Ο Σαλβαντόρ Νταλί γεννήθηκε στην πόλη Φιγέρες της Ισπανίας (Καταλονία) στις 11 Μαΐου 1904. Καταγόταν από αστική οικογένεια. Ο πατέρας του ήταν δικηγόρος και συμβολαιογράφος, άθεος αλλά αυστηρών αρχών, ενώ η μητέρα του, άκρως καθολική, ήταν εκείνη που ενθάρρυνε τις καλλιτεχνικές ανησυχίες του γιου της. Σε ηλικία 15 ετών πραγματοποίησε την πρώτη του δημόσια έκθεση στο Δημοτικό Θέατρο του Φιγέρες. To 1922 εγγράφηκε στη Βασιλική Ακαδημία της Τέχνης στη Μαδρίτη. Συναντήθηκε με προοδευτικούς στοχαστές με τους οποίους ανέπτυξε φιλικές σχέσεις όπως ο σκηνοθέτης Luis Buñuel, με τον οποίο ο Νταλί έκανε δύο σουρεαλιστικές ταινίες, την μικρού μήκους με τον τίτλο «Ο Ανδαλουσιανός Σκύλος» (1929) και την ταινία «Η χρυσή εποχή» (1930), ο ποιητής Federico García Lorca, o αρχιτέκτονας Le Corbusier, ο επιστήμονας Albert Einstein και ο σκηνοθέτης Igor Stravinsky. Την ίδια περίοδο ο Νταλί πειραματίζεται με τον κυβισμό και τον ιμπρεσιονισμό και έρχεται σε επαφή με τον ντανταϊσμό. Το 1926 αποβάλλεται από την Ακαδημία, λίγο πριν τις τελικές εξετάσεις, καθώς δηλώνει πως κανένας από τους καθηγητές του δεν είναι άξιος να τον κρίνει. Την επόμενη χρονιά επισκέπτεται για πρώτη φορά το Παρίσι, όπου συναντά τον Πικάσο και δέχεται ισχυρές επιδράσεις. Δέχθηκε, επίσης, επιρροές από το έργο του Σίγκμουντ Φρόιντ σχετικά με την ερωτική σημασία των υποσυνείδητων εικόνων.
Ο σουρεαλιστής ζωγράφος που δημιουργούσε «χειροποίητες ονειρικές φωτογραφίες»
Από το 1929 έως το 1937 ο Νταλί ζωγράφισε με φρενήρεις ρυθμούς μια σειρά από πίνακες που τον καταξίωσαν παγκοσμίως ως τον πιο σουρεαλιστή ζωγράφο. Εικονογράφησε έναν ονειρικό κόσμο, στον οποίο τα κοινά αντικείμενα αντιπαρατίθενται, παραμορφώνονται ή μεταμορφώνονται με έναν παράξενο και παράλογο τρόπο. Ο ίδιος αποκαλούσε τους πίνακές του «ζωγραφισμένες ονειροφωτογραφίες» που διακρίνονται για την έμφασή τους στην απόδοση λεπτομερειών, την τεχνική τους δεξιοτεχνία, την επινοητικότητά τους, την τάση τους για επίδειξη και την εκτεταμένη χρήση φροϋδικών συμβόλων.
Το 1929 ο Νταλί γίνεται και επίσημα μέλος του υπερρεαλιστικού κινήματος. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο Νταλί επινοεί την Παρανοϊκό-κριτική μέθοδο, όπως την αποκαλεί ο ίδιος, η οποία αποτελεί ένα είδος υπερρεαλιστικής τεχνικής με σκοπό την πρόσβαση στο ασυνείδητο προς όφελος της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ο Νταλί συμμετείχε στην πρώτη μεγάλη υπερρεαλιστική έκθεση στην Αμερική το 1932, όπου και αποσπά διθυραμβικές κριτικές. Λίγο αργότερα, όμως, ο Αντρέ Μπρετόν τον διαγράφει από το υπερρεαλιστικό κίνημα λόγω των πολιτικών του θέσεων, κυρίως σε ό,τι αφορά στην υποστήριξη που φαίνεται να παρέχει στον δικτάτορα της Ισπανίας, Φράνκο. Επιπλέον, η τάση του Νταλί για ολοένα και μεγαλύτερη επιδεικτική προβολή, η φιλοχρηματία του μαζί με τις αμφιλεγόμενες δηλώσεις του για τον ανερχόμενο τότε φασισμό και τη συμπάθεια που φαίνεται να είχε για τον Χίτλερ, τον δυσφήμισαν στα μάτια των σουρεαλιστών, οι οποίοι διέκοψαν κάθε σχέση μαζί του το 1934. Ο ίδιος ο Νταλί, βέβαια, είχε δηλώσει ότι δεν έχει πολιτική θέση. Είναι αναρχικός αλλά και μοναρχικός και τα δύο όμως σε μεταφυσικό επίπεδο και όχι πολιτικό.
Την ίδια χρονιά (1934) παντρεύτηκε τη ρωσίδα Έλενα Ντιακόνοβα, πρώην σύζυγο του Πωλ Ελυάρ, γνωστή ως Γκαλά. Το ζευγάρι παρέμεινε μαζί μέχρι το θάνατό της το 1982. Ο Νταλί συγκλονίστηκε από τον θάνατο της συζύγου του και αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει. Το 1937 ο Νταλί επισκέπτεται την Ιταλία και επηρεάζεται από την Αναγέννηση και το Μπαρόκ στυλ.
Ο Νταλί και η Γκαλά στο υπερωκεάνιο SS America, κατά την άφιξή τους στη Νέα Υόρκη τον Δεκέμβριο του 1949.
Κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου (1936-1939) ο Νταλί παρέμεινε στο Παρίσι και το 1940 εγκαταστάθηκε στις Η.Π.Α., όπου παρέμεινε μέχρι το 1948, οπότε επέστρεψε στην Ισπανία. Από το 1941 ξεκίνησε η κλασική περίοδος για το έργο του Νταλί η οποία διήρκησε μέχρι το 1989. Την εποχή αυτή ο Νταλί ασχολήθηκε με μεγάλα θέματα της δυτικής παράδοσης και με θρησκευτικά θέματα. Το 1942 εκδίδει το μυθιστόρημα-βιογραφία του «Η μυστική ζωή του Σαλβαντόρ Νταλί» γραμμένο από τον ίδιο και, έπειτα, το μυθιστόρημα «Κρυμμένα πρόσωπα». Από το 1954 ξεκινά η εμμονή με ένα άλλο σύμβολο: τον ρινόκερο. Την περίοδο 1960-1974 εργάστηκε για τη δημιουργία του θεάτρου-μουσείου Γκαλά – Σαλβαντόρ Νταλί στο Φιγέρες.
Ο Νταλί πέθανε στις 23 Ιανουαρίου 1989 στη γενέτειρά του από καρδιακό επεισόδιο. Ο τάφος του βρίσκεται σε μια κρύπτη κάτω από τη σκηνή του θεάτρου-μουσείου του στο Φιγέρες. Ο Νταλί αποτελεί έναν από τους πιο γνωστούς ζωγράφους του 20ου αιώνα και μια πολύ εκκεντρική φυσιογνωμία της σύγχρονης τέχνης.
Το θέατρο – μουσείο του Σαλβαδόρ Νταλί
στην πόλη Φιγέρες της Ισπανίας.
Το καλάθι του ψωμιού (31,5 Χ 31,5 cm, λάδι σε ξύλο) πρόκειται για ένα σχετικά πρώιμο έργο του Σαλβαντόρ Νταλί. Ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε το 1926, όταν ο δημιουργός ήταν σε ηλικία 22 ετών, ως δώρο στην Garcia Lorca, με την οποία ο Νταλί ήταν πολύ φιλικός. Ήταν το πρώτο έργο του Νταλί που εκτέθηκε εκτός Ισπανίας, στη Διεθνή Έκθεση του Ινστιτούτου Κάρνεγκι στο Πίτσμπουργκ το 1928. Αυτό το πρώιμο έργο δημιουργήθηκε λίγο μετά την ολοκλήρωση των καλλιτεχνικών σπουδών του στη Μαδρίτη, όταν μελετούσε τους Ολλανδούς δασκάλους. Αποτέλεσε ένα είδος αυτοαξιολόγησης· ο Νταλί ήθελε να αποδείξει στον εαυτό του το τεχνικό του ταλέντο σαν ζωγράφος επιδεικνύοντας την ικανότητά του να δημιουργήσει τον έντονο ρεαλισμό που επιτυγχάνεται από τα καλλιτεχνικά του πρότυπα, ιδιαίτερα τον Johannes Vermeer. Στη συνέχεια, ο καλλιτέχνης ζωγράφισε ψωμί αμέτρητες φορές. Το ψωμί αποτέλεσε σταθερό και σημαντικό στοιχείο στο έργο του Νταλί και εμπορικό σήμα του καλλιτέχνη. Στα νεανικά του χρόνια ζωγράφισε κλασικές νεκρές φύσεις με καλάθια ψωμιού, ενώ στα ώριμα χρόνια χρησιμοποίησε αντικείμενα στο σχήμα του ψωμιού για το μουσείο του στη γενέτειρά του.
Salvador Dali, The Basket of Bread,1926 Salvador Dalí Museum, St. Petersburg, Florida.
Λαμβάνοντας υπόψη τα τρία στάδια της εικονολογικής μεθόδου του Erwin Panofsky, ξεκινούμε την προσέγγιση του πίνακα με το πρώτο στάδιο της εικονογραφικής περιγραφής. Για αυτό το πρώτο στάδιο ο Πανόφσκι σημειώνει : «ο κόσμος των καθαρών μορφών που θεωρούνται φορείς πρωτοβάθμιων ή φυσικών σημασιών μπορεί να ονομαστεί και κόσμος των καλλιτεχνικών μοτίβων. Η απαρίθμηση αυτών των μοτίβων αποτελεί ένα είδος προεικονογραφικής περιγραφής του έργου τέχνης» (Πανόφσκι,1999, 26). Ο πίνακας The Basket of Bread (1926) εικονίζει σε κιαροσκούρο, μαύρο φόντο ένα ψάθινο καλάθι ψωμιού με χαριτωμένα σχήματα υφασμένα από καλαμάκι, πάνω σε λευκό τραπεζομάντηλο με πολλά βολάν και φαίνεται να είναι τοποθετημένο στην άκρη ενός ξύλινου επίπλου, μάλλον τραπεζιού. Μέσα στο καλάθι υπάρχει, επίσης, ένα κομμάτι λευκό ύφασμα –ίσως πρόκειται για μια λευκή πετσέτα – και αριστερά τρεις φέτες ψωμιού και δεξιά μία ακόμη φέτα ψωμί. Η πρώτη φέτα από τα αριστερά και η μεμονωμένη φέτα στα δεξιά φαίνεται να είναι αλειμμένες με βούτυρο. Στη συνέχεια, το δεύτερο στάδιο της ανάλυσης του Πανόφσκι εστιάζει στην εικονογραφική προσέγγιση με τη στενότερη ερμηνεία. Η αναγνώριση και ανάγνωση παρόμοιων εικόνων, ιστοριών, αλληγοριών αποτελούν το αντικείμενο της εικονογραφίας με τη στενότερη έννοια του όρου. Το ψωμί αποτελεί σήμα κατατεθέν στο έργο του Νταλί. Είναι ζωγραφισμένο αρκετά ρεαλιστικά. Ο Νταλί ακολούθησε την ισπανική παράδοση σύμφωνα με την οποία μια οικιακή σκηνή αντιπροσωπεύει μια πνευματική αντανάκλαση. Το ψωμί ήταν βασικό συστατικό σε κάθε κουζίνα. Ο Νταλί έβλεπε το ψωμί σαν το βασικό συστατικό της ζωής των κατοίκων της Καταλονίας. Πρόκειται, ωστόσο, για ένα ψωμί το οποίο δε θα καταναλωθεί ποτέ. Δεν προορίζεται για χρήση αλλά έχει σχεδιαστεί ως αντικείμενο τέχνης.
Σε ένα κορεσμένο σκοτεινό φόντο, το οποίο υποδηλώνει σκέψεις για νεκρές φύσεις των παλαιών Ολλανδών, βρίσκεται ένα τσαλακωμένο λευκό τραπεζομάντηλο. Η υφή του υφάσματος, οι μαλακές καμπύλες των πτυχών του, οι αποχρώσεις που χρωματίζουν το λευκό ύφασμα σε ελεφαντόδοντο, σχεδιάζονται όλα αυτά πολύ προσεχτικά. Η εικόνα μοιάζει με φωτογραφία με τεχνητά αυξημένη ευκρίνεια. Πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτή η ψευδαίσθηση που μας δημιουργεί ο πίνακας και ο δραματικός φωτισμός σε αντίθεση με το σχεδόν μαύρο φόντο υποδηλώνει επιρροή του ζωγράφου από τον, επίσης, Ισπανό ζωγράφο Francisco de Zurbaran, ο οποίος ήταν ξακουστός για την αυστηρή ευσέβεια και την ήσυχη ομορφιά των έργων του. Αυτή η νεκρή φύση, αφενός είναι εξαιρετικά περιεκτική και αφετέρου είναι κορεσμένη με μια απίστευτη ποσότητα μικρών λεπτομερειών, οι οποίες σχεδιάστηκαν με μεγάλη προσοχή και ακρίβεια. Ο συνδυασμός αυτών των δύο παραγόντων συναρπάζει και προσελκύει το μάτι του θεατή. Η θριαμβευτική αισθητική των απλών πραγμάτων στον ρεαλισμό αποτελεί «εμπορικό σήμα» του Νταλί όπως τα ρολόγια και οι πατερίτσες στους πρωτοποριακούς καμβάδες του.
Το τρίτο και τελευταίο στάδιο της μεθόδου Πανόφσκι αποτελείται από την εικονογραφική ανάλυση με τη βαθύτερη έννοια. Η εικονολογική ερμηνεία αφορά στην αποκάλυψη ιδιαιτεροτήτων στην τεχνική μιας χώρας, μιας περιόδου ή ενός καλλιτέχνη. Ερμηνεύονται τα στοιχεία (εικόνες, μοτίβα, ιστορίες, αλληγορίες) ως συμβολικές αξίες. Για τον Νταλί το ψωμί ήταν «αριστοκρατικό, παρανοϊκό, σοφιστικό, ιησουιτικό, ασυνήθιστο και εξαντλητικό». Με μια λέξη, οτιδήποτε άλλο από αυτό που πράγματι είναι το ψωμί, οτιδήποτε άλλο εκτός από το ψωμί με το οποίο μπορεί να κορεστεί το στομάχι. Ο Νταλί δε δίστασε να χρησιμοποιήσει το ψωμί στυλιζαρισμένο συγκλονιστικά ως αρσενικό γεννητικό όργανο, ως το κεντρικό αντικείμενο της σύνθεσης, ως αξία από μόνο του. Αρκεί να φέρουμε στο νου μας τις φαλλικές φραντζόλες, ανυψωμένες στα κεφάλια των χαρακτήρων με μελανοδοχεία συμπιεσμένα στο ψωμί (πρβλ. το έργο «Ανθρωπομορφικό ψωμί»). Ο ίδιος ο Νταλί είχε παραδεχτεί ότι το ψωμί ήταν ένα από τα φετίχ του, μια αγαπημένη εμμονή. Βέβαια, στο The Basket of Bread το ψωμί είναι πολύ ρεαλιστικό και δεν έχει το σχήμα φαλλού. Ωστόσο, ο Νταλί αυτό το έργο που εξετάζουμε ίσως το δημιούργησε ως ένδειξη της φευγαλέας παροδικότητας της σαρκικής αγάπης στην ανθρώπινη ζωή ή ως υπόδειξη γήρανσης και μαρασμού της θνητής σάρκας ή ίσως είναι μόνο ένα αντικείμενο παιχνιδιού για τον δημιουργό του, το οποίο προέκυψε, όπως και το σύνολο των έργων του Νταλί, από τα βάθη του ασυνειδήτου του.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι στο καλάθι με το ψωμί που φιλοτέχνησε ο Νταλί το 1945, το καλάθι με το ψωμί είχε λάβει τη μορφή συμβόλου, καθώς χρησιμοποιήθηκε σαν προπαγάνδα για το Πρόγραμμα Ανάκαμψης (ERP) ή Σχέδιο Marshall. To ERP απένειμε στον George Marshall το Νόμπελ Ειρήνης και βοήθησε στην ανοικοδόμηση της Ευρώπης και της βιομηχανικής και αγροτικής παραγωγής αποκαθιστώντας το οικονομικό υπόβαθρο και την τροφοδοσία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Νταλί έγραψε στον κατάλογο της Bignou Gallery της Νέας Υόρκης ότι ζωγράφισε τον πίνακα σε εξήντα μέρες και τον τελείωσε μία μέρα πριν τη λήξη του πολέμου. Ο υπότιτλος του πίνακα «καλύτερα θάνατος παρά ντροπή» απέκτησε ιδιαίτερη σημασία, όπως επίσης και το γεγονός ότι το καλάθι τοποθετείται στην άκρη ενός τραπεζιού έναντι μαύρου φόντου, το οποίο είναι δείγμα αυτοθυσίας και καταστροφής. Ο Νταλί, επίσης, ισχυρίστηκε ότι ζωγράφισε τον εν λόγω πίνακα την εβδομάδα που έπεσε η ατομική βόμβα στην Ιαπωνία. Σε συνδυασμό με τον βομβαρδισμό στη Χιροσίμα ο υπότιτλος «καλύτερα θάνατος παρά ντροπή» μπορεί να σημαίνει, επίσης, ότι είναι καλύτερο να πεθάνεις σαν θύμα παρά να υπομένεις την ντροπή να είσαι αυτός που έριξε την ατομική βόμβα.
Βιβλιογραφία
Basket of Bread (1926) διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο διαδικτυακό τόπο : https://salvadordaliprints.org/basket-of-bread-1926/ (τ.π. 20.03.2024)
Breaking Dalinian Bread: On Consuming the Anthropomorphic, Performative, Ferocious, and Eucharistic Loaves of Salvador Dalí, διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο διαδικτυακό τόπο : https://ivc.lib.rochester.edu/breaking-dalinian-bread-on-consuming-the-anthropomorphic-performative-ferocious-and-eucharistic-loaves-of-salvador-dali/ (τ.π. 20.03.2024)
Κρέβεν, Τ., Βιογραφία του Σαλβαδόρ Νταλί (αφιέρωμα), διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο διαδικτυακό τόπο: https://el.eferrit.com/βιογραφία-του-σαλβαδόρ-ντάλι/ (τ.π. 20.03.2024)
Meisler, S., The Surreal World of Salvador Dalí, διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο διαδικτυακό τόπο : https://www.smithsonianmag.com/arts-culture/the-surreal-world-of-salvador-dali-78993324/ (τ.π. 20.03.2024)
Πανόφσκι, Ε., (1999), Μελέτες Εικονολογίας. Ουμανιστικά θέματα στην τέχνη της Αναγέννησης, (μεταφρ. Α. Παππάς), Αθήνα: Νεφέλη.
The Basket of Bread διαθέσιμο Στο http://archive.thedali.org/mwebcgi/mweb.exe?request=record;id=31;type=101 (τ.π. 20.03.2024)
Τριαρίδης, Θ., (2004), Νταλί, ο κόσμος ως ανθισμένος καθρέφτης (Δεκαοχτώ σημειώσεις για δεκαοχτώ κεφάλαια), Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό MAUVE, τεύχος 3, Ιανουάριος – Φεβρουάριος 2004, διαθέσιμο και ηλεκτρονικά στο διαδικτυακό τόπο : http://www.triaridis.gr/keimena/keimB002.htm (τ.π. 20.03.2024)
*Ο Δημήτρης Μπαλτάς είναι φιλόλογος και ποιητής.
