Στο άρθρο του Βάλτερ Πούχνερ, Τεχνητή νοημοσύνη και λογοτεχνία, στο προηγούμενο τεύχος του Περί ου (6/7/2024), αναπτύσσονται οι βαθιές σκέψεις και τα στοχαστικά διλήμματα του ανθρώπου για την εξέλιξη της τεχνολογίας και την επίδρασή της, όχι απλά στην καθημερινότητα των σύγχρονων κοινωνιών, αλλά στον ψυχισμό, την υπόσταση και την ισορροπία του ανθρώπου μέσα στον κόσμο που τον περιβάλλει. Θα αναφερθώ εδώ μόνο στην πρώτη ενότητα του άρθρου που εκφράζει αυτό το στοχασμό, μια και οι έννοιες ήταν πολλές και οι προβληματισμοί ακόμα περισσότεροι.
Κεντρικό στοιχείο στην πρώτη ενότητα του άρθρου είναι η δημιουργία, η μνήμη και η σκέψη του ανθρώπου σε σχέση με το ρόλο της τεχνολογίας. Η τεχνολογία είναι πράγματι και έχει σχεδιαστεί από τον άνθρωπο να είναι ένα βοήθημα, δεν πρέπει όμως να αντιμετωπίζεται σαν «δεκανίκι». Η τεχνολογία είναι ένα εργαλείο κι όχι μια βακτηρία που γέρνει ο άνθρωπος πάνω της για να στηριχτεί. Δεν πρέπει να είναι έτσι. Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος μπορεί να σταθεί στα πόδια του ανεξάρτητα από αυτή. Θα έλεγα ότι αξιοποιεί την τεχνολογία που ο ίδιος δημιουργεί προκειμένου να βοηθηθεί και αλληγορικά μιλώντας πάντα όχι για να γέρνει πάνω της αλλά για να τρέξει μπροστά, να διασχίσει τους ωκεανούς, να διατρέξει τις ηπείρους και να πετάξει στο διάστημα. Κι εδώ θα ήθελα να σταθώ στη λέξη «δημιουργεί» γιατί και η ανάπτυξη της τεχνολογίας είναι δημιουργία που συνδυάζει γνώση, σχεδιασμό, σκέψη, υλοποίηση και συχνά απαιτεί καλλιτεχνική γένεση. Κυρίως όμως δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς φαντασία. Τις αρετές δηλαδή του ανθρώπινου μυαλού και τις εκφάνσεις της δημιουργικότητάς του στο ύψιστο σημείο όπου η φαντασία και η σχεδιαστική ικανότητα συναντά βαθιά γνώση φιλοσοφίας και μαθηματικών, σύλληψη ενός γενικού πλαισίου, δόμησης των επιμέρους στοιχείων και κομματιών που απαρτίζουν το εγχείρημα, επιμονή, υπομονή και αφοσίωση, ώστε να φτάσει στο αποτέλεσμα ενός Internet ή ενός εργαλείου τεχνητής νοημοσύνης. Το δημιούργημα εδώ είναι όχι μόνο handmade αλλά ένα απόλυτα τεχνολογικό mindmade έργο που ζει πίσω από τις οθόνες μας και μέσα στο μυαλό μας. Ενέχει τη χαρά της δημιουργίας και οι εντολές του μυαλού ακολουθούνται σε μεγάλο βαθμό από το χέρι του τεχνίτη (τεχνιτών) που υλοποιούν το έργο σύμφωνα με την αρχική του σύλληψη. Είναι μια δημιουργία συλλογική με στόχο να λύσει ένα βασικό υπαρξιακό ανθρώπινο ζητούμενο: τη συγκέντρωση, οργάνωση, αξιοποίηση της γνώσης για την επιστήμη, την τέχνη, τον πολιτισμό, τη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου, ένας δηλαδή σκοπός που πάντα χαρακτηρίζει την ιστορική του πορεία. Δεν θα ήθελα λοιπόν να τη δω ως δεκανίκι αλλά ως δημιούργημα, δυναμικά εξελισσόμενο και βέβαια με τις καλές και τις εν δυνάμει κακές επιπτώσεις του.
Ας έρθω τώρα στο θέμα της «μνήμης» που όπως αναφέρει ο κ. Πούχνερ η ανάγκη της μνήμης χάνεται από την εκπαίδευση, την καθημερινότητα, τη ζωή. Αυτό είναι μια αλήθεια. Σήμερα μορφώνουμε γενιές που δεν απομνημονεύουν ή τουλάχιστον δεν το κάνουν με την ίδια ευκολία που απομνημόνευαν οι παλιότερες, αλλά κυρίως «ξέρουν πού και πώς» να ψάξουν. Άλλη τεχνική, αλλά και άλλη εποχή. Θα διαφωνήσω στο ότι οι προφορικές παραδόσεις και οι προφορικοί πολιτισμοί θα χαθούν, αντίθετα τους βλέπω να διατηρούνται στη συλλογική μας μνήμη μέσα από την καταγραφή των παραδόσεων, των τραγουδιών και της καθημερινότητας αυτών των προφορικών κοινωνιών σε ψηφιακά μέσα και τη διαθεσιμότητά τους στο παγκόσμιο γίγνεσθαι. Σίγουρα χάνεται η αμεσότητα και το βίωμα των κοινωνιών αυτών, αλλά μήπως αυτό δε θα χανόταν μέσα στο πέρασμα του χρόνου; Μας μένει η εικόνα, ο ήχος και τα στιγμιότυπα, το καταγραφικό αποτύπωμα αυτών των προφορικών πολιτισμών. Το βίωμα παρέρχεται αλλά και ποτέ δεν μένει το ίδιο, καθώς ο άνθρωπος εξελίσσεται και οι κοινωνίες αλλάζουν.
Σωστά ο κ. Πούχνερ εξαίρει τη δεινότητα και την ακρίβεια της μηχανής, συχνά την υπεροχή της σε δουλειές ακριβείας και ταχύτητας, θέτει όμως το θέμα υπεροχής της μηχανής. Να σημειώσω ότι υπάρχει πάντα ένα ανθρώπινο μυαλό που τη θέτει σε λειτουργία, τη ρυθμίζει, δίνει τις εντολές. Όχι μόνο τη δημιουργεί αλλά την καθοδηγεί, της δίνει ζωή, σκοπό και νόημα, εδώ είναι η σκέψη του ανθρώπου και η εκτέλεση της πράξης από τη μηχανή. Χωρίς τη σκέψη όμως δεν υπάρχει εντολή και επομένως δεν υπάρχει πράξη ή αλλιώς τεχνική εκτέλεση. Η μηχανή δεν έρχεται να ξεπεράσει τον άνθρωπο αλλά να λειτουργήσει ως εργαλείο του.
Ακόμα ένα θέμα που θίγει το άρθρο του κ. Πούχνερ είναι η εξάρτηση της τεχνολογίας από την ενέργεια, «χωρίς ρεύμα το ρομπότ πέθανε». Κι όμως αυτή η αλήθεια υφίσταται από την πρωτόγονη εποχή. Η ενέργεια είναι πάντα στο επίκεντρο της ανθρώπινης ύπαρξης. Νερό, φωτιά, άνεμος, ενέργεια που έρχεται από τη φύση και χωρίς αυτή η ανθρώπινη ύπαρξη από την εποχή του Προμηθέα δεν θα μπορούσε να τραβήξει προς την εξέλιξη. Δεν άλλαξε κάτι, η έλλειψη είναι εξίσου δραματική. Κόβεται το ρεύμα, σβήνει η φωτιά! Είναι μια αλήθεια που ποτέ δεν πρέπει να παραβλέπουμε.
Κι όλα αυτά καλά. Στέκομαι όμως στις ωραίες παρατηρήσεις που αφορούν την ευψυχία, την ισορροπία και την ευφροσύνη. Κι είναι πράγματι έτσι, η αλλοτρίωση του ανθρώπου μέσα από τη διαρκή χρήση των οθονών, την εικονική πραγματικότητα, την εικονική ζωή, την απομάκρυνση από το ανθρώπινο άγγιγμα και την ανθρώπινη αμεσότητα. Χάσαμε το μέτρο; Είναι μήπως το σύνδρομο του ταλαντευόμενου εκκρεμούς που πάει πρώτα στα δυο άκρα μέχρι να ισορροπήσει στη μέση; Είναι μήπως η πρόθεση που κάθε φορά ενυπάρχει στη χρήση της τεχνολογίας; Μια διεστραμμένη πρόθεση φέρνει άσχημα αποτελέσματα. Ας θυμηθούμε το μαχαίρι και τη χρήση του. Τεχνολογία είναι και το μαχαίρι, μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε για να σκοτώσουμε, για να θεραπεύσουμε για να σκαλίσουμε το ξύλο, για, για, για…Όλα λοιπόν εξαρτώνται από την πρόθεση. Κι εδώ θα πρέπει να δούμε την ηθική και τη δεοντολογία της τεχνολογίας που αναπτύσσουμε. Αυτό δεν είναι καινούργιο, πάντα προβλημάτιζε δεοντολογικά η χρήση των ανθρώπινων επιτευγμάτων. Ας θυμηθούμε αυτή την ηθική που έφερε ως αποτέλεσμα τα βραβεία Νόμπελ, όπου η καταστροφική ανακάλυψη της δυναμίτιδας οδήγησε τον εφευρέτη της στη θέσπιση των βραβείων «για εκείνους που θα προσέφεραν τη μεγαλύτερη ωφέλεια στην ανθρωπότητα». Είναι μια αίσθηση της εν δυνάμει καταστροφικής χρήσης της τεχνολογίας, είναι ένα μάθημα ηθικής, ένας εξορκισμός του τεχνολογικού ολέθρου. Εξακολουθούμε να είμαστε σε αυτό το άκρο και κυρίως σε θέματα βιοηθικής και τεχνοηθικής.
Όλα λοιπόν γυρνούν πίσω στις προθέσεις, στις εντολές που θα δώσει ο άνθρωπος στο εκάστοτε κατασκεύασμά του. Είναι η βούληση που κατευθύνει τη λειτουργία και το αποτέλεσμα των τεχνολογικών διαδικασιών. Αυτή βούληση είναι το σημείο που συναντιόνται η τεχνολογία και η θρησκεία ή πιο σωστά η συνείδηση και η ηθική. Αν λοιπόν, θέλουμε την ευψυχία, την ισορροπία, την ειρήνη, τη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου πρέπει να εστιάσουμε όχι στη δαιμονοποίηση της τεχνολογίας αλλά στην ενίσχυση της βούλησης των ανθρώπων, ώστε η καθαυτό χρήση της να εστιάζει στη βελτίωση της ζωής, στην ειρήνη και στον πολιτισμό. Πρέπει κατά την άποψή μου να στραφούμε στην εκπαίδευση των κοινωνιών μας για την κατανόηση αυτής της ηθικής και δεοντολογίας και για τον ενστερνισμό από τις νέες γενιές όχι μόνο των πρόσκαιρων, άμεσων και κοντόφθαλμων απολαβών από την τεχνολογία αλλά των πραγματικών δυνατοτήτων βελτίωσης της ζωής μας σε μια σειρά από τομείς όπως η εκπαίδευση, η υγεία, η τέχνη και το περιβάλλον.
