Ευθύς εξαρχής θα πω ότι το βιβλίο του Θ. Λιανού: Το Ρολόι είναι ένα συναρπαστικό μυθιστόρημα που κινείται γύρω από μια ορισμένη αξιόλογη θεματολογία, βασικοί πόλοι της οποίας είναι: η στέρηση/φτώχεια, η απώλεια, η εκδίκηση ο έρωτας και ο θάνατος. Αυτά καθορίζουν τη ζωή του ήρωα του μυθιστορήματος Θοδωρή Λαμπρόπουλου. Αυτά είναι άλλωστε εκείνα που δημιουργούν πολύ δύσκολες καταστάσεις και τραγικά διλήμματα που αναγκάζουν τον ήρωα να παραιτηθεί από τη διεκδίκηση της προσωπικής του ευτυχίας. Αυτά τα διλήμματα θα περιγράψω, αφού πρώτα δώσω το πλαίσιο του μυθιστορήματος.
Κεντρικό σημείο της διήγησης είναι το Ρολόι, δέκα μέτρα ψηλό, που υπήρχε στην Πλατεία της Μεσσήνης και της έδινε μια ξεχωριστή μεγαλοπρέπεια. Ήταν το σημείο που βρίσκονταν τα περισσότερα εμπορικά καταστήματα κι εκεί συγκεντρώνονταν οι κάτοικοι της επαρχιακής πόλης. Με το ρολόι ο συγγραφέας υποβάλλει το πέρασμα του χρόνου γενικά, αλλά και τις συγκεκριμένες στιγμές/περιστατικά που σηματοδοτούν τη ζωή των ηρώων του μυθιστορήματος..
Εναρκτήριος χρόνος του μυθιστορήματος η Κατοχή. Τα σχολεία είχαν γίνει στρατώνες για τους Ιταλούς. Τα παιδιά πήγαιναν σχολείο, όχι για να μάθουν γράμματα, αλλά για να φάνε καμιά μακαρονάδα. Η φυματίωση θέριζε. Οι διώξεις και εκτελέσεις των αριστερών από τους ταγματασφαλίτες συνεχίζονταν και μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Ο αρχιταγματασφαλίτης Βασίλης Καραμιχάλης είχε ορίσει ως τόπο εκτέλεσης των αντιφρονούντων το Ρολόι. Οι οικογένειες που είχαν χαρακτηριστεί ως αριστερών φρονημάτων κινδύνευαν να συλληφθούν, να βασανιστούν και να εκτελεστούν στο Ρολόι, για να τους βλέπουν οι άλλοι και να φρονηματίζονται.
Έτσι, ο Παναγιώτης Λαμπρόπουλος, πατέρας του Θοδωράκη, ιδεολόγος αριστερός, για να γλιτώσει, κατέφυγε στο Χαλάνδρι της Αττικής , να χωθεί και να χαθεί μέσα στο πλήθος. Μαζί του τελικά κατόρθωσε να πάρει τα τρία παιδιά του. Η γυναίκα του και μητέρα των παιδιών του, δυστυχώς, δεν πρόλαβε να φύγει. Την συνέλαβε ο Καραμιχάλης κι αφού τη βασάνισε, τελικά τη σκότωσε, εκεί, στο Ρολόι.
Με πολλές θυσίες και ταπεινώσεις η οικογένεια του Λαμπρόπουλου κατάφερε να σταθεί σιγά-σιγά στα πόδια της. Παρουσιάζουν μάλιστα μεγάλο ενδιαφέρον οι λεπτομέρειες της ζωής της σ’ εκείνη την περίοδο, γιατί μας δίνουν με το σχήμα μέρος αντί του όλου (pars pro toto) τη δύσκολη κατάσταση ενός πολύ μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού της ελληνικής κοινωνίας εκείνης της χρονικάς περιόδου. Ο Θοδωρής πάντως καταφέρνει να τελειώσει το Γυμνάσιο και να εισαχθεί στη Νομική Σχολή της Αθήνας και κερδίζοντας μια υποτροφία συνέχισε τις σπουδές του στην Αμερική, όπου πήρε διδακτορικό δίπλωμα. Οι σπουδές του και το αστραφτερό μυαλό του τον οδήγησαν στην επαγγελματική του επιτυχία. Πολύ σύντομα έγινε πανεπιστημιακός καθηγητής στην Καλιφόρνια.
Παρόλο, που στη διάρκεια των σπουδών του ήταν αγαπητός στους συμφοιτητές του κι αργότερα στον κύκλο των φίλων και συναδέλφων του στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και είχε και πολλές επιτυχίες στο γυναικείο φύλο, ωστόσο σαν χαρακτήρας είχε κάποια αρνητικά γνωρίσματα. Είχε μια δηκτικότητα στις κουβέντες του, μια ειρωνεία και μια τάση προς εκδίκηση. Ακόμη κι απέναντι στις γυναίκες ήταν σε πολλές περιπτώσεις εκδικητικός και υπερόπτης. Ένιωθε επίσης κατάφωρα αδικημένος από τη ζωή. Ήταν χαρακτηριστικά που απέκτησε σιγά-σιγά από τα πρώτα χρόνια του σχολείου, όταν τα κορίτσια δεν τον έκαναν παρέα, γιατί λόγω της φτώχειας του δεν ήταν ευχάριστος και εύθυμος, αλλά αντίθετα λιγομίλητος και βαρύς. Η βαθύτερη αιτία βέβαια της θλίψης του και της ανασφάλειάς του ήταν η έλλειψη της μάνας, ή καλύτερα η δολοφονία της μάνας του.
Αυτή η αδικία που του έγινε ήταν και η βασική αιτία μιας έντονης τάσης προβληματισμού του σχετικά με την τιμωρία του εγκληματία. Καταρχήν, ποιος έχει δικαίωμα να αποφασίσει για την ποινή του; Και με ποιον τρόπο;; Ένα δικαστήριο, το οποίο πρέπει να λάβει υπόψη του πολλά στοιχεία προκειμένου να απονείμει δικαιοσύνη σύμφωνα με τον νόμο, όπως π.χ. να λάβει υπόψη του το δημόσιο συμφέρον και την πλευρά του δράστη-εγκληματία, ή ένα δικαστήριο που πρέπει να λάβει υπόψη του περισσότερο την κατάσταση του θύματος και της οικογένειάς του και να αγνοήσει ουσιαστικά την πλευρά του δράστη εγκληματία;; Ιδού ένα δύσκολο δίλημμα για τον ήρωα του μυθιστορήματος!!
Κατά βάθος ο Θοδωρής Λαμπρόπουλος πίστευε ότι «υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η θανατική ποινή πρέπει να προβλέπεται και, ακόμη, ότι υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες η απόδοση πραγματικής δικαιοσύνης μπορεί να είναι προσωπική υπόθεση ανεξάρτητα από την κρίση των ενόρκων και των δικαστών». Πιστεύει δηλαδή στην αυτοδικία και την εκδίκηση. Η άδικη δολοφονία της μάνας του μπορεί να δικαιολογήσει αυτή την άποψη;;
Στον ήρωα όμως του μυθιστορήματος δημιουργούνται στη συνέχεια δύο ακόμη πολύ πιο προσωπικά και τραγικά διλήμματα. (Τραγικότητα αποκτά ένα δίλημμα, όταν πρέπει να επιλέξουμε από δύο σωστά κατά βάση πράγματα το ένα. Ας θυμηθούμε εδώ το δίλημμα της Αντιγόνης, της ηρωίδα του Σοφοκλή). Αυτά τα διλήμματα θα σας περιγράψω παρακάτω.
Ο Θοδωρής Λαμπρόπουλος, πετυχημένος καθηγητής εδώ και χρόνια πλέον στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αφού παρέρχεται, από κάποια ανασφάλεια, έναν αληθινό του έρωτα με τη Ντία, ερωτεύεται με πάθος μια όμορφη και πολύ συγκροτημένη γυναίκα, δικηγόρο, την Αντιγόνη Καραμιχάλη, που καταγόταν κι εκείνη από τη Μεσσήνη. Τα αισθήματα είναι αμοιβαία. Κάποια στιγμή αρχίζει η συμβίωση μαζί της. Δημιουργείται μια πολύ όμορφη σχέση που έχει μια ευεργετική επίδραση στα αρνητικά γνωρίσματα του χαρακτήρα του. Με την Αντιγόνη αισθάνεται ότι έχει γίνει καλύτερος άνθρωπος. Ένιωθε πως ήταν η μοναδική πλέον γυναίκα της ζωής του. Αλλά το ίδιο ένιωθε γι’ αυτόν και η Αντιγόνη. Στη μέρα της γιορτής του τού κάνει δώρο ένα χρυσό ρολόι τσέπης τυλιγμένο μ’ ένα χαρτάκι με αφιέρωση: «Στον ένα και μοναδικό άντρα της ζωής μου». Αυτό το μικρό τώρα ρολόι θα παίξει στη συνέχεια σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων. Ποιον άραγε;; Πάντως, η ευτυχισμένη ζωή του ζευγαριού ήδη είχε αρχίσει.
Ο ερχομός όμως στην Αθήνα, για ιατρικές εξετάσεις του παπα-Γρηγόρη, εφημέριου εκκλησίας στη Μεσσήνη και φίλου της οικογένειας Λαμπρόπουλου, θα αλλάξει το σκηνικό. Θα αποκαλύψει στα δυο αδέλφια τα σχετικά με τη δολοφονία της μητέρας τους Βασιλικής Λαμπροπούλου που συνέβη λίγο μετά την αναχώρησή τους για την Αθήνα. Μέχρι τότε κανείς τους δεν ήξερε λεπτομέρειες για το θάνατό της, ιδίως ο Θοδωρής που ήταν τότε πολύ μικρό παιδί. Του παπα-Γρηγόρη τα είχε αποκαλύψει εν είδει εξομολόγησης ο Σωτήρης Σωτηρόπουλος, ταγματασφαλίτης σ’ εκείνη την εποχή. Ο ίδιος συμμετείχε στη δολοφονία, αλλά άλλος ήταν αυτός που, αφού τη βασάνισε, πίεσε τη σκανδάλη. Ήταν ο αρχιταγματοασφαλίτης Βασίλης Καραμιχάλης.
Ο Θοδωρής ακούγοντας τον παπα-Γρηγόρη πάγωσε, έγινε άσπρος σαν λευκό χαρτί. Όταν συνήλθε βρέθηκε μπροστά σε δυο διλήμματα:
α).Να αφήσει ατιμώρητο τον δολοφόνο, όπως τον συμβούλευε ο αδελφός του γιατί δεν άξιζε να προσθέσουν καινούργια βάσανα στην οικογένεια, ή να ακολουθήσει την άποψή του για την τιμωρία του εγκληματία με αυτοδικία;;
β). Αλλά μεγαλύτερο ήταν το δίλημμα, όταν διαπίστωσε ότι η γυναίκα που αγαπούσε όσο τίποτε άλλο στον κόσμο, η Αντιγόνη, είναι όντως κόρη του δολοφόνου της μάνας του. Μπορούσε άραγε να συνεχίσει μαζί της και να είναι κι οι δυο τους ευτυχισμένοι;; Ή έπρεπει να χωρίσει;;
Αυτά είναι τα διλήμματα και η όποια απόφαση του ήρωα δικαιολογείται. Ωστόσο μπορούν να αποτελέσουν αφορμή για συζήτηση και προβληματισμό. Ο συγγραφέας Θ. Λιανός τάσσεται στη συνέχεια υπέρ της αυτοδικίας, καθώς βάζει τον ήρωά του να παίρνει εκδίκηση για τον θάνατο της μάνας του σκοτώνοντας τον εγκληματία Βασίλη Καραμιχάλη παρά το γεγονός ότι ο συγγραφέας φαίνεται να είναι προοδευτικός και θα ήθελε στα χρόνια της μεταπολίτευσης, στην οποία συντελούνται αυτά τα γεγονότα, να σβήσει η διαχωριστική γραμμή που δημιούργησε ο εμφύλιος πόλεμος. Αλλά και την Αντιγόνη τον βάζει να χωρίζει παρά τις δικαιολογημένες αντιρρήσεις του αναγνώστη του βιβλίου, αφού η Αντιγόνη χρονικά και ηθικά είναι αποστασιοποιημένη από τον δολοφόνο πατέρα της. Μήπως η αγάπη του προς αυτή δεν είναι αυτή που μυθοστορηματοποιείται;; Ωστόσο, ο συγγραφέας έχει κάθε δικαίωμα σε όποια επιλογή, μυθι-στόρημα γράφει. Ίσως κιόλας οι μη αναμενόμενες επιλογές του σκοπεύουν να μας προβληματίσουν.
Προτού τελειώσω να προσθέσω ότι το μυθιστόρημα περιέχει μάλλον αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Εξάλλου, ο ήρωας Θοδωρής Λαμπρόπουλος έχει τα αρχικά του ονόματος του συγγραφέα: Θ.Λ (Θεόδωρος Λιανός). Έχουν ακόμη ίδιο τόπο καταγωγής και παρόμοια επαγγελματική σταδιοδρομία.
Αυτό όμως που έχει περισσότερη σημασία είναι το γεγονός ότι το μυθιστόρημα, πέρα από την ειδική περιπέτεια της οικογένειας του Λαμπρόπουλου, αποκαλύπτει τα δεινά και τα παθήματα του ελληνικού λαού σ’ εκείνη την εποχή, καθώς ο μυθιστορηματικός χρόνος απλώνεται στα χρόνια του Β’ παγκοσμίου πολέμου, του εμφυλίου πολέμου, στα δύσκολα χρόνια του ’50 και ’60 κι ασφαλώς της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Έτσι, το μυθιστόρημα αποκτά ιστορικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Αλλά και αισθηματικό μυθιστόρημα μπορεί να χαρακτηριστεί, αφού είναι γεμάτο με ερωτικές ιστορίες που δείχνουν το είδος των σχέσεων στην εποχή των χίπηδων, αλλά και αργότερα.
Θα μπορούσα ίσως να προσθέσω λίγα ακόμη για τη δομή του που όσο κι αν ακολουθεί χρονολογική σειρά, ωστόσο δεν είναι καθόλου γραμμική. Και οι πιο μικρές λεπτομέρειες παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του μυθιστορήματος και ακόμη η σύνθεση των γεγονότων και η εμπλοκή των προσώπων μέσα σ’ αυτά, καθώς και οι απόψεις τους και οι προβληματισμοί τους μετατρέπουν το μυθιστόρημα σε ένα δοκίμιο σχετιζόμενο με την απόδοση δικαιοσύνης. Αυτό το τελευταίο είναι, νομίζω, χρήσιμο στην περίοδο που διανύουμε, στην οποία το έγκλημα έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις και οι δικαστικές αποφάσεις δεν ικανοποιούν πολλές φορές το περί δικαίου αίσθημα.
Το μυθιστόρημα ακόμη διαμορφώνει με ικανοποιητικό τρόπο χαρακτήρες προσώπων, που πραγματικά ανήκουν στην εποχή τους και τον τόπο τους. Στην Ελλάδα: η Μάρθα, η Χρυσούλα, ο καθηγητής Νοτάρης, ο καθηγητής Χωραφιώτης, η Ντία, η Αντιγόνη. Στην Αμερική: η Ντόροθι Μπράιτ , η Λίντα Φούλερ (η χίπισσα), ο καθηγητής Τζόζεφ Σκοτ.
Το μυθιστόρημα Το Ρολόι του Θόδωρου Λιανού μου άρεσε από πολλές πλευρές, αλλά και γιατί βασίζεται στην ιστορία της γενιάς μας. Μακάρι να το διαβάσουν και οι νεότεροι. Θα μάθουν με μυθιστορηματικό τρόπο πολλά πράγματα για τη ζωή των γονιών τους.
