Είχα την τύχη να δω και να θαυμάσω τα περίφημα βυζαντινά ψηφιδωτά και τις ανεπανάληπτες τοιχογραφίες της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη πριν από 20 ακριβώς χρόνια. Η χαρά μου από την επίσκεψή μου σ’ αυτό το πολύ σημαντικό μνημείο ήταν απερίγραπτη, ενώ η αισθητική απόλαυση που μου χάρισε ο εσωτερικός του διάκοσμος ήταν και παραμένει η υψηλότερη μέχρι σήμερα.
Η Μονή κτίστηκε τον 11ο αιώνα και ανακαινίστηκε με τη φροντίδα του Θεόδωρου Μετοχίτη, Μεγάλου Λογοθέτη στα χρόνια του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’. Με δική του μάλιστα πρωτοβουλία διακοσμήθηκε με υπέροχες παραστάσεις ψηφιδωτών και τοιχογραφιών στα χρόνια 1315-1320. Μισό περίπου αιώνα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης μετατράπηκε σε τζαμί. Από το 1948 όμως , αφού πρώτα καθαρίστηκε ο μουσουλμανικός ασβέστης, λειτουργούσε ως Μουσείο που προσείλκυε χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο, οι οποίοι έρχονταν να θαυμάσουν τις αριστουργηματικές εικονογραφίες της Παλαιολόγειας Αναγέννησης.
Δυστυχώς, προ ολίγων μόλις ημερών η τουρκική κυβέρνηση μετέτρεψε τη Μονή της Χώρας, αυτό τον περίτεχνο ναό της Ορθοδοξίας, σε τζαμί. Κι αμέσως εκατοντάδες μουσουλμάνοι προσκυνητές προσήλθαν στη Μονή για τη μεσημεριανή προσευχή τους. Εν τω άμα δηλαδή και το θάμα! Αυτή η μετατροπή συνιστά προσβολή προς τον ελληνισμό και την Ορθοδοξία και φανερώνει καθαρά την έλλειψη σεβασμού, όχι μόνο προς το ίδιο το μνημείο, που είναι ενταγμένο στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, αλλά και προς την πλούσια ιστορία της ίδιας της Κωνσταντινούπολης ως ένα σταυροδρόμι πολιτισμών. Την ίδια έλλειψη φανερώνει και η μετατροπή σε τζαμί της Μονής της Παμμακάριστου και ιδίως της Αγίας Σοφίας.
Η Ελλάδα αντέδρασε άμεσα με τον Αντιπρόσωπό της στην UNESCO, ο οποίος εξέφρασε τις έντονες ελληνικές ανησυχίες για τις επιπτώσεις της απόφασης αυτής σχετικά με τη φθορά και την αλλοίωση του μνημείου. Επισήμανε ακόμη ότι η απόφαση αυτή έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τους διεθνείς κανόνες προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Και ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας στην πρόσφατη συνάντησή του με τον Πρόεδρο της Τουρκίας Ταγίπ Ερντογάν στην Άγκυρα, εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του διερμηνεύοντας τα αισθήματα όλων των Ελλήνων και χαρακτήρισε αυτή την μετατροπή «παντελώς αχρείαστη».
Δεν ξέρω με ποιο τρόπο θα σκεπαστούν τα ψηφιδωτά κι οι τοιχογραφίες του μνημείου, αυτοί οι θησαυροί απαράμιλλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Πάλι με ισλαμικό ασβέστη ή με υφάσματα με τα οποία φτιάχνουν τις οθωμανικές μαντήλες;; Γιατί να θέλουν να κρύψουν υπέροχα έργα τέχνης;; Τι κι αν είναι δημιουργήματα άλλου λαού, του βυζαντινού, που συντελέστηκαν με τη σφραγίδα του ελληνικού πνεύματος;; Πόσο ακατανόητος είναι αυτός ο ισλαμοτουρκικός ρατσισμός!! Σ’ αυτή την περιοχή, όπου στην αρχαιότητα έζησαν άνθρωποι του πνευματικού διαμετρήματος ενός Θαλή κι ενός Ηράκλειτου, και λίγο αργότερα ενός Αριστοτέλη, πώς επικρατεί σήμερα ένας κοντόφθαλμος θρησκευτικός φανατισμός;; Κι ακόμη πώς σ’ αυτή και στην ευρύτερη περιοχή της σύγχρονης Μέσης Ανατολής επικρατούσε στην εποχή του Βυζαντίου για χάρη της ειρήνης ένας πνευματικός συγκρητισμός, ενώ τώρα ένας μονόχνοτος θρησκευτισμός;;
Αλλά ας αφήσουμε τα ερωτηματικά μας μετέωρα κι ας πούμε δυο λόγια για τα περικαλλή ψηφιδωτά και τις καταπληκτικές τοιχογραφίες της Μονής της Χώρας, του σημαντικότερου μνημείου της Παλαιολόγειας Αναγέννησης.
Στην πρώτη μου επίσκεψη στη Μονή της Χώρας ή Καχριέ Τζαμί ήμουν καλά προϊδεασμένος, πριν από πολλά χρόνια, περί τίνος πρόκειται από έναν άλλο επισκέπτη, τον Γιώργο Σεφέρη. Ο Σεφέρης θεωρούσε αυτά τα ψηφιδωτά-τοιχογραφίες «τα πιο ωραία και τα πιο συγκινητικά» που ήξερε. Κι αυτό, γιατί πίστευε ότι τα έργα αυτά είναι αποτέλεσμα της σύζευξης των δύο παραδόσεων του ελληνισμού: της λαϊκής και της λόγιας και φανερώνουν «πόσο σπουδαία πράγματα στην τέχνη μπορούν να γίνουν, όταν αυτές οι δύο δεν τραβούν χωριστά το δρόμο τους, ξεκομμένη κι εχθρική η μία προς την άλλη, όπως συνέβαινε ευθύς εξαρχής μέχρι τις μέρες μας». Έχω ξαναμιλήσει για τα χαρακτηριστικά της μιας και της άλλης παράδοσης, τα οποία εκτιμά ο Σεφέρης. Συνοψίζω: «Η μια, της Πόλης, δίνει την ευγένεια και τη χάρη που συντηρεί ακόμη από τα παλιά ειδωλολατρικά χρόνια, (…) η άλλη, των μοναστηριών της Καππαδοκίας, δίνει τον παλμό και τη δροσιά μιας χειροπιαστής ζωής». Και ως παράδειγμα αυτής της ωραίας συναίρεσης φέρνει την Εκκλησιά των Στεφάνων στα Κόραμα της Καππαδοκίας (10ος-11ος αιώνας) και τη Μονή της Χώρας (14ος αιώνας) στην Κωνσταντινούπολη.
Στο διαδίκτυο μπορεί κανείς να θαυμάσει όλα αυτά τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες. Ας προσέξει ο αναγνώστης ιδιαίτερα το ωραιότατο ψηφιδωτό που παριστά τον Θεόδωρο Μετοχίτη να προσφέρει στον ένθρονο Σωτήρα Χριστό ομοίωμα του ναού, καθώς επίσης τα ψηφιδωτά με τον Χριστό να θεραπεύει ποικίλες ασθένειες, την Παναγία να κρατά το Θείο Βρέφος, την Παναγία κυοφορούσα (μοναδικό ψηφιδωτό στον κόσμο που δείχνει την Παναγία έγκυο), αναρίθμητες εικόνες αγίων και αγγέλων. Οι τρούλοι και οι τοίχοι γεμάτοι από εικόνες με έντονα χρώματα, με αρμονικές αναλογίες των μελών, με ραδινά σώματα, με πρόσωπα γεμάτα χάρη και ευγένεια. Η αρχαιοελληνική παράδοση είναι εμφανέστατη, όπως βέβαια και η δημοτική, σε μια πλήρη ισορροπία. Ωραιότατα έργα! Ίδιας τεχνοτροπίας!
Στο παρεκκλήσι της Μονής συναντά κανείς την πανέμορφη τοιχογραφία της «Αναστάσεως» του Χριστού. Είναι, κατά γενική αναγνώριση, η πλέον αριστουργηματική και συναρπαστική Ανάσταση στη βυζαντινή εικονογραφία κι εκφράζει τον θρίαμβο του Χριστού πάνω στον θάνατο. Ας μου επιτραπεί εδώ να κάνω μια μικρή ανάλυση παρακινημένος από τον ενθουσιασμό που μου δημιουργεί αυτή η τοιχογραφία.
Στο κέντρο της, ανάμεσα σε δύο απότομους βράχους, προβάλλει έξαφνα ο Χριστός, εξερχόμενος νικητής από τον Άδη, κι αρπάζοντας με δύναμη, από το βασίλειο του θανάτου με το ένα χέρι τον Αδάμ και με το άλλο την Εύα, τους φέρνει στη ζωή. Αυτή τη δύναμη με την οποία κυριολεκτικά τραβά τους πρωτόπλαστους φανερώνει το ιμάτιό του που κυματίζει, ο μεγάλος διασκελισμός του, η πλάγια προς τα δεξιά κίνηση του κορμιού του, η κατά 45 μοίρες από το οριζόντιο επίπεδο κλίση των σωμάτων των πρωτοπλάστων, τα παραλυμένα χέρια τους. Τα ενδύματά του είναι αστραφτερά και ολόκληρος περιβάλλεται από φωτεινή «δόξα», που αποτελείται από ουράνιες σφαίρες στολισμένες με φωτεινά άστρα.
Στο κάτω μέρος της τοιχογραφίας απεικονίζονται οι συντετριμμένες πύλες του Άδη, ο ίδιος ο θάνατος νικημένος σαν γέρος αναμαλλιασμένος και αλυσοδεμένος, τα κλειδιά , οι σύρτες και οι μοχλοί του Άδη που έσπασε για να εξέλθει ο νικητής Χριστός («Συνέτριψε πύλας χαλκάς και μοχλούς σιδηρούς συνέθλασε». Ψαλμ. 106,16). Αριστερά και δεξιά της εικόνας βλέπουμε δίκαιους ανθρώπους και προφήτες, όπως τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, τον Δαυίδ, τον Σολομώντα, τον Άβελ, τον Ησαΐα κ.ά. Η κίνηση και η εκφραστικότητα των μορφών τους φανερώνει την έκπληξή τους από την Ανάσταση του Χριστού. Υπάρχει στην εικόνα μια εντυπωσιακή δυναμική και κάθε περιγραφική προσπάθεια ωχριά μπροστά στην ίδια την εικόνα.
Με τα μόλις παραπάνω θέλω κυρίως να περιγράψω την αίσθηση που είχα βλέποντας αυτή την εικόνα, για να παραλείψω όλες τις άλλες, παρόμοιες άλλωστε, όπως ειπώθηκε παραπάνω, στην τεχνοτροπία. Η μετατροπή της Μονής της Χώρας θα ρίξει μαύρο σ’ αυτή την ομορφιά;;
