«Μια σταλιά κόκκινο, λίγο ακόμα, γιατί όχι; Ίσως έβαλα πολύ… ένας ακόμα λόγος να βάλω παραπάνω. Ωραία είναι να υπερβάλλουμε, να υπερβαίνουμε τα όρια, να πηγαίνουμε στο άλλο άκρο αυτού που λέμε εικονογραφική/ παραστατική φαντασία. Όταν το κόκκινο εισβάλλει σε όλο τον διαθέσιμο χώρο δεν είναι πλέον χρώμα· δημιουργεί μια συναισθηματική ατμόσφαιρα, γίνεται αυτό καθαυτό το νόημα του έργου».

Βρίσκω ότι τα λόγια αυτά της Φρανσουάζ Ζιλό δεν έχουν μόνο να κάνουν με την τεχνική της ζωγραφικής της και με το πώς την αντιλαμβάνεται, αλλά με τον τρόπο που βίωσε την ίδια της την ζωή. Λίγο ακόμα κόκκινο, λίγο ακόμα πάθος, και εδώ και εκεί, σε όλα τα πεδία – της ζωής και της τέχνης.

self portrait. -39

photographical portrait of Françoise Gilot by Alexandra Schwartz

«Το χρώμα υπάρχει για να επιταχύνει τον ρυθμό της καρδιάς, για να αποσπάσει ένα δάκρυ, για να σφίξει τα δόντια, για να μας σαγηνέψει. Και δεν χρειάζεται να λάμπει, δεν χρειάζεται να είναι υπέρλαμπρο. Το γκρίζο, το λευκό μπορούν να παίξουν κεφαλαιώδη ρόλο. Αυτό που μετράει είναι να ξέρεις τι θα δείξεις και τι θα κρύψεις. Ο ζωγράφος παρέχει κάποιες ενδείξεις/ στοιχεία και ο θεατής δομεί μια εικόνα από το παζλ μπρος στα μάτια του. Σαν τη φύση, ο ζωγράφος είναι διφορούμενος, ασαφής, και ο θεατής μπαίνει σε μια περιπέτεια, σε μια εξερεύνηση, λαχταράει να αποκωδικοποιήσει το αίνιγμα, ίσως αυτό που λαχταράει τελικά είναι μια λογική, μια ορθολογική ερμηνεία· κάτι περισσότερο από την πρόθεση του ζωγράφου. Είναι αποτέλεσμα ενός συμπυκνωμένου συναισθήματος, όπως έλεγε πάντα ο Henri Matisse, επομένως είναι διαισθητικό και παθιασμένο. Είναι έμφυτη γνώση που μπορεί να καλλιεργηθεί με τον χρόνο, αλλά δεν διδάσκεται, κανείς δεν μπορεί να σου τη μάθει».

Διδάσκεται άραγε η ζωή; Διδάσκεται η ένταση, το πείσμα, η γαλήνη, η ελευθερία η ισορροπία ανάμεσα στα συγκρουόμενα συναισθήματα, η αντοχή στο παράλογο, στις αντιξοότητες της ζωής; «Ένα γεράκι ορμάει καταπάνω μας κάθε μέρα. Κάθε μέρα υπάρχει καταστροφή όπως υπάρχει και δημιουργία. Εγώ αυτό το ονομάζω, κάπως φιλοσοφικά, Παρελθόν Παρόν».

Το έμφυτο ταλέντο της Ζιλό μπορεί να εμποδίζεται, να καθυστερεί από τη σχέση της με τον Πικάσο, από τη γέννηση των παιδιών τους, όμως τίποτα δεν θα μπορούσε να παρεμβληθεί τελικά ανάμεσα σε αυτή και στην ανάγκη της να ζωγραφίζει. «Πρέπει να ακυρώσω το κενό του καμβά, είναι σαν να έχω μπροστά μου το γκαμπί στο σκάκι, πρέπει, πάση θυσία, να κάνω την πρώτη κίνηση». Η Ζιλό παραδέχεται ότι έμαθε πολλά πλάι στον Πικάσο – βλέπουμε, λόγου χάριν, τη διάθεσή της την εποχή της συμβίωσης τους να στρεβλώνει σώματα και μορφές, να ερευνήσει τον Κυβισμό.

Επιπλέον βρίσκεται στην καρδιά του Μοντερνιστικού κινήματος στο Παρίσι, κοντά σε άλλους γίγαντες της ζωγραφικής, όπως ο Henry Matisse, ο George Braque. Για την ακρίβεια η ίδια μας λέει ότι αυτοί οι δύο επηρέασαν καταλυτικά τη ζωγραφική της.

Την εποχή αυτή εντάσσεται στην ομάδα Réalités Nouvelles μαζί με την  Sonia Delaunay και τον Nicolas de Staël. Πειραματίζεται με την αφηρημένη ζωγραφική για να επανεντάξει, στα τέλη της δεκαετίας του -50, στοιχεία παραστατικά στην εικόνα, στους συμβολισμούς της.

Αλλά και νωρίτερα, την εποχή της ναζιστικής κατοχής στο Παρίσι και για ευνόητους λόγους, η κρυπτικότητα των συμβόλων παίζει κομβικό ρόλο στα έργα της Ζιλό. Το γεράκι με τα γαμψά νύχια, οι κάθετες σκούρες επιφάνειες, οι αιχμές του παρακάτω πίνακα, τα χρώματα, όλα υπαινίσσονται τη ναζιστική απειλή.

the hawk. 1943 

Αυτό που έχει κεφαλαιώδη σημασία είναι πως όλο αυτό τον καιρό της σχέσης της με τον Πικάσο, της μητρότητας,  η Ζιλό δεν παύει να ζωγραφίζει.

Ασχολείται με τη λιθογραφία, βαθυτυπίες με την τεχνική της ακουατίντα (τονική οξυγραφία πάνω σε μέταλλο. Γίνεται η πρώτη γυναίκα που δημιουργεί αυτό το είδος τέχνης στο φημισμένο Atelier Mourlot, στο Παρίσι, για το οποίο φτιάχνουν έργα οι Chagall, Miro, Matisse.

Paloma pensive. lithographie

Είναι η εποχή που φιλοτεχνεί πίνακες που απεικονίζουν τα παιδιά της, έργα τρυφερά και φωτεινά, και επίσης την καλύτερή της φίλη Ζενεβιέβ η οποία θα είναι πάντα στα έργα της αποτελώντας κάτι σαν το alter ego της.

Tête de femme (Geneviève)

Τότε είναι που φιλοτεχνεί μια σειρά έργων – καζεϊνη πάνω σε ξύλινο πάνελ – εμπνευσμένα από τις λιγότερο ποιητικές πλευρές της καθημερινής ζωής, συγκεκριμένα από την κουζίνα και τα σκεύη του σπιτιού στο Vallauris,  στις Κάννες. Η ματιά και η πρόθεσή της είναι ειρωνική, η παλέτα της όμως είναι ασυνήθιστα ψυχρή, κάτι που καθρεφτίζει την ψυχική της ένταση, μια κάποια μελαγχολία. Το 1952  γίνεται η πρώτη ατομική έκθεση στο Παρίσι που αποτελείται βασικά από πίνακες και σχέδια από τη “série des cuisines” και «serie blanche”.

etude pour tomates et poivrons

Claude with a banana

Η έκθεση παίρνει πολύ θετικές κριτικές και ένας πίνακας αγοράζεται για τα Musées nationaux de France. Ο Πικάσο δεν παρίσταται στα εγκαίνια, προφασιζόμενος ότι έχει δει τα έργα και επιπλέον ότι δεν θέλει να τραβήξει την προσοχή πάνω στο άτομό του. Είναι μια εποχή εκνευρισμού και αυταρχισμού από την πλευρά του, και η Ζιλό αρχίζει να παίρνει τις αποστάσεις της. Την εποχή αυτή κλείνει συμβόλαια με μεγάλες γκαλερί της Νέας Υόρκης και του Λονδίνου και, ενθαρρυμένη, ρίχνεται σε πιο φιλόδοξα έργα. Σχεδιάζει τα κουστούμια για μια σημαντική χορευτική παράσταση στο Παρίσι σε χορογραφία Marguerite Bougai La Maison στο de la Chimie.

Liberté. autoportrait avec Paloma et Claude

The Red Vest. 1955.

Ωστόσο δεν μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε ότι, παρά την κατάρρευση της σχέσης της με τον μεγάλο ζωγράφο, θέλει να τιμήσει αυτή την περίοδο της ζωής της, δεν μπορούμε να μην την εκτιμήσουμε γι’ αυτό. Ολοκληρώνει το περίφημο έργο με τον τίτλο, Les peintres, (1953), όπου απεικονίζει τον Πικάσο μαζί με τους ζωγράφους Pignon και Gastaud. Πρόκειται για ένα έργο σύνθετο: τμήματα οριζόντια και κάθετα, συμπληρωτικές χρωματικές αντιθέσεις, ένα έργο με συναισθηματικά φορτισμένη απεικόνιση που εστιάζει στο σχέδιο του Πικάσο όπου η ίδια απεικονίζεται σαν το Περιστέρι της Ειρήνης.

Les peintres. 1952

Με αυτό τον φόρο τιμής η Ζιλό μοιάζει να κλείνει το κεφάλαιο Πικάσο. Όπως γράψαμε στο πρώτο μέρος του άρθρου μας, τον Σεπτέμβριο του -53, τον εγκαταλείπει μαζί με τα παιδιά και εγκαθίσταται στο Παρίσι.

 Luc Simon

Έχει μια σύντομη ερωτική σχέση με τον Έλληνα στοχαστή και φιλόσοφο Κώστα Αξελό και, μερικούς μήνες αργότερα, συναντά τυχαία σε ένα βιβλιοπωλείο, τον παλιό της φίλο και επίσης ζωγράφο, φωτογράφο και ηθοποιό Luc Simon, ο οποίος την ενθαρρύνει να εκφράσει το ποιητικό κομμάτι της φύσης της. Είναι μια σχέση που την βοηθάει να ηρεμήσει, να ισορροπήσει στη ζωή της. Οι δύο καλλιτέχνες παντρεύονται το -55. Πηγαίνουν στη Βενετία όπου ο Simon την ωθεί να ζωγραφίσει εκ του φυσικού τα κανάλια, τις γόνδολες, τα μνημεία. «Η ρόδινη αχλή που φαίνεται να απαλύνει όλα τα περιγράμματα με σαγηνεύει», θα μας πει η Ζιλό. «Η γόνδολα μοιάζει με σκορπιό», λέει σε μια συνέντευξη. Η φαντασία απογειώνεται με τα χρώματα μιας λιθογραφίας που απαιτεί την εμπειρία κολορίστα, την τρισδιάστατη οπτική γλύπτη και την οξύνοια, το δαιμόνιο ενός μαιτρ της λιθογραφίας.

La Salute, Venice. lithograph

Venetian Gondola, 1967. color Lithograph, printed at Mourlot, Paris

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι η Ζιλό συνήθιζε να ζωγραφίζει από μνήμης, γιατί με τον τρόπο αυτό κατέθετε στον καμβά την αίσθηση, τα συναισθήματά της μπροστά στην εικόνα που αντίκρισε.

Les enfants de tunisie

Στη συνέχεια, το ζευγάρι πηγαίνει στην Τυνησία (1956) και, παρά το ότι η Ζιλό είναι σε προχωρημένη εγκυμοσύνη και αντιμετωπίζει δυσκολίες στο ταξίδι, γοητεύεται από την κουλτούρα, τα χρώματα, «τα παιδιά στους δρόμους που κουβαλούν μικρότερα παιδιά στην πλάτη τους», τους ατμούς του χαμάμ «που τύλιγαν ανθρώπους και πράγματα με μια οπάλινη ομίχλη», το φως του τόπου. «Βλέποντας τις ζωντανές αυτές σκηνές είχα την παράξενη αίσθηση του οικείου».

Luc Simon and Françoise Gilot, Tunisia, 1956

Από τον γάμο της με τον Luc Simon γεννιέται το τρίτο της παιδί, η Αουρέλια, ενώ στο μεταξύ ο Πικάσο εξακολουθεί τον πόλεμο εναντίον της.

Luc Simon et Aurelia

O Πικάσο αδειάζει το σπίτι όπου ζούσαν χρόνια στο Vallauris, και τα περισσότερα πράγματά της χάνονται, ακόμα και η αλληλογραφία της με τον Matisse. Μια μεγάλη γκαλερί με την οποία συνεργαζόταν διακόπτει το συμβόλαιό τους. Ωστόσο, η επιμονή, το πάθος της Ζιλό για την τέχνη της, η διαρκής έρευνα σε τεχνικές και εικαστικά είδη, φέρνουν νέα συμβόλαια, νέες συνεργασίες και εκθέσεις που αποσπούν εγκωμιαστικές κριτικές. Ανταποκρίνεται σε μια προσωπική πρόσκληση του Mourlot για το ατελιέ του και φιλοτεχνεί και άλλες λιθογραφίες. Ανάμεσά τους είναι και οι πρώτες απεικονίσεις της κόρης της Aurelia.

Aurelia in blue with daisy. -59

«Ίσως κτίζω κάστρα στους αιθέρες στα οποία όμως, χάρις στη δουλειά μου ως καλλιτέχνης, μπορώ να κατοικήσω. Αυτό προσφέρει πολύ μεγαλύτερη ικανοποίηση από το να κατέχεις αληθινές επαύλεις, αρχοντικά με βουλωμένα υδραυλικά και χαλασμένες οικιακές συσκευές.  Αφού οι ονειροπολήσεις μου υλοποιούνται πάνω στον καμβά, τι ανάγκη έχω από υλικά υπάρχοντα; Και όταν χρειάζομαι διακοπές τα ξενοδοχεία μια χαρά με βολεύουν». Η Ζιλό μόλις μας αποκάλυψε ένα από τα μυστικά της αντοχής, της επιτυχίας της.

Living forest

Ταξιδεύει στην Αγγλία και, εντυπωσιασμένη από τον φάρο κοντά στο εξοχικό σπίτι της Βιρτζίνια Γουλφ και τις επισκέψεις της στο Kew Gardens, ξεκινάει τη Serie de vegetation που αποτελεί ένα σημαντικό κύκλο της δουλειάς της. Εδώ έχει πραγματικά βρει το προσωπικό της στυλ, που δεν απηχεί επιδράσεις ούτε από τον Πικάσο ούτε από τον αγαπημένο ζωγράφο Matisse.

Virginia Wolf. lithographie

Το καλοκαίρι κάνει διακοπές στην Ελλάδα όπου, μαζί με τον γιο της, Κλωντ και τριμελές πλήρωμα, ταξιδεύουν στα νησιά του Αιγαίου. Το -61 χωρίζει από τον Luc Simon· είναι ένα φιλικό, συναινετικό διαζύγιο.

Το ταξίδι στην Ελλάδα φέρνει στο νου της τα παιδικά της διαβάσματα με τους αρχαιοελληνικούς μύθους και, το 1962-63,  δημιουργεί πενήντα καμβάδες που αφηγούνται την ιστορία του Θησέα, της Αριάδνης και του Μινώταυρου. Αντιμετωπίζοντας τους μύθους από ανδρόγυνη σκοπιά, οι πίνακες δεν είναι παραστατικοί, έχουν μόνο σχήματα, δομές, ρυθμούς και χρώματα τα οποία αφηγούνται τις διαφορετικές φάσεις του μύθου. Οι πεσμένοι κίονες με το αρπακτικό πτηνό να ορμά καταπάνω τους αποτελεί ένα σχόλιο για τον αέναο αγώνα του ανθρώπου, τη διαρκή μάχη της ανθρωπότητας.

Landscape with columns and fallen head

«Με συναρπάζει το σύμπαν και έχω στη μνήμη σφραγισμένη την ευλογημένη εποχή που Έλληνες θεοί περπατούσαν πάνω στη γη με τη μορφή ανθρώπου, που συνομιλούσαν με θεότητες και θνητούς. Ο δικός μου διάλογος μαζί τους δεν είναι συνεχής γιατί, για μεγάλες περιόδους, οι ανησυχίες, οι ενασχολήσεις μου με οδηγούν σε άλλες κατευθύνσεις. Κυκλικά όμως, θεοί, θεές, ήρωες και οι μύθοι τους επανέρχονται σαν χρυσή κλωστή υφασμένη μέσα στο υλικό της ζωής μου. Ο χρησμός ξετυλίγεται διφορούμενος, η Σφίγξ θέτει τα παράξενα ερωτήματά της, ο μάντης προφητεύει και ο ζωγράφος δανείζεται όλες τις μάσκες και επινοεί καινούριους τρόπους για την επίλυση του πεπρωμένου του ανθρώπου».

Dedalus

Την περίοδο αυτή φιλοτεχνεί 21 σχέδια με τίτλο Paloma–Sphinx

Ταξιδεύει στις ΗΠΑ για μια ιδιωτική έκθεση με ακουαρέλες και λάδια. Η έκθεση έχει τεράστια επιτυχία και της γίνεται πρόταση να μείνει μόνιμα στις ΗΠΑ. Αποφασίζει το  βιβλίο της «Η ζωή με τον Πικάσο», να κυκλοφορήσει πρώτα στην Αμερική, αφού πρώτα το δίνει σε έναν δικηγόρο για να βεβαιωθεί ότι ο Πικάσο δεν θα μπορεί να του προσάψει την κατηγορία του λιβελογραφήματος.  Βλέπουμε ότι οι σπουδές της στη νομική, αν και σύντομες και με μισή καρδιά, έχουν πιάσει τόπο. Το 1960 καταφέρνει επιτέλους να εξασφαλίσει τη νομική κατοχύρωση του ονόματος Ruiz-Picasso για τα παιδιά της, Κλωντ και Παλόμα.

Paloma et Claude, 1969. Paris

Το γεγονός αυτό που εξασφαλίζει την τεράστια περιουσία του Πικάσο για τα παιδιά της, το γεγονός ότι είναι τόσο προσεκτική σε αυτά που γράφει για την κοινή τους ζωή, ώστε να καταφέρει να βγει αλώβητη από τρία αλλεπάλληλα δικαστήρια εναντίον της, όπως ήδη γράψαμε, αναγκάζει τον Πικάσο να παραδεχτεί την ήττα του. Το φθινόπωρο του -65 της τηλεφωνεί για να της πει ότι τον νίκησε. Μπορεί να βράζει από θυμό του, μπορεί να μην συμφωνεί με την ετυμηγορία των δικαστηρίων, αλλά δεν μπορεί να μην αναγνωρίσει την αξία, τη μεθοδικότητα και την αγωνιστικότητά της. Η Ζιλό έχει τον σεβασμό του και της τον καταθέτει, και αυτό είναι πραγματικά κάτι άνευ προηγουμένου για τον τρόπο που ο Πικάσο αντιμετωπίζει τις γυναίκες.

Magic games

Η Ζιλό εκθέτει στο Παρίσι και μετά στη Βενετία όπου γνωρίζει τον Giorgio de Chirico. Υπογράφει συμβόλαια στην Αγγλία, δίνει διαλέξεις στις ΗΠΑ, στο Μίσιγκαν και στις Μεσοδυτικές πολιτείες και ξεκινάει μια νέα σειρά από μεγαλύτερα έργα όπου εξερευνά την αρχαία Ελλάδα, αυτή τη φορά όμως συνδέοντας τα θέματά της με τον βιολογικό και ιστορικό κύκλο του ανθρώπου. Εργάζεται 72 συνεχόμενες ώρες χωρίς ύπνο.

Το 1969, και ενώ βρίσκεται πάλι στις ΗΠΑ για το Tamarind Lithography Workshop, τη συστήνουν στον δρ. Σαλκ, ιολόγο,  πρωτοπόρο ιατρικό ερευνητή. Ο δρ Σαλκ είναι αυτός που έφτιαξε το πρώτο επιτυχημένο εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας. Η Ζιλό γνωρίζει το έργο του από προσωπική πείρα αφού τα παιδιά της είναι από τα πρώτα στη Γαλλία που έκαναν το συγκεκριμένο εμβόλιο. Ο Σαλκ γοητευμένος δεν αργεί να της κάνει πρόταση γάμου. Εκείνη στην αρχή είναι διστακτική· τι δουλειά έχει μια παθιασμένη εικαστικός με έναν αφοσιωμένο επιστήμονα; Ο Σαλκ επιμένει. Βρίσκουν ένα κοινό πεδίο: την αγάπη τους για την αρχιτεκτονική. Τελικά η Φρανσουάζ Ζιλό δέχεται αλλά υπό μία προϋπόθεση: θα ζει τον μισό χρόνο στην Καλιφόρνια και τον άλλο μισό στο εργαστήριό της στη Νότια Γαλλία.

Το 1974 στη Γαλλία το Υπουργείο Πολιτισμού της απομένει τον τίτλο του L’ Ordre des Arts et Lettres.

Το 1975 δημοσιεύει με μεγάλη επιτυχία ένα ακόμα βιβλίο, Le Regard et son Masque, όπου επικεντρώνεται στην καλλιτεχνική της πορεία και ανάπτυξη. Πρόκειται για μια πολυτελή έκδοση, με 86 αριθμημένα συλλεκτικά αντίτυπα  που το καθένα περιλαμβάνει ένα πρωτότυπο σχέδιο της Ζιλό σε japan nacré.

Το φως της Καλιφόρνιας την ωθεί να πειραματιστεί περισσότερο με το χρώμα, τις φωτοσκιάσεις και τα συμπληρωματικά χρώματα που δίνουν την αίσθηση της τρίτης διάστασης. Το κόκκινο του κάδμιου γίνεται πιο διαπεραστικό, επίμονο, διαχέεται και επιβάλλει την παρουσία του στις συνθέσεις. Κατόπιν προτροπής του συζύγου της αρχίσει να φωτογραφίζει και να καταγράφει τα έργα της, να αρχειοθετεί τις ελαιογραφίες, τα σχέδια, τις λιθογραφίες της.

Chrysanthemums 1970

Mer et ciel. 1979

Οι πειραματισμοί της ξεπερνούν την τεχνική, το χρώμα και τις φωτοσκιάσεις, και περνούν στο σχήμα του καμβά. Θεωρώντας περιοριστικό το παραλληλόγραμμο του έργου, φιλοτεχνεί κυκλικά και ωοειδή μάνταλα.

self-portrait. swimming

Το 1980 ξεκινά τα περίφημα «Floating paintings”, μια σειρά λεπτών ακρυλικών πάνω σε τεντωμένους καμβάδες που στηρίζονται από μια ξύλινη ράβδο ψηλά και «κυματίζουν» στην κυριολεξία μέσα στον χώρο. Απελευθερωμένη από την ιδέα ότι ο πίνακας πρέπει να κρέμεται κολλημένος πάνω στον τοίχο, δημιουργεί τολμηρά πανό που αιωρούνται σε χώρο και χρόνο, ανάμεσα σε ουρανό και γη, ελεύθερα να ανταποκριθούν στην παρουσία του διερχόμενου θεατή.

union (floating-picture. double-sided)

phoenix rising (floating-picture. double-sided)

Από το 1974 μέχρι το 1981 κάνει μαζί με τον σύζυγό της πολλά ταξίδια στη Σενεγάλη, στη Βενετία και στην Ινδία. Μαζί της έχει πάντα τα σημειωματάριά της για να σχεδιάζει επί τόπου, αλλά εξακολουθεί να ζωγραφίζει και από μνήμης. Τα άλμπουμ ξεπερνούν τον εξωτισμό, με το κλίμα, τη μυθολογία, τη φιλοσοφία των τόπων, τα έθιμα, τα χρώματα, να αποδίδονται με την απόλυτα προσωπική οπτική της Ζιλό. Το 2018 τα τρία αυτά άλμπουμ δημοσιεύονται από την Taschen. «Αυτά τα μικρά βιβλιαράκια είναι αυτούσια, στέκονται από μόνα τους. Τα έφτιαξα και απελευθερώθηκα αμέσως. Είναι για μένα ένα βήμα προς την ελευθερία». Νά ένα ακόμα σημείο της ουσίας των έργων και ολόκληρης της ζωής της Φρανσουάζ Ζιλό: η πορεία προς την ελευθερία μέσω της τέχνης.

Στη Νέα Υόρκη, τη δεκαετία -80-90, σχεδιάζει κουστούμια, σκηνικά, μάσκες για παραγωγές του ιδρύματος Guggenheim. Αναλαμβάνει την καλλιτεχνική διεύθυνση του λογοτεχνικού περιοδικού Virginia Woolf Quarterly.

Το 1995, μετά τον αιφνίδιο θάνατο του δόκτορα Σαλκ από καρδιακή προσβολή, λίγες μόλις ημέρες πριν από την επέτειό τους, η Ζιλό εγκαταλείπει το σπίτι που μοιραζόταν επί 25 χρόνια, και εγκαθίσταται μόνιμα πλέον στη Νέα Υόρκη, σε ένα μεγάλο διαμέρισμα με ψηλά, θολωτά ταβάνια, όπου διατηρεί και το εργαστήριό της, περιτριγυρισμένη από βιβλιοθήκες και παράθυρα που λούζουν με φως τους καμβάδες της.

Έχουμε δει, ξέρουμε πολύ καλά ότι οι τιμές που πωλούνται τα έργα ανδρών εικαστικών είναι κατά πολύ μεγαλύτερες από αυτές που ισχύουν για αυτά των γυναικών. Επιπλέον, οι άνδρες καλλιτέχνες αναφέρονται απλώς με το όνομά τους – επί τη εμφανίσει θα λέγαμε, ενώ για τις γυναίκες ο χώρος απαιτεί τη διευκρίνηση του φύλου… “Women artists”, μια ετικέτα που για πολλές εικαστικούς ήταν, και παραμένει, απαράδεκτη. Ας θυμηθούμε τη Leonora Carrington και την κατηγορηματική άρνησή της να συμμετέχει σε παρόμοιες εκθέσεις. Ας μάθουμε επίσης ότι υπάρχουν και κάποιες δικές μας εικαστικοί και ποιήτριες που ξέρουν καλά ότι είναι «ποιητές». Και βέβαια εδώ μιλάμε για την Παυλίνα Παμπούδη η οποία από παλιά αντιδρούσε στην έμφυλη διάκριση όσον αφορά την ποίηση. Τι σημαίνει άραγε γυναικεία ποίηση, γυναικεία ζωγραφική;

Ο διαχωρισμός αυτός μοιάζει να μην γίνεται για να τιμήσει την προσφορά των γυναικών στην τέχνη, πρόκειται για μια φυλετική επισήμανση που στοχεύει ακριβώς στο αντίθετο από αυτό που δηλώνει. Στοχεύει σε μια φυλετική περιθωριοποίηση και βέβαια στις χαμηλότερες τιμές των έργων των γυναικών.

Paloma à la Guitare (1965)

Και όμως, και όμως! Το 2021, ο πίνακας της Françoise Gilot, Paloma à la Guitare (1965), φθάνει να πουληθεί από το Sotheby’s σε ύψη δυσθεώρητα, στα $1.3 εκατομμύρια, ξεπερνώντας ακόμα και το δικό της προηγούμενο ρεκόρ των $695.000 για τον πίνακα  “Étude bleue”, ένα πορτραίτο του 1953 που έχει πουληθεί σε δημοπρασία του Sotheby’s και αυτό το 2014.

 Etude bleue, 1953

Η Françoise Gιlot είναι μια καλλιτέχνις που έζησε μέχρι τα 101, με μια καριέρα που διήρκεσε οκτώ εκπληκτικές δεκαετίες, που άφησε πίσω της 1.600 πίνακες – ελαιογραφίες και ακουαρέλες -, 3.600 σχέδια, χαρακτικά, κουστούμια, σκηνικά, μάσκες. Με τα έργα της να εκτίθενται στα μεγαλύτερα μουσεία, Met και Moma στη Νέα Υόρκη, Centre Pompidou στο Παρίσι. Και παρά ταύτα, ο θάνατός της πριν μερικές εβδομάδες, αναγγέλθηκε ακολούθως από τους New York Times: «Φρανσουάζ Ζιλό, η καλλιτέχνης στη σκιά του Πικάσο, πεθαίνει στα 101 της χρόνια». Η Guardian ακολουθεί: «Ζωγράφος και μούσα του Πικάσο». Η Washington Post: «Περίφημη καλλιτέχνης, συγγραφέας και μούσα του Πικάσο». Το ARTNews: «Η ατρόμητη καλλιτέχνης που κατέγραψε το χρονικό της σχέσης της με τον Πικάσο».

Picasso and Dora Maar

the price of a-musing Picasso. Dora Maar

Το ίδιο, και χειρότερο, συνέβη με την Dora Maar, πρωτοπόρα καλλιτέχνη που ανανέωσε την τέχνη της φωτογραφίας και διακρίθηκε στην τέχνη του κολάζ. Το 1997, οι New York Times αναγγέλλουν τον θάνατό της με την παρακάτω ξερή αναγγελία: «Η Dora Maar, μούσα του Πικάσο, πέθανε στα 89 της χρόνια», παραμερίζοντας τελείως την καλλιτεχνική της καριέρα, τη συμβολή της στην τέχνη, και διαιωνίζοντας την προβληματική έννοια της μούσας. Ιδού το τίμημα of a-musing Picasso… Εδώ να επισημάνουμε ότι σπάνια συναντάμε την έννοια αυτή να αναφέρεται σε άνδρα. Γιατί άραγε; Μήπως ένας άνδρας δεν είναι ικανός/αρκετός να εμπνεύσει ένα έργο τέχνης, ένα ποίημα κλπ; Ή μήπως άραγε η κοινωνία κρατά γι’ αυτόν τον πρωταγωνιστικό ρόλο, τον ρόλο του δημιουργού, του ιδιοφυούς δασκάλου που περιβάλλεται από διαδοχικές “μούσες”;

Και φυσικά όταν, στις σπάνιες περιπτώσεις που η έννοια αυτή αναφέρεται σε έναν άντρα, και εγώ, ως μεταφράστρια, καλούμαι να αποδώσω τη λέξη στη γλώσσα μας αντιμετωπίζω ένα ανυπέρβλητο πρόβλημα. Βλέπετε η λέξη «μούσος» όχι μόνο δεν υπάρχει αλλά επιπλέον ακούγεται απαράδεκτα γελοία, θα συμφωνήσετε ασφαλώς μαζί μου. Έτσι εγώ, η μεταφράστρια, πρέπει να στύψω το μυαλό μου, να επιστρατεύσω τη γλωσσική μου δεινότητα, όλη μου τη φαντασία, για να βρω τον τρόπο να μεταφέρω στο αρσενικό γένος – παραφραστικά βέβαια, αυτή την έννοια. Υπάρχει όμως λόγος που στη γλώσσα μας, αλλά και στις άλλες, δεν συναντάται η αρσενική έννοια της μούσας. Δεν είμαι βέβαια σε θέση να γνωρίζω αν η λέξη υφίσταται για το αρσενικό είδος σε κάποια από τις 10.000 γλώσσες που μιλιούνται στον κόσμο , κάτι όμως μου λέει ότι δεν. Όπερ έδει δείξαι.

Φυσικά δεν υπονοούμε ότι κάποια στοιχεία πρέπει να παραλείπονται, επ’ ουδενί δεν υποστηρίζουμε ότι πρέπει να ακυρώνουμε κάποιες ιστορίες και τις λεπτομέρειες τους. Οι ιστορίες των ανθρώπων είναι σημαντικές, και όταν ερευνούμε έναν καλλιτέχνη τα βιογραφικά του στοιχεία βοηθούν αναντίρρητα να κατανοήσουμε, μέσα από τη ζωή του, το έργο του, την εξέλιξή τους στην τέχνη. Στόχος όμως αυτού του άρθρου είναι να τονίσουμε ότι οφείλουμε να σεβαστούμε τον τρόπο που βιώθηκαν οι ζωές αυτές, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε και να σεβαστούμε τον κόπο, τη φαντασία, την τόλμη, το πείσμα, τη σκληρή δουλειά, συχνότατα πολύ πιο σκληρή απ’ αυτή των ανδρών συναδέλφων τους, που επιστρατεύουν οι γυναίκες καλλιτέχνες για να πετύχουν στην τέχνη τους.

Renewal. 1992

Αν είναι να ψαχουλεύουμε τη ζωή των καλλιτεχνών, ας το κάνουμε καθοδηγώντας τους αναγνώστες μας στην πραγματική ουσία της τέχνης τους, και όχι στα ρηχά και στα απόνερα της ζωής τους – στα σκάνδαλα, στους τρανταχτούς/ κολασμένους έρωτες, στα άπλυτα που κάθε προσωπική ζωή εν αφθονία διαθέτει. Ας προσπαθήσουμε να ξεκολλήσουμε από την επιφάνεια, από την κουτσομπολίστικη ευκολία, από τις ωραιοποιήσεις που εντυπωσιάζουν, από τις επί μέρους λεπτομέρειες, που επιβάλλει by default μια πατριαρχική οπτική. Μια σταλιά κουτσομπολιό δεν βλάπτει πολύ βέβαια, αλλά όταν το βάρος πέφτει μόνο εκεί δεν μπορεί να μην σκεφτεί κανείς ότι αυτό συμβαίνει εκ του πονηρού.

Idol-child with tulips. 1991

Η περίπτωση της Ζιλό είναι ιδανική, πιστεύω, για να τονίσουμε την αφοσίωση, τη σκληρή δουλειά, την ακατανίκητη ώθηση, τη βαθιά ανάγκη της γυναίκας αυτής για την τέχνη της. H Françoise Gilot είναι μια καλλιτέχνις που έζησε μια ζωή πλήρη και πλούσια, χωρίς συμβιβασμούς. Τα ήθελε όλα: τους έρωτες, την οικογένεια, τα παιδιά, το πάθος, τα πάθη, την ελευθερία. Και πάνω απ’ όλα την Τέχνη. Και το πέτυχε! Κάτι σπάνιο για τα μέσα του 20^ου αιώνα, αλλά και για τώρα ακόμα, ίσως πολύ περισσότερο τώρα με την κοινωνική συντηρητικοποίηση της εποχής μας.  Και είναι αυτός ο λόγος που το άρθρο επιμένει – εύχομαι να μην σας κουράζει – με αρκετές λεπτομέρειες στα έργα και τις τεχνικές της. Και είναι αυτός ακριβώς ο λόγος που ο τίτλος του 2^ου μέρους του άρθρου μας είναι διαφορετικός από τον 1^ο, είναι αυτός ο λόγος που μιλάμε για μια ζωή στο κόκκινο, για την υπέρβαση – ορίων και κανόνων.

Βιβλιογραφία:

Françoise Gilot and Carlton Lake, Life with Picasso, McGraw-Hill, 1964

Françoise Gilot, Le regard et son Masque, Paris: Calmann-Lévy, 1975

Επίσης άρθρα σε περιοδικά τέχνης.

Η ταινία του 1996, Surviving Picasso, όπου στον ρόλο του Πικάσο ο Antony Hopkins και της Ζιλό η Natascha McElhone.

Επιπλέον, συνεντεύξεις που η Ζιλό έχει δώσει για την τηλεόραση.