«Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσαν…»
Γ. Σεφέρης: «Τελευταίος Σταθμός»
Τα δραματικά γεγονότα αυτών των ημερών που συμβαίνουν στη Γάζα και στο Ισραήλ μου έφεραν στο μυαλό, και νομίζω δικαιολογημένα, το ποίημα του Σεφέρη Τελευταίος Σταθμός, που αποτελεί μια ποιητική σύνοψη των εμπειριών του ποιητή από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, γιατί κοντά σ’ αυτά τα μέρη (Ιερουσαλήμ-Αίγυπτος) είδε να παίζεται για δεύτερη φορά μέσα στον 20ό αιώνα ένα πανανθρώπινο δράμα με αμέτρητους νεκρούς και χιλιάδες πρόσφυγες. Είδε τον άνθρωπο να χάνει την υπόστασή του, την αξιοπρέπειά του και να καταντάει ανθρώπινη πραμάτεια. Στα 1942 το προσφυγικό κύμα είχε κατεύθυνση από την Αίγυπτο προς την Παλαιστίνη, ενώ τώρα ακριβώς την αντίθετη, από την Παλαιστίνη προς την Αίγυπτο, στο βαθμό βέβαια που όντως έχουν αρχίσει αυτές οι μετακινήσεις. Τις εμπειρίες του απ’ αυτό το ζωντανό δράμα τις εναπόθεσε ο Σεφέρης στα ποιήματά του εκείνης της περιόδου με τον τίτλο Ημερολόγιο Καταστρώματος, Β’ και καθένα απ’ αυτά εκφράζει διαφορετικές μα πάντα το ίδιο πικρές διαπιστώσεις. Στο εν λόγω ποίημα, που είναι το τελευταίο αυτής της συλλογής, μας δίνει ανάγλυφα και ολοκληρωμένα τα οδυνηρά του βιώματα, τα συναισθήματά του και τον πόνο του ανθρώπου εν μέσω πολέμου.
Ήδη, στον πόλεμο που ξεκίνησε πριν από λίγες μόλις μέρες μετράμε εκατοντάδες ή και χιλιάδες – ποιος ξέρει;; – νεκρούς (γυναίκες, γέροντες, παιδιά) και πόσους ακόμη θα μετρήσουμε αν, όπως φοβόμαστε, επεκταθεί ο πόλεμος στις αντιμαχόμενες χώρες. Σ’ αυτό τον γεωγραφικό χώρο, όπου ξεπήδησε το κήρυγμα της αγάπης, ακόμη και προς στους εχθρούς μας, σήμερα επικρατεί το μίσος, η αδικία και το αίμα. Και η ανθρωπότητα δυστυχώς παραμένει ίδια μέσα στους αιώνες. Φονικά που έγιναν τότε όπως η σφαγή των νηπίων από τον Ηρώδη και ο αποκεφαλισμός του Ιωάννη του Βαπτιστή επαναλαμβάνονται και σήμερα.
Η σφαγή των αθώων και ο αποκεφαλισμός της λογικής και της ανθρωπιάς. Μπροστά στις χάρες και τον χορό της Σαλώμης ο βασιλιάς υπέκυψε στην εγωιστική απαίτησή της και αποκεφάλισε μια σθεναρή φωνή της αλήθειας και του έντιμου βίου. Ο αποκεφαλισμός με όλη τη συμβολική του αλήθεια βαραίνει την ιστορία και όλοι μας βρισκόμαστε σε μεγάλη σύγχυση, γιατί κρατάμε στα χέρια μας την κληρονομιά του κακού, αυτό το κομμένο κεφάλι, και δεν ξέρουμε πώς ν’ απαλλαγούμε απ’ αυτό, πού να τ’ ακουμπήσουμε, για να θυμηθούμε ένα άλλο σεφερικό ποίημα: «Ξύπνησα με το μαρμάρινο τούτο κεφάλι στα χέρια/που μου εξαντλεί τους αγκώνες και δεν ξέρω πού να τ’ ακουμπήσω» (Μυθιστόρημα Γ’). Δεν ξέρουμε ακόμη πώς να αντικρίσουμε τους εαυτούς μας στον καθρέφτη της ανθρωπιάς και να δικαιολογήσουμε τη σιωπηρή ανοχή μας στα εγκλήματα που συντελούνται. Θα ήταν παρήγορο τουλάχιστον να νιώθουμε μια δημιουργική ενοχή.
Τα παραπάνω μου θύμισαν το θεατρικό έργο Σαλώμη του Oscar Wilde (1893), το σημαντικότερο λογοτεχνικό κείμενο του αισθητισμού και ένα από τα εμβληματικότερα έργα ολόκληρης της δυτικής λογοτεχνίας. Η επίδραση που άσκησε είναι τεράστια καθώς αυτό το κείμενο καταγράφει τους «όρους της πρόσληψης του ζεύγους: έρωτα και θανάτου», μιας κύριας δηλαδή, όσο και τολμηρής, θεματικής της λογοτεχνίας[1]. Το έργο αποτελεί την «πειραγμένη» μεταγραφή της βιβλικής ιστορίας του αποκεφαλισμού του Ιωάννη. Κεντρικό θέμα του είναι η έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ των ηρώων της τραγωδίας, τα απάνθρωπα παιχνίδια της εξουσίας και ο χωρίς ανταπόκριση έρωτας της Σαλώμης για τον Ιωάννη (Γιοχανάν), που σταδιακά οδηγεί, μέσα στην παράσταση, στη θανάτωσή του. Αυτή λοιπόν η έλλειψη επικοινωνίας, αυτό το φονικό και το γενικότερο κακό, που σα σκουλήκι τρώει τα σπλάγχνα της ιστορίας του ανθρώπου, μου έφεραν λοιπόν στο μυαλό μου τη Σαλώμη του Ουάιλντ, καθώς στην Παλαιστίνη και στο Ισραήλ κανένας δεν δείχνει καλή διάθεση και επικοινωνιακή πολιτική, τα παιχνίδια των εξουσιών κορυφώνονται κι ο πόλεμος δείχνει να είναι αναπόφευκτος. Για άλλη μια φορά «η φωνή βοώντος εν τη ερήμω» δεν θα εισακουστεί. Θα μείνει μόνο ο αντίλαλός της ως ανάμνηση της ανθρωπιάς μας.
Για τη Σαλώμη του Όσκαρ Ουάϊλντ δε θα ήθελα να προχωρήσω σε κάποιον άλλο σχολιασμό∙ δεν είναι του παρόντος. Επειδή όμως ο χρόνος που διαδραματίζεται το θεατρικό έργο είναι «Νύχτα με σεληνόφως» (Clair de lune)[2], όπως και τώρα οι νύχτες με σεληνόφως στη Γάζα είναι μάρτυρες του κακού, θέλω να προσθέσω, για ένα συγκεκριμένο λόγο, μόνο ένα σχόλιο: η σελήνη από την πρώτη κιόλας σκηνή μέχρι την τελευταία συνδέεται με την εξέλιξη του έργου και δεν αποτελεί ένα διακοσμητικό μόνο στοιχείο, αλλά κυρίως ένα σκηνοθετικό εργαλείο. Και μάλιστα «η αλλαγή των αποχρώσεων του φεγγαριού συμπορεύεται με την πορεία κλιμάκωσης της δράσης, με αποτέλεσμα το φεγγάρι να λειτουργεί ως κυριολεκτική και συγχρόνως συμβολική πηγή φωτισμού των τεκταινομένων επί της σκηνής»[3].
Η σελήνη ακόμη από την αρχή του έργου δεν εμφανίζεται με θετικά χαρακτηριστικά. «Είναι σαν ίσκιος που σηκώνεται από το μνήμα. Σαν φάντασμα αρχαίας νεκρής. Θαρρείς να γυρεύει άλλους νεκρούς, να ανταμωθεί μαζί τους»[4]. Σχετίζεται δηλαδή περισσότερο με τον θάνατο κι όχι με τη ζωή. Στη συνέχεια συσχετίζεται με τη Σαλώμη που κι αυτή σαν τη σελήνη «φέγγει κατάχλομη»[5] και το ανεκπλήρωτο πάθος της για τον Γιοχανάν θα τον οδηγήσει στον θάνατο. Κι όταν στο τέλος του έργου ο Ηρώδης αποκαμωμένος από τη δραματική εξέλιξη του δράματος, γυρίζοντας προς το μέρος της Σαλώμης που το φως του φεγγαριού πέφτει στιγμιαία επάνω της, τις ταυτίζει κραυγάζοντας με αγανάκτηση: «Αφανίστε επιτέλους αυτή τη Σελήνη»[6]. Οι στρατιώτες σκοτώνουν τη Σαλώμη, ενώ ένα μεγάλο μαύρο σύννεφο περνά μπροστά από το φεγγάρι και το κρύβει εντελώς. Το κακό έχει πια συντελεστεί. Το φεγγάρι και η Σαλώμη έχουν γίνει η μνήμη του κακού που συντελέστηκε και συντελείται ακόμη καθώς το φεγγάρι στη Γάζα παρακολουθεί το δράμα που εξελίσσεται.
Αυτή η θρησκευτική ιστορία έγινε ο καμβάς για τη λογοτεχνική εκμετάλλευση από τους αισθητιστές συγγραφείς και άλλους καλλιτέχνες στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, όπως π.χ. από τον Χάινριχ Χάινε, τον Γκυστάβ Μορώ, τον Γκυγιωμ Απολλιναιρ κ.ά. και κυρίως από τον Όσκαρ Ουάϊλντ[7]. Και ήδη αναφερθήκαμε στη Σαλώμη του Όσκαρ Ουάϊλντ που είχε μεγάλη απήχηση και στην Ελλάδα στην αρχή του 20ού αιώνα. Ο Σεφέρης έχει πολύ επηρεαστεί απ’ αυτό το έργο και μπορεί κανείς να διαπιστώσει αυτή την επίδραση μελετώντας το μυθιστόρημά του Έξι νύχτες στην Ακρόπολη με πανσέληνο, στο οποίο το βασικό θέμα είναι η προσπάθεια των ηρώων του να επικοινωνήσουν μεταξύ τους. Το φεγγάρι όμως, που λειτουργεί με ουαϊλντικό τρόπο, δεν ευνοεί την επικοινωνία των μελών, ιδιαίτερα του Στράτη-Σεφέρη με το κεντρικό πρόσωπο, πάλι μια Σαλώμη. Ο Στράτης λυπάται που τη φωτίζει το φεγγάρι το οποίο την εμποδίζει να επικοινωνήσει ολοκληρωτικά μαζί του. Στην τέταρτη νύχτα η Σαλώμη πεθαίνει κάτω από το φως της πανσελήνου. Οι ομοιότητες είναι ολοφάνερες.
Με την ίδια αρνητική επενέργεια χρησιμοποιεί το φεγγάρι ο Σεφέρης και στο ποίημα Τελευταίος Σταθμός. Το ποίημα ξεκινάει με το στίχο: Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσαν. Η μνήμη του ουαϊλντικού φεγγαριού τον στοιχειώνει καθώς στις 5 Οκτωβρίου ’44 βλέπει το φεγγάρι στον ουρανό της Cava dei Tirreni να εξωραΐζει όσα έχουν συμβεί στον μεγάλο πόλεμο και όσα μέλλει να συμβούν στο άμεσο μέλλον στην Ελλάδα. Οι πολιτικοί που επιστρέφουν στην από την Εθνική Αντίσταση ελευθερωμένη πατρίδα από την «εξορία» τους στην Αίγυπτο δεν ανησυχούν. Σκέφτονται ίσως τα αξιώματα που θα καταλάβουν στη διακυβέρνηση της χώρας μόλις επιστρέψουν. Μόνο ο ποιητής ανησυχεί καθώς το φεγγάρι γι’ αυτόν φωτίζει επώδυνες καταστάσεις, γίνεται τεκμήριο ενός μεγάλου φονικού, που για κείνη την συγκυρία ήταν ο επερχόμενος εμφύλιος σπαραγμός.
Αυτός λοιπόν είναι ο λόγος που το φονικό στη Γάζα μου θύμισε τον Τελευταίο σταθμό και μια βασική λειτουργία, δίπλα σε άλλες, του σεφερικού φεγγαριού. Κλείνοντας αυτό το κείμενο θα ήθελα να επαναλάβω την κραυγή του Ηρώδη, κάπως πειραγμένη: ΣΒΗΣΤΕ ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ ΠΑΝΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ ΤΗΣ ΓΑΖΑΣ.
