Σκέφτομαι πως πολλές από τις εφαρμογές στον υπολογιστή είναι στην ουσία μια μεταφορά της ανθρώπινης σύνθετης δραστηριότητας στο υπολογιστικό περιβάλλον. Προσπαθούμε δηλαδή να εξελίξουμε τις μηχανές μας ώστε να μας μοιάσουν, να μπορούν δηλαδή να φτάσουν στο ανθρώπινο επίπεδο και να κάνουν τις δουλειές μας με όσο το δυνατό μεγαλύτερη αρτιότητα.

Μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή μου στέκει ένα λήμμα της Βικιπαίδεια (Wikipedia). Κοιτάζω αυτό το ζωντανό εργαλείο που με τροφοδοτεί με όλα εκείνα που ζητάω και μου ανοίγει ορίζοντες σε σχετικά θέματα και λήμματα, με πλοηγεί, όπως εύστοχα μεταφέρθηκε ο όρος (navigation) στο χώρο της πληροφορικής, σε νέα λήμματα, σε νέα γνώση. Η πορεία ακολουθεί συνειρμικά το λογισμό μου. Κοιτάζω το λήμμα και βλέπω πίσω του τις τεχνολογίες, τα wikis, τα διασυνδεδεμένα δεδομένα που κατασκεύασε ο άνθρωπος για την οργάνωση και τη συγκέντρωση της γνώσης. Βλέπω κείμενα, συνδέσεις, βιβλιογραφίες, χάρτες, έργα τέχνης που γέμισαν με περιεχόμενο το τεχνολογικό κέλυφος. Βλέπω τις δομές που τα συνταιριάζουν τα μεταδεδομένα, τα πρότυπα, τις αλυσίδες που τα συνδέουν. Βλέπω την ανθρώπινη πολυπραγμοσύνη και την εξέλιξη.

Ας δούμε όμως τη λογική αυτής της ανάπτυξης και τη φιλοσοφία πάνω στην οποία στέκουν κάποιες από τις σημερινές τεχνολογίες. Η σημερινή Wikipedia (Βικιπαίδεια στην ελληνική της εκδοχή) αναπτύσσεται πάνω σ’ ένα wiki.  Κοίταξα ένα γρήγορο ορισμό για τα πασίγνωστα wikis μπας και μπορέσω να το βάλω στη σωστή του διάσταση.  Εργαλείο λοιπόν για να φτιάχνουμε πάνω του πλατφόρμες με συγκεκριμένες ιδιότητες. Κάθε πλατφόρμα που χτίζεται πάνω σ΄ένα wiki είναι κυρίως ένα συνεργατικό περιβάλλον. Μ΄ άλλα λόγια ελάτε να δουλέψουμε όλοι μαζί. Γράψτε εδώ όση γνώση έχετε για ένα θέμα. Ας έρθουν οι ειδικοί να πουν όσα ξέρουν, οι επιστήμονες, οι επαγγελματίες, όλοι να πουν για το θέμα που εξετάζουμε κάθε φορά. Ας γραφτούν λοιπόν συνεργατικά κείμενα, όπου ο καθένας μπορεί να προσθέτει να επεξεργάζεται και να καταθέτει τη γνώση του. Χρειάζεται βέβαια μια κρίση, ένας έλεγχος τι γράφει ο καθένας, πόσο σωστό είναι, αν μπορούν να δοθούν πολλές απόψεις για το ίδιο θέμα. Η απλή συνεργατική δουλειά, απόκτησε με το χρόνο διαδικασίες, δικλείδες ασφαλείας και μέσα από αυτές εγκυρότητα και αναγνωρισιμότητα. Όσο περισσότερο υλικό καταχωρίζεται, τόσο περισσότερη χρηστικότητα αποκτά και τόσο περισσότεροι συμμετέχουν. Ο κύκλος της πληροφορίας. Κι έτσι ο απέραντος μόχθος του Diderot και των εγκυκλοπαιδιστών του 18^ου αιώνα, στον 21^ο αιώνα μοιράστηκε στους πολλούς, στους χρήστες που συμμετέχουν, στην παγκόσμια κοινότητα των επιστημόνων. Εκδημοκρατισμός της γνώσης και της επιστήμης με όχημα την τεχνολογία. Παράλληλα, μια ανέξοδη μέθοδος για την ανάπτυξη περιεχομένου ο πληθοπορισμός (crowdsourcing) εισάγει νέες συμμετοχικές πρακτικές αλλά και οικονομικές πραγματικότητες. Αυτό οδηγεί σε ανάγκες κριτικής, διασταύρωσης των πληροφοριών και επαλήθευσης. Καλεί για δομές που θα περνούν τη διελκυστίνδα της παραπληροφόρησης ή και ψευδούς πληροφόρησης μέσα από μηχανισμούς διασφάλισης ποιότητας και κρίσης και αφήνει τον επιστημονικό κόσμο να μοιράσει τη γνώση του απλόχερα στο κοινό. Άλλωστε αυτή η συγκέντρωση, η ανταλλαγή, η ζύμωση και  ο διαμοιρασμός της γνώσης ήταν πάντα η κινητήρια δύναμη πίσω από αυτές τις προσπάθειες.

Ο τρόπος δουλειάς αλήθεια, πιο σωστά συνεργασίας δεν είναι άγνωστος στον κόσμο μας. Πάντα στέκομαι μπροστά σ’ αυτή την πρωτοπόρα πληροφοριακή αντίληψη που χαρακτηρίζει τους φιλολόγους – διαχειριστές της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Η Βιβλιοθήκη αυτή που ιδρύθηκε στις αρχές του τρίτου αιώνα προ Χριστού γίνεται ο πόλος έλξης για συγγραφείς και λόγιους που συνεχίζουν την Αριστοτελική σκέψη κυρίως σε σχέση με τις φιλολογικές πρακτικές και τη διαχείριση των κειμένων. Ένα μελίσσι λοιπόν λογίων που σκύβουν πάνω από τα κείμενα, διαβάζουν, συνεργάζονται, ανταλλάσσουν γνώσεις και απόψεις  και συνθέτουν ενότητες γνώσης. Ένα ζωντανό wiki λοιπόν, όπου η αντίληψη ότι η συνεργασία αποδίδει όχι μόνο σε ποσότητα γνώσης αλλά και σε ποιότητα κυριαρχεί και παράγει συνεργατικά κείμενα.

Αυτό όμως που πραγματικά μου δείχνει τις χειροκίνητες διαδικασίες του χθες υλοποιημένες στο ψηφιακό περιβάλλον του σήμερα, είναι το ίδιο το Αλεξανδρινό λήμμα, το κέλυφος μέσα στο οποίο γράφεται το προϊόν της αλεξανδρινής πληροφοριακής παραγωγής.

Οι Αλεξανδρινοί ανασύρουν μέσα από τα κείμενα που έχουν στη διάθεσή τους στη Βιβλιοθήκη πληροφορίες κάθε είδους και δημιουργούν νέα τεχνητά κείμενα φτιαγμένα από τις δικές τους παρατηρήσεις και σχόλια. Παίρνουν μέσα από τα αρχικά κείμενα λέξεις, φράσεις, γνωμικά, αστρονομικές μετρήσεις και γεωγραφικές παρατηρήσεις, ονόματα και γεγονότα και τα μεταφέρουν σε νέα τεχνητά κείμενα που ονομάζουν «υπομνήματα» και «λήμματα». Οι αλεξανδρινοί λόγιοι δημιουργούν συστάδες λημμάτων με εστίαση σε ένα θέμα που ονομάζουν «Εκλογές/ συλλογές» που οδηγούν σε «συναγωγές/ ανθολογίες» ή «πίνακες». Εγκυκλοπαιδική θα την έλεγα προσπάθεια με θεματική οργάνωση από το ειδικότερο προς το ευρύτερο και βέβαια όλα συνοδεύονται και από βιβλιογραφία μιας και αναφέρουν πάντα τις πηγές τους. Κοιτάζω την Βικιπαίδεια που ψάχνω κι εδώ κατά θέμα και μπορώ, αν το επιλέξω, να δω το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται το θέμα μου, ενώ η βιβλιογραφία ενισχύει την εγκυρότητα του κάθε θέματος.

Πρέπει να επισημάνουμε ότι οι Αλεξανδρινοί στηρίχτηκαν σε σύνθετες και προηγμένες αντιλήψεις για τη σύνδεση και το συσχετισμό της πληροφορίας. Ένα «λήμμα» της Αλεξανδρινής εποχής περιλαμβάνει τη βιβλιογραφική αναφορά στο αρχικό κείμενο, ακολουθεί μια σύντομη ανάπτυξη του θέματος που πραγματεύεται οδηγώντας σε περαιτέρω σημεία και αναφορές για το θέμα. Από την άποψη αυτή το «λήμμα» συνδέει το αρχικό κείμενο με άλλα συναφή κείμενα που περιείχε η βιβλιοθήκη και λειτουργεί σαν ένα πλέγμα πληροφοριών. Κάθε λήμμα μπορεί να περιέχει και ομάδες λέξεων με συναφή γραμματικά και εννοιολογικά θέματα και να οδηγεί ή/ και να αναφέρεται σε διαφορετικούς παπύρους[1].

Ας δούμε πάλι τη Βικιπαίδεια όπου τα λήμματα, χτισμένα πάνω στα wikis, παραπέμπουν σε άλλα έργα και συγγραφείς, δημιουργώντας έναν ιστό διασυνδεδεμένης γνώσης που ενισχύει την κατανόηση του κειμένου μέσα στο ιστορικό και λογοτεχνικό του πλαίσιο. Κι εδώ σ’ αυτό το σημείο, κοιτάζοντας τη σημερινή Βικιπαίδεια, βλέπω ακριβώς αυτές τις συνδέσεις της ίδιας λογικής με τους Αλεξανδρινούς. Οι συνδέσεις αυτές γνωστές σήμερα ως διασυνδεδεμένα δεδομένα (linked data) είναι ο μηχανισμός που με πάει από το αρχικό μου θέμα προς άλλα σχετιζόμενα. Είναι η βασική αρχή της πλοήγησης από το αρχικό θέμα προς όποια πληροφορία επιλέξω να ταξιδέψω. Για παράδειγμα:

«Αριστοτέλης

“Ο Αριστοτέλης (Αρχαία Στάγειρα, 384 π.Χ. – Αρχαία Χαλκίδα, 322 π.Χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος και επιστήμονας που γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής, στη Μακεδονία. Σε ηλικία 17 ετών εισέρχεται στην Ακαδημία του Πλάτωνα, στην Αθήνα, όπου παραμένει έως τα 37 του έτη. Εκεί συνδέεται τόσο με τον ίδιο τον Πλάτωνα όσο και με τον Εύδοξο, τον Ξενοκράτη και άλλους στοχαστές.^[1]

Όπου κάθε θέμα οδηγεί με υπερσύνδεσμο στα Αρχαία Στάγειρα, στο 384 π.Χ., κ.λπ. Έτσι, τα λήμματα παραπέμπουν σε άλλα έργα και συγγραφείς, δημιουργώντας έναν ιστό διασυνδεδεμένης γνώσης όμοια στη λογική με το παλιό Αλεξανδρινό λήμμα.

Οι Αλεξανδρινοί στηρίχτηκαν στη «φυσική» θα λέγαμε νοημοσύνη των λογίων τους, ωστόσο πρώτοι αυτοί εφαρμόζουν μια κειμενική σύνδεση νοημάτων και δομικών στοιχείων των πληροφοριών αποτυπώνοντας με χειροκίνητη μέθοδο τους υπερσυνδέσμους που σήμερα λέμε «διασυνδεδεμένα δεδομένα». Παράλληλα, τυποποιούν και αποτυπώνουν τα βασικά βιβλιογραφικά στοιχεία των παπύρων τους και δημιουργούν αυτό που πάλι σήμερα λέμε «μεταδεδομένα», δηλαδή την αποτύπωση των δομικών στοιχείων ενός έργου ώστε να καθίσταται αναγνωρίσιμο, πχ τον συγγραφέα, τον τίτλο, τα θέματά του, κ.λπ.

Στον 21^ο αιώνα (και για να είμαστε πιο ακριβείς ήδη από τον 20^ο αιώνα), πάμε να μιμηθούμε αυτή την αλεξανδρινή λογική με τεχνολογική φαντασία και υπέροχα τολμήματα. Τα διασυνδεδεμένα δεδομένα βασίζονται σε αρχές και τεχνολογίες του Σημασιολογικού Ιστού και έχουν ως στόχο τη δημιουργία ενός παγκόσμιου πλέγματος διασυνδεδεμένων πληροφοριών. Το όνειρο του ανθρώπου για τη γνώση, όπου όλα σχετίζονται και η γνώση έχει συνοχή, συνειρμό και ολότητα γίνεται όλο και πιο αληθινό.

Ας ρίξουμε όμως μια ματιά στον τρόπο των συνδέσεων αυτών. Τα διασυνδεδεμένα δεδομένα δημιουργούνται με τη χρήση των (URI’s) Uniform Resource Identifiers, δηλαδή κάθε πληροφοριακός πόρος (οποιοδήποτε τεκμήριο ή έννοια) πρέπει να χαρακτηρίζεται από ένα μοναδικό URI, το οποίο λειτουργεί ως διεθνής μοναδικός αναγνωριστικός κωδικός, είναι η ταυτότητά του, η μοναδική αλυσίδα ταύτισής του μέσα στη χοάνη του διαδικτύου.

Κάθε τέτοια μοναδική αλυσίδα φτιάχνεται με πρότυπα κι ακολουθεί ένα σαφές τυπικό ώστε να είναι εφικτή η σύνδεσή του με άλλους σχετικούς πληροφοριακούς πόρους. Ας δούμε ένα τέτοιο πρότυπο, το RDF (Resource Description Framework) που εξασφαλίζει την αναπαράσταση πληροφοριών στο διαδίκτυο. Τα δεδομένα εκφράζονται με τριάδες νοημάτων που αντιστοιχούν σε Υποκείμενο, Κατηγόρημα, Αντικείμενο (triplets (Subject- predicate-object)) που όπως βλέπετε είναι οι βασικές δομές της γλώσσας/ έκφρασης κι αυτό είναι βασικό συστατικό και της πληροφοριακής λογικής. Για παράδειγμα:

<http://example.org/Johann Pestalozzi><http://example.org/hasOccupation><http://example.org/Educator >.

Αυτό σημαίνει ότι “ο Johan Pestalozzi” έχει το “επάγγελμα του εκπαιδευτικού”. Τα στοιχεία της τριάδας (triplet) είναι:

• Υποκείμενο: http://example.org/JohannPestalozzi  (ο πόρος Johann Pestalozzi)
• Κατηγόρημα: http://example.org/hasOccupation  (η ιδιότητα “έχει ως επάγγελμα”)
• Αντικείμενο: http://example.org/Educator (ο πόρος Εκπαιδευτικός)

Έτσι, μ’ αυτή την δήλωση νοημάτων που μιμείται την ανθρώπινη εκφραστική λειτουργία γίνεται εφικτή η περίφημη «διαλειτουργικότητα», δηλαδή η σύνδεση πληροφοριών μεταξύ διαφορετικών υπολογιστικών συστημάτων και οργανισμών. Να σημειώσουμε ότι στην περίπτωση αυτή τα δεδομένα μας είναι δομημένα, δηλαδή τα παραθέτουμε με τρόπο που υπακούει σε συγκεκριμένη μορφή προτύπου. Είναι ένας τρόπος η πληροφορία των δομημένων αυτών δεδομένων να μπορεί να χρησιμοποιείται και να αποτελεί απρόσκοπτα μέρος νέων εφαρμογών και να επαναχρησιμοποιείται ανάλογα με τις ανάγκες και τα ερωτήματα των χρηστών χωρίς περιορισμούς. Ακόμα μπορούμε να εμπλουτίζουμε τα δεδομένα μας αυτά με πληροφορίες από άλλες πηγές, δημιουργώντας πιο ολοκληρωμένες και πλούσιες βάσεις δεδομένων. Ναι, ο αγώνας για την ολότητα της πληροφορίας, είναι εδώ, υπαρκτός και δυναμικά εξελισσόμενος!

Γυρνάω πίσω στους Αλεξανδρινούς για να πω απλά ότι η ιδιοφυής προσέγγισή τους στην πληροφορία και τη γνώση αποτελεί πηγή έμπνευσης για τη σημερινή τεχνολογία. Θα ήθελα ακόμα να προσθέσω ότι το αξιοσημείωτο είναι ότι η θεματική οργάνωση των κειμένων της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης δεν είναι η δημιουργία ενός απλού καταλόγου αλλά κυρίως η θεματική ανάλυση και ανασύνθεση των πηγών που επιτρέπει τη διαρκή διεύρυνση του ερευνητικού πεδίου και τη διαρκή ταξινόμηση και συσχετισμό του με νέα ερευνητικά πεδία. Διαγραμματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η θεματική οργάνωση της Αλεξανδρινής βιβλιοθήκης δεν έχει μόνο κάθετους ιεραρχικούς συσχετισμούς που επιτρέπουν την αναγωγή εργασιών κάτω από μεγάλες επιστημονικές ενότητες αλλά επιτρέπει και την ανάπτυξη παράλληλων συνδέσεων που συσχετίζουν συναφείς νοηματικές ενότητες. Στο σημείο αυτό θα μπορούσα να πω πολλά για την ανάπτυξη των οντολογικών σχημάτων στους υπολογιστές και τη θεματική οργάνωση της πληροφορίας σήμερα με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης… που όμως είναι στηριγμένη κι αυτή στη λογική των Αλεξανδρινών λημμάτων. Η δε ανασύνθεση των κειμένων με κριτήρια και ικανοποιητικά αποτελέσματα είναι ένα πολύ πρόσφατο επίτευγμα της τεχνητής νοημοσύνης.

Θα ήθελα ακόμα να προσθέσω ότι οι Αλεξανδρινοί αντλούν τις πληροφορίες τους και συνθέτουν αντλώντας από τα κείμενα που συγκεντρώθηκαν στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας σε μια προσπάθεια να συγκεντρωθεί σε ένα σημείο όλη η καταγεγραμμένη γνώση. Σήμερα, η συγκέντρωση αυτή είναι στο διαδίκτυο. Η σύνθεση που επιτυγχάνει το chat gpt και άλλες εφαρμογές AI έχουν την ίδια λογική. Και βουτώντας με τους αλγορίθμους τους στα τρισεκατομμύρια δεδομένων του διαδικτύου συνθέτουν νέα κείμενα. Τεχνητή νοημοσύνη που στέκει εκεί ακόμα δειλή και όχι απόλυτα ακριβής στις συνθέσεις της, ωστόσο υπαρκτή και ανερχόμενη. Μιμείται στ΄ αλήθεια τη σύνθεση των κειμένων των Αλεξανδρινών που αντλούν από παλιότερη καταγεγραμμένη γνώση και δίνουν νέες εκδοχές και συνδυασμούς τους. Φοβάμαι όμως ότι ξεφεύγω…

Μια τελευταία παρατήρηση: οι προηγμένες αυτές διαδικασίες σβήνουν μαζί με τις φλόγες της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και οι φτωχές πρακτικές προσέγγισης της γνώσης που ακολούθησαν κατά το μεσαίωνα δεν είναι παρά απλοϊκές κατατάξεις, χωρίς φιλοσοφική υπόσταση ή συνολική θεώρηση της δυναμικής της οργάνωσης της γνώσης. Κάθε καταστροφή την πληρώνει το ανθρώπινο είδος με αιώνες μόχθου. Μας πήρε ξανά αιώνες για να φτάσουμε στο θαυμαστό σήμερα!

[1] Μια εξαιρετική ανάλυση για την οργάνωση των λημμάτων των Αλεξανδρινών φιλολόγων μπορείτε να βρείτε στο άρθρο του Christian Jacob, “The Library and the Book: Forms of Alexandrian Encyclopedism”, Diogenes 178, 45:2(Summer1997):63-82.

Βιογραφικό

Η  Δάφνη Κυριάκη-Μπιτζάρου Μάνεση είναι καθηγήτρια του Τμήματος Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης (Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής) και Διευθύντρια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Διαχείριση Πληροφοριών σε Βιβλιοθήκες, Αρχεία, Μουσεία». Διδάσκει επίσης στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Μουσειακές Σπουδές» του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 2008 ως και σήμερα.

Είναι διδάκτορας της Σχολής Πληροφοριακών Επιστημών (Πανεπιστήμιο του Τορόντο) και κατέχει μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών από τη Σχολή Βιβλιοθηκονομίας και Επιστήμης της Πληροφόρησης (Πανεπιστήμιο Νταλχάουζι στον Καναδά). Από το 1995 ως το 2004 δίδαξε στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας (Ιόνιο Πανεπιστήμιο). Διετέλεσε Ειδικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας από το 2000 ως το 2004 με τομέα ευθύνης τα εποπτικά και εκπαιδευτικά μέσα, την εκπαιδευτική ραδιοτηλεόραση, τις βιβλιοθήκες και τα αρχεία της χώρας.

Έχει συμμετάσχει σε ερευνητικά προγράμματα τόσο με την ιδιότητα της επιστημονικής υπεύθυνης όσο και με την ιδιότητα της υπεύθυνης ερευνητικής ομάδας ή μέλους ερευνητικών ομάδων σε εθνικά και ευρωπαϊκά προγράμματα (Horizon 2020). Έχει συνεργαστεί με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (1996-2016) σε ζητήματα που αφορούν τη θεματική οργάνωση πληροφοριών, τη δημιουργία ευρετηρίων αναφορών, ιδρυματικών αποθετηρίων, οντολογιών και θησαυρών.

Οι τομείς των επιστημονικών ενδιαφερόντων και των δημοσιεύσεών της είναι η διαχείριση της γνώσης, οι δομές αποτύπωσης και ανάκτησης δεδομένων με τη χρήση τεχνολογίας, προτύπων και δομημένων λεξιλογίων, όπως επίσης και οι δομές των πληροφοριακών οργανισμών. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα της
http://users.uniwa.gr/dkmanessi/