- Λογοτεχνία
Το Παράδοξο
Το φέρετρο έχει ήδη αποτεθεί μπροστά στην Ωραία Πύλη, κατάφορτο λουλούδια συγγενών και φίλων.
Ετοιμάζονται όλοι για την Εξόδιο Ακολουθία.
Άξαφνα τέσσερα τεράστια πάλλευκα περιστέρια μπαίνουν στον ναό, ένα ομαδικό σούσουρο μαζί με κραυγές έκπληξης αναδύεται.
Τα περιστέρια κάνουν μερικούς κύκλους και στέκονται στις τέσσερις γωνιές του φέρετρου παραστέκοντας τον νεκρό.
Μια πολύ απαλή, υπερκόσμια θα την έλεγαν παλιά, μουσική ακούγεται μέσα στον ναό.
Ιερείς και ψάλτες, φανερά επηρεασμένοι, ‘τρέχουν’ τη λειτουργία.
Με το τέλος της ο κόσμος συνωστίζεται να προσκυνήσει και να δει από κοντά τα θεόρατα περιστέρια που μοιάζουνε με αγγέλους.
Τότε μόνο είναι που αρχίζει το μέγα παράδοξο:
Άλλοι λένε ότι το φέρετρο είναι κενό.
Άλλοι λένε ότι υπάρχει νεκρός, αλλά κανένας δεν ξέρει ποιος είναι.
Άλλοι λένε πως βλέπουν μέσα στο φέρετρο τον εαυτό τους και φεύγουν τρελαμένοι.
Πλησιάζω γεμάτος περιέργεια, βλέπω ένα κόκκινο κενό σαν ομίχλη και από μέσα του να αναδύεται η μορφή μου και ύστερα να χάνεται και ξανά να αναδύεται και να χάνεται και άξαφνα θυμάμαι τη ρήση του Ζεν: το κενό είναι μορφή, η μορφή είναι κενό.
Τότε, σαν να λύνονται μάγια, τα περιστέρια φτερουγίζουν προς την έξοδο, η μουσική παύει να ακούγεται, ο κόσμος βγάζει στεναγμούς ανακούφισης, οι νεκροπομποί φέρνουν το φέρετρο προς το ανοιγμένο μνήμα.
Αγγελικαὶ Δυνάμεις επί το μνήμα σου.
- Μετα-Λογοτεχνία
Στην προηγούμενη εποχή, αυτή της ‘Βιομηχανικής Κοινωνίας’, το πράγμα θα τέλειωνε εδώ και ο κάθε ενδιαφερόμενος θα έπαιρνε μια συναισθηματική στάση του τύπου ‘μου αρέσει/ δεν μου αρέσει’ ή κάτι τέτοιο . Σήμερα όμως, στην ‘Κοινωνία της Πληροφορίας και της Γνώσης’, αυτό δεν αρκεί, οφείλω μια μετα-λογοτεχνική συζήτηση, που απαιτεί αποστασιοποίηση/ αποταύτιση από την εμπειρία και το αφήγημα.
Τι εννοούμε με τον όρο Μετα-λογοτεχνία; Στην εξελικτική βηματική αλληλουχία η Μετα-λογοτεχνία έρχεται μετά τη Λογοτεχνία και συνιστά στάση κριτική γι’ αυτήν, ενώ τη βλέπει απέξω, από υψηλότερο επίπεδο πραγματικότητας, με περιεκτικό, ολιστικό και υπερβατικό τρόπο. Η Μετα-λογοτεχνία συνιστά συζήτηση, σε οποιαδήποτε γραπτό, άλλων κειμένων. Οποιοδήποτε λογοτεχνικό κείμενο, που παίρνει ως αντικείμενό του τη φύση και τους παράγοντες της Λογοτεχνίας, εμπίπτει στο πεδίο της Μετα-λογοτεχνίας. Φυσικά, με τον όρο Μετα-λογοτεχνία δεν νοείται ότι ξεφεύγει κάποιος από το ευρύτερο πλαίσιο της Λογοτεχνίας, αλλά ζητεί απλώς να τονίσει την μεταξύ της Μετα-λογοτεχνίας και Λογοτεχνίας υπάρχουσα διαφορά και σχέση. Η Μετα-λογοτεχνία λοιπόν είναι ένας όρος που αναφέρεται σε λογοτεχνικά έργα που εξετάζουν τη φύση της Λογοτεχνίας ή αναφέρονται στην ίδια τη διαδικασία της γραφής. Συχνά, αυτά τα έργα αναζητούν να αναδείξουν τις δομές, τις συμβολικές σημασίες και τις (ποιητικές) τεχνικές που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς. Αυτά τα έργα αναφέρονται σε μεταφορικό επίπεδο στην ίδια τη διαδικασία της γραφής, την ανάλυση της λογοτεχνικής θεωρίας ή την εξερεύνηση της σημασίας των λέξεων και της γλώσσας.
Ξεκινάμε από τον τίτλο: Παράδοξο: Από το παρά + δοκείν, “Παρά-” (πέρα/ εκτός από) + “δοκείν” (να θεωρείς, να επισημαίνεις, να διδάσκεις). Η λέξη “Παράδοξο” λοιπόν σημαίνει “εκτός της τυπικής διδασκαλίας” και έρχεται να αντιπαρατεθεί στο “ορθόδοξο” – κάποτε το αντίθετο του “ορθόδοξου”. Συμβατικά, ένα επιχείρημα που αντλεί αυτο-αντιφατικά συμπεράσματα από έγκυρες συνεπαγωγές από αποδεκτές προϋποθέσεις. Γενικότερα, οποιαδήποτε περιγραφή ή κατάσταση είναι αρκετά πειστική ώστε να οδηγήσει έναν παρατηρητή σε έναν φαύλο κύκλο που περιλαμβάνει αμοιβαία αποκλειόμενες ερμηνείες, ενδείξεις ή πράξεις, τον αναγκάζει να βγει από τον κύκλο ή να υπερβεί τον κύκλο και να κατασκευάσει ένα λογικά πιο ισχυρό Γνωστικό Σύστημα μέσα στο οποίο ο φαύλος κύκλος έχει εξαφανιστεί. Για παράδειγμα, “Αυτή η πρόταση είναι ψευδής” είναι ψευδής όταν υποτίθεται ότι είναι αληθής και αληθής όταν υποτίθεται ότι είναι ψευδής. Η επίλυση αυτού του φαύλου κύκλου απαιτεί μια λογική που αποδέχεται την αυτοαναφορά. Τα παράδοξα εμφανίζονται όχι μόνο στη λογική αλλά και στη διαπροσωπική επικοινωνία, για παράδειγμα, διπλή δέσμευση, κοινωνική οργάνωση κτλ.
Ύστερα έρχεται το γεγονός. Πυρήνας της αφήγησης είναι μια οπτική εντύπωση (visual impression) του γράφοντος: «Υπάρχει ένα φέρετρο με τον νεκρό μέσα μπροστά στην Ωραία Πύλη, τέσσερα τεράστια πάλλευκα περιστέρια μπαίνουν στον ναό, κάνουν μερικούς κύκλους και στέκονται στις τέσσερις γωνιές του φέρετρου παραστέκοντας τον νεκρό. Μια πολύ απαλή μουσική ακούγεται μέσα στον ναό. Πλησιάζω και βλέπω πως ο νεκρός είμαι εγώ».
Αυτή η αρχική οπτική εντύπωση αλληλοεπιδρά με συνειρμούς, παραστάσεις, πληροφορία, κρυπτομνησίες και γενικά ασυνείδητο υλικό και κάτω από την επήρεια της ενεργητικής φαντασίας πλάθει το αφήγημα, το οποίο ουσιαστικά είναι μια μεγάλη εικόνα με επιμέρους μικρότερες. Οι αλληλοδιάδοχες φράσεις συνιστούν αλληλοδιάδοχες εικόνες.
Ο Jung λέει ότι η ψυχή, με την επιστημονική έννοια, είναι ένα σύνολο εικόνων, ενώ ο T. S. Eliot μιλάει σχετικά για ‘μια στοίβα σπασμένες εικόνες’. Αν εξαιρέσουμε τη νοηματική ή φιλοσοφική ποίηση –για παράδειγμα, P. Valery- το πρώτο χαρακτηριστικό, κατά E. Pound, είναι η εικονο-ποιεία. Οι αυθόρμητες πρωτογενείς εικόνες αναδύονται μόνες τους από το προσωπικό ή συλλογικό ασυνείδητο
Η τελευταία φράση παραπέμπει στο Αναστάσιμο Απολυτίκιο:
Ἀγγελικαὶ Δυνάμεις ἐπὶ τὸ μνῆμα σου, καὶ οἱ φυλάσσοντες ἀπενεκρώθησαν καὶ ἵστατο Μαρία ἐν τῷ τάφῳ, ζητοῦσα τὸ ἄχραντόν σου Σῶμα. Ἐσκύλευσας τὸν ἄδην, μὴ πειρασθεὶς ὑπ’ αὐτοῦ. Ὑπήντησας τῇ Παρθένῳ, δωρούμενος τὴν ζωήν. Ὁ ἀναστὰς ἐκ τῶν νεκρῶν, Κύριε δόξα σοι.
Ποιο είναι το νόημα/ σημασία; Ο Σεφέρης λέει ότι «ακόμα και η δική μου εξήγηση δεν θα υποχρέωνε κανένα» -ισχύει; Στη λογοτεχνία ισχύει, αλλά στο δίπολο Λογοτεχνία – Μετα-λογοτεχνία ίσως και όχι. Ο ποιητής Γ. Κ. Καραβασίλης λέει κάπου: ο θάνατος του άλλου/ ξυπνάει μέσα μας/ και τον δικό μας θάνατο. Καθένας προβάλλει στο κενό τον εαυτό του, το οποίο του επιστρέφει τη μορφή του -τελικά όλοι ήρθαν στη δικιά τους κηδεία.
*Σημείωση: Επειδή ο ‘επαρκής αναγνώστης’ του Σεφέρη δεν επαρκεί πια, χρειαζόμαστε τον ‘υποψιασμένο αναγνώστη’. Για το συγκεκριμένο ζήτημα μπορεί κάποιος να δει την ανάρτηση “Λογοτεχνία – Μετα-λογοτεχνία: προς την Πραγματικότητα” της 3 Οκτωβρίου 2020.
