία στο όνομα του θεού της αγάπης σε όσους αντιτάσσονται σ’ αυτούς, επισημαίνει ο συγγραφέας. Κι ακόμη ότι «εχθροί κάθε τυραννικού καθεστώτος δεν είναι μόνο όσοι αντιδρούν φανερά σ’ αυτό αλλά και όσοι προσπαθούν να ανυψώσουν το πνευματικό επίπεδο του λαού».
Έχουν πολλά κείμενα συγγραφεί για την Υπατία, ιδίως για το δραματικό τέλος της, πράγμα που είναι αναμενόμενο, γιατί το φαινόμενο Υπατία αποτελεί μια πρόκληση μέσα στην ιστορία και μάλιστα σ’ ένα ανδροκρατικό – θρησκευτικό περιβάλλον: είναι γυναίκα φιλόσοφος που έχει επιτύχει στην προσωπική και κοινωνική ζωή της την ισορροπία που προσφέρει το μέτρο ανάμεσα στον θεωρητικό και πρακτικό βίο, την ισορροπία με άλλα λόγια στα χρόνια των τρομακτικών αντιπαραθέσεων χριστιανών και εθνικών. Και η συμβολή της στη διατήρηση της κοινωνικής ηρεμίας ήταν σημαντική, καθώς με την ανεκτική στάση της προς όλους: Εβραίους, εθνικούς και χριστιανούς έδειχνε τον απαραίτητο για την εποχή πνευματικό συγκρητισμό. Αυτή τη στάση της ένιωθαν οι Αλεξανδρινοί όλων των θρησκευμάτων και σύχναζαν στις διαλέξεις της και λάμβαναν μέρος στα «όργια φιλοσοφίας» (τελετουργικές πρακτικές, επικλήσεις θείων οντοτήτων, απαγγελίες χριστιανικών κειμένων κ.α.) που αποτελούσαν το φυσικό συμπλήρωμα της ορθολογιστικής προσέγγισης, ιδίως στην νεοπλατωνική κατεύθυνση που η εθνική Υπατία ακολουθούσε. Μέσα σ’ ένα κλίμα φοβερής μισαλλοδοξίας και μιας απόλυτης απουσίας πνευματικότητας «η Υπατία ήταν πραγματικά το πρόσωπο κατευνασμού των παθών, το κέντρο συμφιλίωσης των αντιμαχομένων μερίδων, ένα στόμα συνεχούς ροής αλήθειας τόσο προς το ευρύ κοινό όσο και προς τον κλειστό κύκλο των εκλεκτών της», επισημαίνει ο Δενδρινός.
Σκοπός αυτού του βιβλίου είναι όχι μόνο να ερευνήσει τον ρόλο που έπαιξε η Υπατία, όπως ειπώθηκε στα παραπάνω, καθώς και το θέμα της δολοφονίας της, αλλά κυρίως να αναδιπλώσει όλες τις πλευρές της προσφοράς της Υπατίας στη φιλοσοφία και την επιστήμη, ιδιαίτερα στην αστρονομία και τα μαθηματικά. Προς τον σκοπό αυτό ο συγγραφέας επιχειρεί να παρουσιάσει τις κύριες φιλοσοφικές της πεποιθήσεις και τις μυητικές πρακτικές βασισμένος στις υπάρχουσες πληροφορίες που δεν είναι άλλες από τις επιστολές και τους ύμνους του αγαπημένου της χριστιανού μαθητή και Επισκόπου Πτολεμαΐδος της Κυρηναϊκής Συνέσιου. Σ’ αυτές τις επιστολές διαγράφονται εκείνες οι πτυχές της Υπατίας, φιλοσοφικές, αστρονομικές και φυσικο-τεχνικές, οι οποίες αποτελούν το κοινό έδαφος ενδιαφερόντων δάσκαλου και μαθητή. Μέσα απ’ αυτές επίσης μπορεί ο αναγνώστης να αντιληφθεί το βάθος της προσωπικής τους σχέσης. Μέσα άλλωστε από τους ύμνους, αλλά και τα υπόλοιπα έργα του Συνέσιου ο συγγραφέας μελετά τις αντανακλάσεις των ιδεών της. Παρατίθενται επίσης τμήματα ή ολόκληρες επιστολές του Συνέσιου προς εταίρους του και προς τον αδελφό του Ευόπτιο, επίσης μαθητή της Υπατίας, όπου γίνεται μια συνοπτική αλλά πολύ διαφωτιστική αναφορά και περιγραφή της διδασκάλισσάς τους.
Για να εκτιμηθούν οι επιστολές αυτές και οι ύμνοι ως φερέγγυο και βαρύνουσας σημασίας υλικό ο συγγραφέας σκιαγραφεί επ’ ολίγον την προσωπικότητα του Συνέσιου, τη στενή σχέση του με την Υπατία και αξιολογεί τη θέση που κατέχει με το συγγραφικό του έργο στην αρχαία γραμματεία. Ο Συνέσιος είναι κυριολεκτικά αφιερωμένος στη διδασκάλισσά του που τη θεωρεί «ογκόλιθο» και την συμβουλεύεται πριν από κάθε δημοσίευση έργου του, για το ευρύ κοινό ήταν ο «καλός άγγελος» και «αλλότριον αγαθόν», δηλαδή αγαθό για τους άλλους, σύμφωνα με την Υπατία. Είναι λοιπόν πλήρως δικαιολογημένο να δίνει ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου τόση μεγάλη σημασία στον Συνέσιο και το έργο του και να προσπαθεί να σκιαγραφήσει την Υπατία μέσα από τα μάτια του.
Σ’ αυτό το μέρος ο Δενδρινός με μεγάλη επιστημονικότητα και παραδειγματική εργατικότητα παραθέτει έξι επιστολές προς την Υπατία, δύο προς τον εταίρο του Ερκουλιανό, τρεις προς τον αδελφό του Ευόπτιο και μία προς τον Ησύχιο. Σε κάθε περίπτωση ακολουθεί ουσιαστικός σχολιασμός τους για να τονίσει ο συγγραφέας τις επιδράσεις που δέχτηκαν από τη διδασκάλισσά τους και να εκφράσει τον σεβασμό του προς αυτή. Παραθέτει επίσης επτά ύμνους του Συνέσιου για να επισημάνει τις υποκρυπτόμενες φιλοσοφικές ιδέες της Υπατίας, η οποία ακολουθεί τον Πλάτωνα μέσα σ’ ένα δικό της Νεοπλατωνικό σχήμα. Σ’ αυτό το σημείο φαντάζομαι ο συγγραφέας κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια για την απόδοση των ύμνων στη νεοελληνική και την ανακάλυψη μέσα σ’ αυτούς των φιλοσοφικών ιδεών τους.
Στη συνέχεια και προστρέχοντας ο συγγραφέας σε βιβλιογραφικές πηγές μελετά την Υπατία ως αστρονόμο και μαθηματικό. Η ενασχόλησή της με την αστρονομία είναι γνωστή καθώς έχει συνεισφέρει καθοριστικά στον σχολιασμό της Αλμαγέστης, του μνημειώδους δηλαδή έργου του Πτολεμαίου Μαθηματική Σύνταξις, ως βοηθός και συνεργάτιδα του πατέρα της μαθηματικού και αστρονόμου Θέωνος. Κατά πολλές μαρτυρίες η Υπατία ξεπέρασε τον πατέρα της κυρίως στα μαθηματικά. Ο Θέων ήταν ονομαστός σχολιαστής του Πτολεμαίου αλλά και του Ευκλείδη. Στην έκδοση μάλιστα των Στοιχείων του Ευκλείδη του Θέωνος φαίνεται ότι σε πολλά είχε συμβάλει και η Υπατία και ίσως μάλιστα της είχε ανατεθεί να συγγράψει ένα μέρος του έργου αυτού που μέχρι το 1808 θεωρείτο η αρχαιότερη έκδοση όλων των διασωθέντων χειρογράφων μέχρις ότου εντοπίστηκε από τον Francois Peynard ένα αρχαιότερο χειρόγραφο των Στοιχείων του Ευκλείδη στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού. Ακόμη φαίνεται ότι η Υπατία είχε ασχοληθεί με τα Αριθμητικά του Διόφαντου και με τα Κωνικά του Απολλωνίου του Περγαίου. Και ο συγγραφέας του βιβλίου αναλαμβάνει στη συνέχεια να μας τα εκθέσει και να τα σχολιάσει.
Θα ήθελα να τελειώσω παραθέτοντας από το οπισθόφυλλο του βιβλίου την τελευταία παράγραφο: «Μετά την Υπατία ο ανοιχτός κόσμος της αμφιβολίας και της δίψας για νέες ιδέες δίνει τη θέση του σε έναν κλειστό κόσμο, στον οποίο μόνη πηγή γνώσης θεωρείται η Βίβλος. Η Υπατία είναι η γυναίκα φιλόσοφος και επιστήμων, της οποίας ο αδιανόητος διαμελισμός από τον αμαθή χριστιανικό όχλο γίνεται οιωνός του επερχόμενου αφανισμού κάθε δραστηριότητας που κινητοποιείται από τη φυσική περιέργεια. Έτσι, για μια χιλιετία μένει μετέωρο το πρώτο ολοκληρωμένο πείραμα αντίληψης του κόσμου μέσα από τη φιλοσοφία, την επιστήμη και την τέχνη».
