Η γνωστή κριτικός λογοτεχνίας Ανθούλα Δανιήλ δημοσίευσε πρόσφατα στο κυπριακό περιοδικό Διόραμα (τχ 50, Σεπτ-Οκτ. 2023) ένα κείμενο σχετικό με μια φωτογραφία του Γ. Σεφέρη στον αρχαιολογικό χώρο της Παλμύρας της Συρίας, όταν την επισκέφτηκε τον Απρίλιο του 1953. Τίτλος του άρθρου: Οι αιώνες μέσα σ’ ένα βλέμμα—Τρεις μέρες μπροστά σε μια φωτογραφία. Αναφέρεται στη συνήθεια του Σεφέρη να τραβά παντού όπου βρίσκεται φωτογραφίες γιατί, όπως γράφει, «Ήταν η φωτογραφία η εσωτερική του φωνή που μεταφραζόταν σε εικόνα και έπαιρνε ψυχή». Πιο συγκεκριμένα, ασχολείται με την παραπάνω φωτογραφία και προσπαθεί να διεισδύσει στην ψυχική του κατάσταση και τη σκέψη του εκείνης της στιγμής μέσα από τη στάση του σώματός του, τα ρούχα του, το ύφος του, τις ρυτίδες του και προ παντός το βλέμμα του, που φαίνεται να έρχεται μέσα από αιώνες. Εξού και ο τίτλος του άρθρου. Περιγράφει με λογοτεχνική χάρη τις λεπτομέρειες αυτής της φωτογραφίας και, όπως βλέπει τον ποιητή να κάθεται κουρασμένος σε μια πέτρα, οι συνειρμοί της την πηγαίνουν στον Σικελιανό και συγκεκριμένα στο ποίημά του «Ιερά Οδός» καθώς και στον Ηράκλειτο με τον οποίο διαλέγεται μέσα σε ένα άλλο σεφερικό ποίημα (Μνήμη, Β’). Ένας φιλόσοφος και δυο ποιητές συνομιλούν και η κριτικός Ανθούλα Δανιήλ αφουγκράζεται τα λόγια τους.
Έχω τη συνήθεια καθώς διαβάζω ενδιαφέροντα κείμενα να κρατάω λίγες σημειώσεις για τα κυριότερα θέματά τους ή να γράφω κάποια παράλληλα αποσπασματικά κείμενα για να υπάρχει μια διάδραση. Ένα τέτοιο κείμενο θα ήθελα να παραθέσω παρακάτω, ως μια παραδοχή του πρώτου κειμένου, που άλλοτε επαναλαμβάνει κάτι απ’ αυτό κι άλλοτε το συμπληρώνει και το επεκτείνει. Χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια ότι όλα αυτά είναι αναγκαία. Είναι απλά πιο πολύ μια συζήτηση. Σημείωνα λοιπόν τα εξής:
Οι φωτογραφίες που τραβά ο Σεφέρης είναι τεκμήρια όχι μόνο για τη φυσική του παρουσία αλλά και μαρτυρίες της σκέψης του. Αποτελούν εγγραφές παρόμοιες μ’ αυτές των Ημερολογίων του (Μέρες) ή της συνήθειάς του να σημειώνει στο τέλος των ποιημάτων του ημερομηνία και τόπο γραφής τους. Γι’ αυτό όπου βρίσκεται κρατάει σημειώσεις για όσα βλέπει ή σκέφτεται και του φαίνονται σημαντικά, τραβάει φωτογραφίες κ.ά. Αυτό δείχνει πως είναι μια αυστηρά πειθαρχημένη και σκεπτόμενη προσωπικότητα, που δεν διαχέεται μέσα στο γίγνεσθαι των πραγμάτων, αλλ’ αντίθετα τα αξιολογεί και συλλέγει μέσα απ’ αυτά χρήσιμα στοιχεία για ιδιωτική χρήση και ποιητική μετασήμανση. Ασφαλώς, Οι φωτογραφίες ιδιαίτερα δεν έχουν καμιά σχέση με τουριστική διάθεση, αλλά μόνο με τη φροντίδα του να μνημειώσει τα περιστατικά της ζωής του. Άρα και η εν λόγω φωτογραφία του, όπως και τόσες άλλες, αποτελούν μια πύλη ερμηνείας της ψυχολογικής και πνευματικής κατάστασης του ποιητή και του έργου του. Αποτελούν σημαδούρες του έργου του, «μποτίλιες στο πέλαγο».
Στην αρχαία Παλμύρα της Συρίας λοιπόν τραβήχτηκε η φωτογραφία που έχει εντυπωσιάσει, και δικαιολογημένα, την Ανθούλα Δανιήλ, σ’ αυτή την «Νύμφη της Ερήμου», σε μια δηλαδή πρωτεύουσα της Ανατολής που έφτασε στο απόγειο της δόξας της τον 3ο μ.Χ. αιώνα, όταν βασίλισσά της ήταν η ξακουστή Ζηνοβία. Στην Αυλή της προσκάλεσε και προστάτευσε επιφανείς πνευματικούς ανθρώπους όπως τον ιστορικό Νικόμαχο Φλαβιανό, τον Γενέθλιο, τον αιρετικό επίσκοπο Παύλο των Σαμοσάτων, ενώ ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Λογγίνος, τον οποίο μνημονεύει στο ημερολόγιό του κι ο Σεφέρης κατά την επίσκεψή του εκεί («Ο Λογγίνος εδώ! Το Περί ύψους», Μέρες Στ’, σ.68) υπήρξε προσωπικός της μέντορας.
Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες φρόντισαν να αναδείξουν τη δόξα αυτής της μητρόπολης και τον πολιτισμό της κατασκευάζοντας μεγαλειώδη οικοδομήματα: θέατρο, Αγορά, Βουλευτήριο, τον Ναό του Μπελ κ.ά. Η Ζηνοβία όμως ξεσηκώθηκε εναντίον τους, αλλά ηττήθηκε και αιχμαλωτίστηκε. Μετά την ήττα της η Παλμύρα σταδιακά παρήκμασε. Ωστόσο, κτισμένη πάνω στον δρόμο του μεταξιού, του εμπορίου και της διασταύρωσης των πολιτισμών Ανατολής και Δύσης, στάθηκε για τα καραβάνια μια στάση, ένας σταθμός, καθώς μάλιστα κοντά της υπήρχε μια όαση με φοίνικες από τους οποίους πήρε το όνομά της (Παλμύρα σημαίνει η πόλη των φοινίκων). Στα χρόνια του Βυζαντίου απέκτησε δική της χριστιανική Επισκοπή αλλά το 634 μ.Χ. έπεσε στα χέρια των Αράβων μουσουλμάνων και πολύ πρόσφατα (2015) σε εκείνα των τζιχαντιστών του Ισλαμικού Κράτους που κατέστρεψαν μεγάλο μέρος των καταπληκτικής ομορφιάς μνημείων της, ελληνορωμαϊκής τέχνης. Μέχρι πρόσφατα η Παλμύρα υπήρξε μια από τις καλοδιατηρημένες αρχαίες πολιτείες και τα μνημεία της έχουν ενταχθεί στη λίστα των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.
Δεν είναι άρα η επίσκεψη του Σεφέρη στην Παλμύρα δίχως λόγο. Ψάχνει μέσα στη φθορά της ιστορίας τα ελληνικά αποτυπώματα, καθώς το ποιητικό του όραμα προβλέπει την αναβάθμιση του ελληνισμού με την υιοθέτηση ελληνικών πολιτιστικών στοιχείων που αναπτύχτηκαν κυρίως στα μέρη της Ανατολής. Ο Καβάφης αυτόν τον πολιτισμό ιχνηλατώντας γράφει για τη Ζηνοβία:
Ιδού ολοφάνερα κατάγεται απ’ τους Λαγίδας.
Ιδού ολοφάνερα από τη Μακεδονία.
(Κ.Π.Καβάφης, «Τα Ατελή» ποιήματα (1930)
Με μεγάλη διαίσθηση, θα έλεγα, και λογοτεχνική χάρη η Ανθούλα Δανιήλ περιγράφει, σχολιάζει, αναστοχάζεται, αναλύει, συνθέτει τις επί μέρους λεπτομέρειες της τόσο σημαντικής φωτογραφίας: εστιάζει κυρίως στην έκφραση του προσώπου του, και στο κουρασμένο βλέμμα του που προδίδει κούραση, βάσανα και καημό, τον καημό, θα έλεγα, της Ρωμιοσύνης. Μέσα απ’ όλ’ αυτά διεισδύει στην ψυχολογία και τη σκέψη του ποιητή: «Τον απασχολεί η μοίρα της Ελλάδας, ο σύγχρονος Ελληνισμός, το Κυπριακό και υποφέρει από την καθημερινή φθορά που βλέπει γύρω του. Το αρχαίο μεγαλείο γκρεμισμένο και το σύγχρονο ανύπαρκτο. (…). Η πραγματικότητα γίνεται αφορμή για να διαπερνά η σκέψη του την επιφάνειά της και να φτάνει στο απώτερο παρελθόν της, στην κρυφή πληγή της». «Στο στήθος μου η πληγή ανοίγει πάλι…» είναι ο στίχος από την Ανδρομέδα του Μυθιστορήματος που εκφράζει την πληγή του ποιητή, τον καημό του, τον καημό, λέω εγώ πάλι, της Ρωμιοσύνης.
Καθώς μάλιστα η Ανθούλα Δανιήλ βλέπει τον ποιητή καθισμένο σε μια πέτρα-θρονί στον αρχαιολογικό χώρο της Παλμύρας οι συνειρμοί της την πάνε στην Ιερά Οδό (1935) του Σικελιανού. Θα παραθέσω απ’ αυτό το ποίημα τους στίχους, οι οποίοι νομίζω τεκμηριώνουν τους συνειρμούς της:
Κ’ η πέτρα π’ αντίκρισα σε μια άκρη ριζωμένη,
θρονί μου φάνη μοιρασμένο μου ήταν
απ’ τους αιώνες. Κ’ έπλεξα τα χέρια,
σαν κάθισα στα γόνατα, ξεχνώντας
αν κίνησα τη μέρα αυτή ή αν πήρα
αιώνες πίσω αυτό τον ίδιο δρόμο.
Ίδια στάση, ίδιος καημός∙ κι πέτρα είναι «η πέτρα της υπομονής» του γνωστού παραμυθιού με το μαγεμένο βασιλόπουλο (βλ. Χρήστος Αντωνίου, Ο κόσμος της γοργόνας,.., ΕΛΙΑ, 1981, σ. 30, 38, 120), αν ορθώς, όπως νομίζω, υποθέτω, ιδίως αν λάβουμε υπόψη μας αντίστοιχα το ποίημα « Η Λυπημένη» (1931) της Στροφής του Σεφέρη (Βλ. Χρ. Δ. Αντωνίου, «Η Λυπημένη» του Γιώργου Σεφέρη, περ. Περί ου, 20 Μαΐου 2023):
Στην πέτρα της υπομονής
κάθησες προς το βράδι
με του ματιού σου το μαυράδι
δείχνοντας πως πονείς…
Η μάνα αρκούδα της «Ιεράς Οδού»:
με τις γαλάζιες χάντρες στο κεφάλι,
μαρτυρικό τεράστιο σύμβολο όλου
του κόσμου, τωρινού και περασμένου
μαρτυρικό τεράστιο σύμβολο όλου
του πόνου του πανάρχαιου, απ’ακόμα
δεν του πληρώθη απ’ τους θνητούς
αιώνες ο φόρος της ψυχής
έρχεται μάλιστα, απ’ όσο αισθάνομαι, να ταυτιστεί με τη «Λυπημένη» του Σεφέρη. Κοινό στοιχείο που τις ενώνει, ο πόνος.
Στο εναγώνιο ερώτημα μέσα στο ποίημα του Σικελιανού:
Θα ‘ρτει τάχα ποτέ , θε να ‘ρτει η ώρα
που η ψυχή της αρκούδας και του Γύφτου΄
κ’ η ψυχή μου, που Μυημένη την κράζω,
θα γιορτάσουμε μαζί;;
θα απαντήσει ο Σεφέρης στο ποίημά του Μνήμη, Α΄
…θα γίνει η Ανάσταση μιαν αυγή,
πως λάμπουν την Άνοιξη τα δέντρα θα ροδαμίσει του
όρθρου η μαρμαρυγή,
θα ξαναγίνει το πέλαγο και πάλι το κύμα θα τινάξει την
Αφροδίτη∙
είμαστε ο σπόρος που πεθαίνει.
Αυτά περίπου μπορεί να ήταν οι σκέψεις του περίλυπου και κατάκοπου, αν και μόλις 53 ετών, Σεφέρη. Τελικά, την ποίησή του εκτός από την εγκαρτέρηση τη χαρακτηρίζει και η πίστη στη θετική έκβαση των πραγμάτων και των προβλημάτων του Ελληνισμού. Και αγωνίζεται πολύ γι αυτό το σκοπό. Η στάση του στο Κυπριακό ζήτημα επιβεβαιώνει αυτόν τον αγώνα του.
(Συνεχίζεται)
