Ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης ο αρχαίος μύθος της Αντιγόνης
Ο Τζωρτζ Στάινερ, ο αξέχαστος μεγάλος στοχαστής, χαρακτήρισε την τραγωδία ΄΄Αντιγόνη΄΄ του Σοφοκλή «ένα από τα ομορφότερα κείμενα του κόσμου», και δεν νομίζω ότι έχει κάποια δόση υπερβολής ο ευθύς χαρακτηρισμός του.
Στις μέρες μας, όπως διαπιστώνω, είναι αρκετοί οι λογοτέχνες, πρώτιστα οι ποιητές, που προσπαθούν ν’ αναβιώσουν αυτό τον αρχαίο μύθο, επιδιώκοντας να τον λειτουργήσουν με τις δικές τους δυνάμεις αλλά και να τον προσαρμόσουν, θεματικά και αισθητικά, στην σύγχρονη πραγματικότητα. Επομένως, αυτές οι σύγχρονες παραλλαγές του, μάς επιτρέπουν να δούμε με ποιο τρόπο ζει, αναβιώνει και μεταμορφώνεται αυτός ο μύθος μέχρι τις μέρες μας.
Χωρίς δεύτερη σκέψη, θεωρώ, όπως φυσικά και αρκετοί άλλοι μελετητές, πως ο μύθος της Αντιγόνης, με τους διαιώνιους συμβολισμούς του, και γενικά ο κάθε μύθος, αποτελεί, όπως αποδεικνύεται, ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για τους σύγχρονους λογοτέχνες. Εννοώ πως οι μύθοι μπορούν να μπολιάσουν αποτελεσματικά και πολυποίκιλα τη σύγχρονη λογοτεχνία, ποίηση και πεζογραφία, εντόπια και ξένη!
Βέβαια, ιδιοφυής και διακεκριμένος δάσκαλος, δηλαδή βαθύς γνώστης και άριστος τεχνίτης στην αναβίωση των αρχαίων μύθων, υπήρξε, με διαφορά, ο Γιάννης Ρίτσος οποίος, όμως, μέσα από τους αρχαίους μύθους που αναβίωσε επεδίωξε να προβάλει, κατά κύριο λόγο, την ατομική και κοινωνική βιογραφία του, έστω με πλάγιο ή με υπαινικτικό τρόπο.
Πρόσφατα, το 2022, τον μύθο της τραγωδίας ΄΄Αντιγόνη΄΄ επιχείρησε ν’ αναβιώσει, με αρκετά καλό αποτέλεσμα, και ο Ελληνοκύπριος ποιητής Ανδρέας Χατζηχαμπής μέσα από την τελευταία ποιητική συλλογή του που την τιτλοφόρησε ΄΄Η κραυγή της Αντιγόνης΄΄, ενώ εντελώς πρόσφατα, το 2023, με τον μύθο αυτό καταπιάστηκε και η εκ Θεσσαλονίκης ορμώμενη ποιήτρια Μαρία Λάτσαρη, δίνοντάς μας την ποιητική συλλογή (δεύτερη εκδομένη στη σειρά δουλειά της) που τιτλοφορείται ΄΄Εμείς η Αντιγόνη΄΄, η οποία θα μας απασχολήσει στη συνέχεια.
Η Αντιγόνη, η ηρωίδα στην ποίηση της Μ. Λάτσαρη, μπορεί να φέρεται και να παρουσιάζεται γένους θηλυκού στις σελίδες του βιβλίου της, στη συνείδηση όμως και τη σκέψη του αναγνώστη της, η σύγχρονη ποιήτρια, θέλει να προσλαμβάνεται χωρίς ανθρώπινο γένος ή, καλύτερα, χωρίς συγκεκριμένο φύλο. Συγκεκριμένα, σαν ένα ουδέτερο όρο. Γράφει στο ποίημα «Κλέφτρα»:
Αντιγόνη με το Α αναρχικό
Δίχως πίστη, δίχως νόμο,
χωρίς τόπο και εστία
σ. 46
Γιατί, όπως αφήνει ν’ αντιληφθούμε, αυτά όλα τα δεινά που συνέβηκαν στην ηρωίδα του Σοφοκλή, (τώρα υιοθετημένη και δική της ηρωίδα), εύκολα μπορεί να συμβούν στον οποιοδήποτε, είτε αυτός είναι γυναίκα είτε είναι άνδρας. Δηλαδή, όλοι μας, κατά την ποιήτρια, κάποια μαύρη στιγμή, μπορεί να έχουμε την άδικη μοίρα της Αντιγόνης. Γιατί, η Αντιγόνη, όπως και η Ηλέκτρα, είναι για την ποιήτρια η προσωποποιημένη μορφή του ακραίου πόνου. Με άλλα λόγια, κατά τη Μ. Λάτσαρη, η δική της Αντιγόνη είναι ο κάθε αδικημένος, βασανισμένος και πονεμένος άνθρωπος. Είναι ο κάθε άνθρωπος πάνω στη γη που παλεύει για ελευθερία, ειρήνη, δικαιοσύνη, δημοκρατία, αξιοπρέπεια αλλά και για υγιείς συνθήκες διαβίωσης μέσα σε αυτό το καμίνι που έχουν μετατρέψει ή πάνε να μετατρέψουν οι ισχυροί της γης, τις σύγχρονες ανθρώπινες κοινωνίες. Δηλαδή, στο όνομα της Αντιγόνης, η ποιήτρια εκφράζει όλους τους κατατρεγμένους, βασανισμένους, αδικημένους και πονεμένους ανθρώπους και πρώτα και κύρια τις γυναίκες. Και αυτό γιατί η γυναίκα είναι «άθυρμα ανδρών τε και θεών/ ανθρωπινότερη του ανθρώπου», σ. 27. Γι’ αυτο και στεγάζει τη συλλογή της κάτω από τον γενικό, τον σφαιρικό, τίτλο ΄΄Εμείς η Αντιγόνη΄΄.
Αξίζει όμως, στο σημείο αυτό, να θυμηθούμε πως η Αντιγόνη, η ηρωίδα του Σοφοκλή, στην ομώνυμη τραγωδία του, παρά τα μαρτύρια, τον εξευτελισμό και την ταπείνωση που υπέστη, δεν είναι ένα άτομο εκδικητικό, γι’ αυτό και δεν τρέφει μίσος για κανέναν. Αντίθετα, δηλώνει πως «Γεννήθηκα για ν’ αγαπώ, κι όχι να τρέφω μίση», (στ. 523), που είναι, βέβαια, ο στίχος αυτός, όλη η πεμπτουσία της εν λόγω τραγωδίας του μεγάλου τραγωδού.
Με το ίδιο πνεύμα, ασφαλώς, και τα ίδια αισθήματα, διακατέχεται και η σύγχρονη Αντιγόνη, η ηρωίδα δηλαδή της Μ. Λάτσαρη. Εννοώ πως μας παρουσιάζει μία σπαρασσόμενη από τις συμφορές, αλλά ακαταμάχητη, σύγχρονη γυναίκα που όμως έχει απαλλαχθεί από το μίσος, αφήνοντας να βασιλεύει μέσα της μόνο η αγάπη, η οποία την καθοδηγεί σε κάθε βήμα και πράξη της, γεγονός που απηχεί, νομίζω, μέρος και από τη διδασκαλία του Αριστοτέλη, ο οποίος στο έργο-του ΄΄Περί αρετής΄΄, αποφαίνεται πως «Ο μεγαλόψυχος άνθρωπος δεν είναι εκδικητικός», (Στοβαίος, Γ, 1, 194), σ. 85.
Όμως, γενικά και ουσιαστικά εξετάζοντάς το βιβλίο, βρίσκω πως όλη η ποίηση που περιέχει η καινούργια συλλογή της Μ. Λάτσαρη είναι ένας δοξαστικός ύμνος προς την αδάμαστη γυναικεία ψυχή αλλά και την αληθινή, την αγνή, αγάπη. Για την ακρίβεια, η ποιήτρια εδώ, πέρα από τα βάσανα που υπέστησαν κατά καιρούς διάσημες γυναικείες μορφές, τραγουδά και προβάλλει την αγωνιστικότητα, τα μεγάλα κατορθώματα αλλά και τους μεγάλους έρωτες κάποιων ξεχωριστών γυναικών. Η ποιήτρια όμως, δεν ενδιαφέρεται μόνο για τις επώνυμες και διακεκριμένες γυναίκες. Πονά και νοιάζεται και για τις ταπεινές, τις ασήμαντες γυναίκες, τις οποίες όμως υπερασπίζεται με την φωνή της Ισμήνης, η οποία λειτουργεί στη συλλογή αντιφωνικά προς την φωνή της Αντιγόνης. Δηλαδή, στην αριστερή σελίδα ακούγεται η Αντιγόνη κάτω από τον τίτλο «Η Αντιγόνη λέει», και στην δεξιά σελίδα αποκρίνεται η Ισμήνη, κάτω από τον τίτλο «Η Ισμήνη λέει». Στο ποίημα «Τέσσερις κηδείες κι ένας γάμος» γράφει:
Επιστρέφω
μ’ ένα σακίδιο γλώσσες κομμένες
σε ουρανό δίχως θεούς.
Απ’ της συνείδηση της αυγής ανατέλλω
με της Δικαιοσύνης άλικο ρόδο στο χέρι
στη Λέσβο με φώναζαν Σαπφώ
στην Αλεξάνδρεια Κλεοπάτρα
Έμιλι στη Μασαχουσέτη
στο Βερολίνο Ρόζα,
όπως στην Αλαμπάμα.
σ. 10
Πιο συγκεκριμένα, σε αυτή τη συλλογή, νιώθουμε την ποιήτρια να τραγουδά με φωνή σπαρακτική, γεμάτη με ελεγειακούς τόνους, για τα βάσανα και τις πίκρες της οικονομικής μετανάστριας που αρμενίζει μερόνυχτα πάνω σε σαπιοκάραβα, παλεύοντας με τα άγρια ανελέητα κύματα, μέχρι να φθάσει σ’ έναν άλλο ειρηνικό τόπο, σε μία άλλη φιλόξενη πατρίδα. Την ακούμε ακόμη να τραγουδά λυγμικά την αγωνία και τον πόνο της μάνας που ψάχνει απεγνωσμένα τα μικρά παιδιά της που χάθηκαν μέσα στις απέραντες θάλασσες ή που ξεβράστηκαν νεκρά σε ερημικές παραλίες, στη Λέσβο ή τη Λαμπεντούζα, στη διάρκεια του ταξιδιού τους για μία νέα καλύτερη ζωή, έτσι όπως μεταδίδει αυτά τα θλιβερά γεγονότα και συναισθήματα η ποιήτρια στο ποίημα «Ψαράκια», και συγκεκριμένα στους εξής στίχους:
Από τη Ράκκα
Λέσβο με καράβι
σε θάλασσα λουσμένη
– ατσάλι και φως –
σε κύματα αφρισμένα,
σε χέρια απλωμένα
τα παιδιά μου αναζητώ.
σ. 12
Άλλοτε πάλι, την ακούμε να εξυμνεί τα βάσανα αλλά και τα μεγάλα κατορθώματα γυναικών που διακρίθηκαν στον αιώνα μας σε διάφορους τομείς, όπως λόγου χάρη η Άννα Αχμάτοβα και η Έμιλυ Ντίκικσον που πόνεσαν στην ζωή τους αλλά και μεγαλούργησαν στην τέχνη τους και συγκεκριμένα στην ποίηση. Εξυμνεί όμως και το ψυχικό σθένος και γενικά την αγωνιστικότητα μεγάλων σύγχρονων επαναστατριών γυναικών, όπως την κόκκινη Ρόζα (Λούξεμπουργκ) και τη Ρόζα Παρκς, που αμφισβήτησε γενναία τον απάνθρωπο και καταπιεστικό νόμο για τον φυλετικό διαχωρισμό στην Αμερική, με αποτέλεσμα να απολυτρώσει τον μαύρο πληθυσμό από τον φόβο, την ταπείνωση και την εξαθλίωση. Έτσι όπως τα μεταπλάθει η Μ. Λάτσαρη και τα διαβάζουμε μέσα από το ποίημα «Κάπου στην Αλαμπάμα»:
Το λεωφορείο κυλά
στον δρόμο με τις ακακίες
Κάπου στο Μοντγκόμερι –
Στον άγριο άνεμο φύλλα – νέγροι
τρέμουνε το βλέμμα του λευκού οδηγού.
Δρόμοι αγκαλιάζουνε παλιούς.
Τρεις αιώνες δρόμοι, μήνες δεκαεπτά
κρεμασμένη απ’ τις χειρολαβές.
λέει η Ρόζα Παρκς
σ. 15
Ακόμη, δεν παραλείπει να εξυμνήσει και τους μεγάλους γυναικείους έρωτες και τις ιέρειές τους, όπως υπήρξε η ποιήτρια Σαπφώ, στη Λέσβο.
Κηρύττει και προτείνει, με άλλα λόγια, τον «ιερό έρωτα», ως το ισχυρό αντίδοτο σε αυτό το πολεμοχαρές, το φρικτό και εφιαλτικό, τοπίο στο οποίο μεταβάλλεται σταδιακά και γοργά ο πλανήτης μας. Γιατί σήμερα ο πλανήτης μας, η γη μας, «το θέατρο γη», κατά που λέει η ποιήτρια, τείνει να μετατραπεί σ’ ένα απέραντο οικόπεδο που ενοικεί ο θάνατος.
Η Μ. Λάτσαρη μέσα από την καινούργια ποίησή της, επεδίωξε και κατάφερε, όπως διαπιστώνω, ν’ αντιπαραθέσει στιγμιότυπα, γεγονότα και εικόνες, τόσο από τον παλιό όσο και από τον σύγχρονο κόσμο, για ν’ αποδείξει πως, κατά βάθος, τίποτα δεν έχει αλλάξει στην ανθρώπινη κοινωνία. Αντίθετα, μας προειδοποιεί πως, παρόλο που έχουν περάσει τόσοι αιώνες από την σπαρακτική κραυγή της Αντιγόνης, στις μέρες μας εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμη τα μίση, τα πάθη, η έχθρα, η αδικία, ο πόνος και γενικά ο πόλεμος και ο αφύσικος θάνατος. Γράφει στο ποίημα «Χωρίς φίλτρο»:
Τι νά ’ναι αυτός ο μαύρος ήχος στο κενό;
Κάννες στραμμένες, μια σφαίρα δρόμος.
Σώματα χωρίς κράνη και κνήμες, ξιφολόγχες
ανήκουν πια στο ζεστό χιόνι.
Άταφοι νεκροί,
εικόνα αστραπή
μ’ ένα άγγιγμα του δείκτη
οθόνες πως καταποντίζει!
σ. 49
Είναι γι’ αυτό που οι στίχοι της, κάποιες στιγμές, καταλήγουν να είναι έντονα επικριτικοί και καταγγελτικοί. Συγκεκριμένα στιγματίζει τον φυλετικό διαχωρισμό και τον κοινωνικό ρατσισμό, τη μισαλλοδοξία, τη στέρηση της ανθρώπινης ελευθερίας αλλά και τη στέρηση της ελευθερίας έκφρασης, τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων σε συνανθρώπους της και την κατάργηση των αξιών και ιδανικών από τη ζωή μας. Γιατί, ως γνήσια και προβληματισμένη ποιήτρια, πιστεύει βαθιά στην αποστολή της. Και η αποστολή της δεν είναι άλλη από το ν’ αγωνισθεί σθεναρά, άλλοτε με τα χέρια της και άλλοτε με το τραγούδι της, για να «ξημερώσει η πρώτη αυγή», για να γεννηθεί ένας καινούργιος καλύτερος κόσμος και «η Ιστορία της γυναίκας να ξεκινήσει πάλι».
– Τραγούδα μικρή μου Αντιγόνη,
τ’ αθώα τραγούδια
τραγούδα
να ξημερώσει η πρώτη αυγή,
ο ουρανός να γίνει Ουρανός
το δέντρο πάλι Δέντρο.
σ. 16
Αξίζει ν’ αναφέρω πως η Μ. Λάτσαρη ολοκληρώνει το κάθε ποίημά της μ’ ένα δυνατόν, περιεκτικό και αποφθεγματικό, θα έλεγα, στίχο που τον παραθέτει ξεχωριστά και προς το τέλος του κάθε ποιήματος, στο κάτω μέρος της σελίδας. Οι μονήρεις αυτοί στίχοι είναι γεμάτοι ενέργεια, νόημα και βαθύ φιλοσοφικό στοχασμό που, κατά την άποψή μου, αποτελούν ή μπορεί να λειτουργήσουν, από μόνοι τους ως ένα άλλο ολοκληρωμένο ποίημα ή, στο σύνολό τους, μία άλλη συλλογή. Εννοώ πως είναι μία δεύτερη συλλογή μέσα στη κύρια συλλογή! Δίνω κάποια χαρακτηριστικά δείγματα:
Κάθε καιρός κι η Αντιγόνη του
σ. 26
*****
Νεκρός σημαίνει να ’σαι
παντού και πουθενά
σ. 34
*****
Συνομήλικοι οι αγαπημένοι μας νεκροί
σ. 35
*****
Τις γλώσσες θα τις συναντάμε πια
στα παλαιοπωλεία
σ. 38
*****
Ο θάνατος είναι σαν ζωγραφισμένος ύπνος
σ. 39
*****
Ο θάνατος η ζωή που δεν έζησες
σ. 41
*****
Το αίμα δεν ξέρει μόνο να ενώνει
σ. 47
*****
Η ήσυχη θάλασσα
τους νεκρούς της φανερώνει
σ. 51
Να τονίσω, ολοκληρώνοντας αυτό το κείμενο, πως με την καινούργια συλλογή της, και παρά τη σύντομη λογοτεχνική πορεία της, η Μ. Λάτσαρη, έχει κατακτήσει σημαντικό έδαφος στον χώρο της ελληνικής ποίησης. Γιατί έχει κατορθώσει να παράξει μία ποίηση εύρωστη, ολοκάθαρη στην έκφρασή της, εύστοχη στα νοήματά της και ευθύβολη στα μηνύματά της, γεμάτη νεύρο και παλμό, παρά το θλιβερό φορτίο που μεταφέρει μέσα της. Με δύο λόγια, η συλλογή ΄΄Εμείς η Αντιγόνη΄΄ είναι σίγουρα ένα βιβλίο που δίνει μεγάλη αξία και πολύ ύψος στην κλίμακα αξιολόγησης της ελληνικής ποίησης.
