Ο μύθος της Αντιγόνης και η αρχαία τραγωδία του Σοφοκλή βασιζόμενη στον θηβαϊκό κύκλο είναι από τα πλέον γνωστά δράματα, από τα αρτιότερα και αριστουργηματικά έργα της τραγικής ποίησης, έχει ερμηνευθεί πολλάκις και επανερμηνεύεται έως σήμερα, ενώ η Αντιγόνη έχει χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο ποικιλοτρόπως στη λογοτεχνία και τις άλλες τέχνες. Επομένως, είναι περιττό ν’ αναφερθούμε σε τούτο το σύντομο κριτικό σημείωμα στο μυθολογικό υπόβαθρο, στο γένος των Λαβδακιδών και στην υπόθεση του έργου του Σοφοκλή. Σημασία έχει να δούμε το πως η Μαρία Λάτσαρη μετέρχεται της παράδοσης και της Αντιγόνης ως συμβόλου στη νέα της ποιητική συλλογή Εμείς η Αντιγόνη (εκδόσεις Νεφέλη, 2023). Εκκινώντας από τον τίτλο πρέπει να παρατηρήσουμε ότι το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (εμείς) προσδιορίζεται και αντιπροσωπεύεται από ένα μεμονωμένο πρόσωπο, την Αντιγόνη. Η ποιήτρια, δηλαδή, θεωρεί ότι εμείς – δεν έχει τόση σημασία το φύλο εν προκειμένω – εν δυνάμει είμαστε η Αντιγόνη και η Αντιγόνη δεν είναι το κάθε πρόσωπο ξεχωριστά, αλλά όλα μαζί βρίσκουν και συγκροτούν την ταυτότητά τους στο αλληγορικό πρόσωπο της Αντιγόνης, η οποία εν ολίγοις ούσα πιστή στους άγραφους νόμους του αίματος και παραβιάζοντας του θεσπισμένους νόμους – γνωρίζοντας το τίμημα – θάβει τον νεκρό αδελφό της. Αγνοεί τον θάνατο και προτάσσει το άγραφο δίκαιο, το δίκαιο των θεών που είναι ανώτερο από κάθε ανθρώπινο νόμο. Το ζητούμενο, όμως, είναι τι έχει να πει η Λάτσαρη για την Αντιγόνη που δεν έχει ήδη ειπωθεί και για ποιον λόγο χρησιμοποιεί ως πρωταρχικό και κύριο υλικό στην ποίησή της μια ηρωίδα εμφορούμενη από πολλούς και σημαίνοντες συμβολισμούς, ένα τραγικό πρόσωπο γνωστό τοις πάσι.
Αρχικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το εν λόγω βιβλίο της Λάτσαρη δεν αποτελεί μια ποιητική συλλογή συγκροτημένη από αυτοτελή ποιητικά κείμενα, αλλά πρόκειται στην ουσία του για μια ποιητική σύνθεση που φλερτάρει έντονα με τις θεατρικές συμβάσεις. Και τούτο διότι αφενός η ποιήτρια από την αρχή παρουσιάζει το σκηνικό – με υπαινικτικές αναφορές στην Επτάπυλο Θήβα και το παλάτι του Οιδίποδα – στο οποίο τοποθετεί τη “δράση” (δηλαδή τον ποιητικό της λόγο) και αφετέρου διότι όλος ο ποιητικός της λόγος είναι δομημένος σε μια διαλογική μορφή, σε μια συνομιλία μεταξύ Αντιγόνης και Ισμήνης, που θυμίζει κάλλιστα τόσο ερμηνεία μεταξύ δύο πρωταγωνιστών επί σκηνής όσο και θεατρικό μονόλογο. Προλογικά τον λόγο έχει ο ποιητής, ο οποίος κατά κάποιον τρόπο μάς εισάγει στο θέμα της ποίησης της Λάτσαρη και έπειτα εξαφανίζεται, για να τον συναντήσουμε πάλι στο τέλος, στην έξοδο (αν θέλουμε να μιλήσουμε με όρους τραγωδίας) του παρόντος βιβλίου, όπου αποτελεί το πρόσωπο απεύθυνσης. Στον πρόλογο, λοιπόν, βλέπουμε την Αντιγόνη να τριγυρίζει στις σκιές των νεκρών και την Ισμήνη, κάπως παθητική και περιορισμένη, να περιμένει, χωρίς να προσδιορίζεται ποιον ακριβώς περιμένει. Πρέπει να πούμε εδώ ότι η Αντιγόνη, καθώς το ποιητικό υλικό εκτυλίσσεται παίρνει διάφορες μορφές, διάφορα ονόματα και επιδέχεται πολλών και διαφορετικών συμβόλων και, φυσικά, ερμηνειών. Έτσι, λοιπόν, μεταμφιέζεται σε Σαπφώ, Κλεοπάτρα, Έμιλι (Ντίκινσον), Ρόζα (Λούξεμπουργκ), Ρόζα Παρκς, Άννα Αχμάτοβα. Αλλά πέρα από γνωστές και σημαντικές γυναικείες φυσιογνωμίες της Ιστορίας, το πρόσωπο της Αντιγόνης φοριέται και από το κάθε προσφυγόπουλο που διασχίζει παγωμένα εμπόλεμα νερά γυρεύοντας μια φιλόξενη στεριά και από κάθε γυναίκα ή και άντρα που γίνεται έρμαιο της βίας, του ρατσισμού, της κάθε μορφής ιδεοληψίας και προκατάληψης. Η Αντιγόνη συμβολικά είναι ο μαραθωνοδρόμος της Ιστορίας, που ακόμα και με κομμένη γλώσσα γυρεύει ν’ ανταμώσει την αυγή της συνείδησης, της απογυμνωμένης αλήθειας. Η Αντιγόνη της Λάτσαρη για πολλοστή φορά στην ανθρώπινη ιστορία αιτείται την ισότητα, τη δικαιοσύνη, την ελευθερία, την επανάσταση. Η Λάτσαρη συνθέτει ένα ποιητικό υφαντό με διακειμενικές αναφορές σε γεγονότα της παλαιότερης και της πρόσφατης ιστορίας καταθέτοντας, παράλληλα, λογοτεχνικές επιρροές που έχει δεχτεί τεχνουργώντας στίχους βαθιά μοντερνιστικούς, ευθύβολους και υπαινικτικούς παρά το γεγονός ότι η βάση της ποιητικής της σύνθεσης εκμεταλλεύεται τον αρχαίο μύθο της Αντιγόνης. Η ποιήτρια, ομολογουμένως, φέρει τον μύθο αυτόν στο σήμερα και τον ανανεώνει εμβολιάζοντάς τον με τη σύγχρονη τραγικότητα του κόσμου και επιτείνοντας τη δυναμική της αντίστασης, της αντίδρασης.
Αξιοσημείωτη είναι, επίσης, η επιλογή της ποιήτριας να ολοκληρώσει το κάθε επιμέρους ποιητικό της κείμενο με μια φράση – στίχο που λειτουργεί ως κατακλείδα, επιμύθιο ή αυτοσχόλιο και συμπυκνώνει με χαρακτήρα, συνήθως, αποφθεγματικό το ποιητικό απόσταγμα. Ας δούμε ενδεικτικά ένα ποίημα, όπου η Λάτσαρη αναφέρεται και στον Ποιητή αναθέτοντάς του τον ρόλο που του αρμόζει:
Από την Αντιγόνη στην Αντιύλη
χέρι του ανθρώπου, Δία χέρι
ξαναγεννιέται σε άγνωστο αστέρι
ιός θεού.
Στις πύρινες βουνοκορφές
θύελλες τα σύνορα σαρώνουν,
στάχτη οι βράχοι προσκυνούν,
όμηρος ουρανός
ύπνο μαύρο ξαπλώνει.
Κι εσύ, ω Ποιητή,
δείξε μου πώς
τον χρόνο σου διαβάζεις
στα δέντρα, στα κύματα, στην άμμο.
Κάθε παλμός σιωπή –
βήμα νωπό
και κύκλο ξόδι.
Τον μέσα δράκο σημάδεψε
Πρόκειται για το ποίημα «ανθρωπόκαι(ε)νος» (σ. 19) και νομίζω γίνεται αντιληπτή και η λειτουργία της καταληκτικής φράσης – για το ποιος είναι ο “μέσα δράκος” μένει ο αναγνώστης να τον ορίζει κάθε φορά – και για τον ρόλο που η Λάτσαρη αποδίδει στον ποιητή, καθώς όπως αναφέρει υπαινικτικά σε άλλο σημείο της σύνθεσης, μεταξύ λήθης και αλήθειας βρίσκεται η γλώσσα αλλά κι αυτή καμιά φορά δεν επαρκεί, ώστε να διαλύσει τα σκοτάδια. Και όταν το σπίτι χωράει στο σκοτάδι, η μοναξιά σχεδιάζει μονοκοντυλιά[1]. Και όταν ο καθρέφτης γίνεται αντώνυμο του χρόνου, η κάθε Αντιγόνη καλείται ν’ αποτινάξει τα χαλινάρια, τα όποια δεσμά και να επανακτήσει την ελευθερία της[2]. Η ποιήτρια με στίχους αισθαντικούς και γεμάτους από ενσυναίσθηση αγγίζει απαλά και τρυφερά τους φόβους και τις πληγές της κάθε Αντιγόνης προτάσσοντας την αξία της ζωής. Η απάθεια σημαίνει καταδίκη σε θάνατο, ενώ το βίωμα ακόμα και του φόβου είναι ένδειξη ζωής. Γυναίκες σύμβολα που έγιναν, ίσως, άθυρμα της ανθρώπινης ιστορίας αλλά ταυτόχρονα αποτέλεσαν έμπνευση και έγιναν το πρότυπο για τη γυναικεία παρουσία διαχρονικά. Γυναίκες άσημες και ανώνυμες καθημερινά αγωνίζονται και παλεύουν για την ελευθερία τους βγάζοντας ασπροπρόσωπα τα σύμβολά τους, κατακτώντας τη δική τους Θήβα, ξαφνιάζοντας με τη δική τους δύναμη, κραυγάζοντας για τη δική τους αλήθεια και θέτοντας σε πρώτο πλάνο την αγάπη, η οποία στην ποίηση της Λάτσαρη δεν είναι ούτε κόλαση ούτε παράδεισος αλλά το αιώνιο καθαρτήριο. Η Γυναίκα, η κάθε Αντιγόνη, η κάθε Εύα, η κάθε Ελένη υψώνουν το δικό τους ανάστημα, ορίζουν οι ίδιες το μέλλον και όχι η τύχη, γιατί γνωρίζουν πολύ καλά ότι η ζωή τους, αν δεν τη ζήσουν, γίνεται πιο φριχτή και από τον θάνατο. Και όταν στο ποίημα «κλέφτρα» (σ. 48) η ποιήτρια σε σχήμα θέσης – αντίθεσης και με έντονο τον καβαφικό απόηχο μιλά για τείχη που πλακώνουν, καταλήγει με δυο στίχους που θα έβρισκαν απόλυτα σύμφωνη την Αντιγόνη: Μπροστά στο θάρρος του θανάτου/ βουβός ο νόμος μένει.
Θα ολοκληρώσω τη σύντομη αυτή παρουσίαση παραθέτοντας τους δυο τελευταίους επιλογικούς και καταληκτικούς στίχους, στους οποίους ακροθιγώς αναφέρθηκα στην αρχή αυτού του σημειώματος:
Κι εσύ, αφοσιωμένε ποιητή, σε κύκλους ταξιδεύεις. Έρχονται περισσότερες φωνές. Σύρε να τις ανοίξεις, η Ιστορία της γυναίκας να ξεκινήσει πάλι. (σ. 57)
Η ποιητική φωνή απευθύνεται στον ποιητή καλώντας τον να ακούσει τις νέες φωνές, τις νέες Αντιγόνες που είναι καθ’ οδόν και να πιάσει την πένα του ξανά απ’ την αρχή. Οι νέες φωνές με όλο το λάθος και το σωστό, με όλη τη μοναξιά και τ’ όνειρο, με όλη την ελευθερία και το πείσμα, με όλη την αγάπη και τον έρωτα που κουβαλάνε στις πλάτες τους, τρέφουν και αναζωογονούν την Ποίηση.
