Συνεχίζουμε, όπως σας υποσχεθήκαμε, το πόνημά μας για τον Αμνό, που όμως αυτή τη φορά επικεντρώνεται στη λογοτεχνία. Στην εικόνα του Αμνού και στον συμβολισμό του μέσα από κλασικά κείμενα, ενώ, στην περίπτωση του Κάφκα, μέσα από μια παιδική φωτογραφία του συγγραφέα που, χωρίς αμφιβολία, προαναγγέλλει τη γραφή του.
Gustave Doré, Illustrations des Fables de La Fontaine, Le Loup et l’agneau
Βασισμένος στους μύθους του Αισώπου ο Λα Φονταίν γράφει από το 1668 ως το 1694 τους Μύθους Fables de La Fontaine, δώδεκα βιβλία που περιέχουν 239 μύθους προσαρμοσμένους στη δική του εποχή, αντλώντας επιπλέον από μεσαιωνικούς θρύλους και παραμύθια από δύση και ανατολή. Ανάμεσά τους Ο βοσκός και ο λύκος και Το αρνάκι και ο λύκος, με εικονογράφηση Gustave Doré.
Όπου ο βοσκός ξεγελιέται από τη «φιλική» συμπεριφορά του λύκου, ίσως και να τον βολεύει να ξανοιχτεί μαζί του, να του εμπιστευθεί το κοπάδι για να βρει ευκαιρία να λουφάρει. Ο λύκος με αρνιού προβιά αναλαμβάνει να φυλάει τα πρόβατα και ο τρόμος βρίσκει πρόσωπο.
Gustave Doré. Le loup devenu berger. Illustrations des Fables de La Fontaine
Στον 2ο μύθο ο λύκος πεινάει, πρέπει να φάει κι αυτός για να ζήσει. Αυτή είναι η φύση άρα, όσο αθώο κι αν είναι το αρνάκι, όσο και αν προσπαθεί να του δώσει να καταλάβει ότι δεν τον εχθρεύεται, δεν ήταν καν γεννημένο πέρσι που, όπως του λέει ο λύκος, το άκουσε να τον κακολογεί, ό,τι και να πει το αρνάκι είναι καταδικασμένο. «Ε τότε θα ήταν η μάνα σου, ο πατέρας σου, ο αδελφός σου», απαντάει ο λύκος. Ο τύραννος θα βρει πάντα τον τρόπο, θα επινοήσει κάποιο επιχείρημα, θα βρει μια δικαιολογία για την τυραννία του. Ο άδικος δεν νοιάζεται για τα πέρα για πέρα αληθινά και δίκαια επιχειρήματα του αθώου, το αρνάκι δεν σώζεται με τίποτα· το ίδιο δεν έχει τη δύναμη να σώσει τον εαυτό του(γιατί είπαμε η δύναμη είναι ο νόμος της ζούγκλας της ζωής). Επιπλέον κανείς και τίποτα δεν μπορεί και συνήθως δεν μπαίνει στον κόπο να σώσει το αδύναμο αρνάκι.
Αυτή είναι η ζωή, αυτή είναι η φύση, μας λέει ο Λα Φονταίν. Το δίκιο του ισχυρότερου κυριαρχεί. Και, όσο και να αντιπαθούμε τον λύκο, γινόμαστε όλοι λύκοι όταν «πεινάμε». Οι παραβολές αυτές μας μιλούν για την πονηριά, για την ύπουλη φύση που τσαλαπατάει τον αδύναμο, που αδιαφορεί για το δίκιο. Το δίκιο του ισχυρότερου είναι το σκληρότερο δίδαγμα των μύθων, το σκληρότερο μάθημα που μας δίνει η ζωή. Με πολλαπλές εφαρμογές σε πλήθος πεδίων.
Κοιτάζω προσεκτικά την παιδική αυτή φωτογραφία του Φραντς Κάφκα.
Ο μικρός Φραντς ποζάρει μαζί με ένα παιχνίδι-προβατάκι, απ’ αυτά που ήταν συνήθως αλογάκια, αν δεν κάνω λάθος. Έλα όμως που για την περίπτωση του Κάφκα έχουμε αρνάκι! Είναι όμως αρνάκι αυτό που βλέπουμε; αναρωτιέμαι. Θα μου πεις, Είσαι προκατειλημμένη! Διότι τα διηγήματα του Κάφκα βρίθουν από παράξενα ζώα, από πλάσματα που δεν είναι ακριβώς αυτό που φαίνονται με την πρώτη ματιά, που μετασχηματίζονται, που έχουν συμπεριφορά διφορούμενη και ασαφή.
Όπως μας διηγείται ο ίδιος στο διήγημά του Ένα υβρίδιο, «Έχω ένα παράξενο ζώο, μισό γατί, μισό πρόβατο». Προκατειλημμένη λέτε λόγω αυτού; Ας κοιτάξουμε προσεκτικά τη φωτογραφία. Ο μικρός Φραντς λοιπόν στέκεται μπροστά από το αρνάκι. Που όμως το κρατάει από τα γκέμια. Επιπλέον το αρνάκι φοράει αυτό φτερό και καπέλο. Αρνάκι ζωσμένο με γκέμια και φτερό-καπέλο επι κεφαλής, δεν είναι παράξενο; Μήπως τελικά είναι αλογάκι; αναρωτιέμαι.
Ας προχωρήσουμε τώρα στην εμφάνιση του μικρού Φραντς. Προσεκτικά ντυμένος, φροντισμένα ρούχα, τα μαύρα του μαλλιά κουρεμένα με αφέλειες, μπότες γυαλισμένες, σφιγμένο παιδάκι, θα έλεγα. Πώς αλλιώς; Στα μάτια του διακρίνω μια κάποια αμηχανία, αλλά και κάτι ακόμα, ένα συναίσθημα στο μεταίχμιο του τρόμου. Στο μεταξύ δεν μπορώ να μην παρατηρήσω ότι τα πεταχτά του αυτιά είναι τεντωμένα σαν του πλάσματος που επιχειρεί να ελέγξει με το χαλινάρι, ενώ έχει μια έκφραση στο στόμα, τα χείλια του είναι τραβηγμένα πίσω σε μια απέλπιδα προσπάθεια χαμόγελου. Τι να πω, έχει μια ατμόσφαιρα που με παραπέμπει στο λυπηρό προβατάλογο που μαζί του τον έβαλαν να ποζάρει.
Τώρα, κρίνοντας από το φόντο συμπεραίνω ότι πρόκειται μάλλον για πόζα φωτογραφείου. Ο μικρός Φραντς Κάφκα, σε μια ηλικία που ο πατέρας του μπορεί ακόμα να τον εξουσιάσει απόλυτα, σωματικά και συναισθηματικά, θα μας πει αργότερα στο προαναφερθέν διήγημά του Ένα υβρίδιο: «Είναι κληρονομιά από τον πατέρα μου». Και λίγο πιο κάτω: «Μένει πιστό στην οικογένεια που το ανέθρεψε. Δεν πρόκειται βέβαια για καμία εξαιρετικά ασυνήθιστη πίστη, αλλά για το αλάθητο ένστικτο ενός ζώου… και ως εκ τούτου η προστασία που έχει βρει σ’ εμάς είναι ιερή».
Η δύσκολη σχέση με τον πατέρα του διαφαίνεται με σαφήνεια. Για προστασία μας μιλάει, πρόκειται για μια εσωτερική προβολή, μια ψυχική κατάσταση, για μια συναισθηματική στάση, που παίρνει μορφή στη συγκεκριμένη εικόνα και αργότερα μέσα από τον λόγο όπως εκφράζεται στα κείμενά του.
Στο σημείο αυτό έχει ενδιαφέρον να πούμε δυο λόγια για το όνομα του συγγραφέα. Κάφκα στα τσέχικα σημαίνει κάργια, όπου κάργια το κατάμαυρο πανέξυπνο πουλί που συλλέγει λαμπερά αντικείμενα. Όπως ο σκοτεινός, μελαγχολικός Κάφκα συλλέγει και βάζει σε τάξη τις σκέψεις με τις λέξεις του αφήνοντας το σημάδι του στο μεταμοντέρνο αφήγημα.
Έχω λοιπόν μπροστά μου την εικόνα ενός παιδιού τυραννικού πατέρα, ενός αμνού που προορίζεται για σφαγή – αλλά πριν από αυτό θα προφθάσει να μεταλλαχθεί σε μια πληγωμένη ιδιοφυία που γράφει με τρόπο απαράμιλλο για το angst, την αποξένωση του ανθρώπου από το περιβάλλον του, από τον ίδιο του τον εαυτό. Για τη ρευστή ταυτότητα ενός Γκρέγκορ Σάμσα, που ξυπνάει μια μέρα και έχει μεταμορφωθεί σε έντομο. Που η ακατανόητη παρουσία του έρχεται σε ρήξη με την τακτοποιημένη ζωή του καθημερινού ανθρώπου μέσα από ιστορίες οι οποίες διακρίνοντας από ένα τρομακτικό, υποδόριο χιούμορ, καθώς περιγράφουν μια πραγματικότητα που μετεωρίζεται ανάμεσα στον ρεαλισμό και στην εξωφρενική φαντασία.
Το προβατάλογο του Κάφκα-κάργια, το υβρίδιο της ύπαρξης και της ζωής του, τα διηγήματα και μυθιστορήματα του – είναι γέννημα που μόνο μια προσωπικότητα σαν την εικονιζόμενη σε τούτη την παιδική φωτογραφία μπορούσε να δώσει.
Alice and the White Queen, in the classic victorian illustration by sir John Tenniel
Δεν θα μπορούσε να λείψει από το κείμενό μου για τον Αμνό η αγαπημένη μου Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων.
Ανάμεσα στα παράξενα ζώα που εμφανίζονται στο βιβλίο νά και ένα πρόβατο, μια βασίλισσα λευκή που στην εικόνα, στη συμπεριφορά, στην ουσία της μοιάζει με πρόβατο. Ευάλωτη, μπερδεμένη, άβουλη και αθώα, αλλά με όλο το βάρος της συμβολικής της παρουσίας.
Στο δεύτερο μέρος, Μέσα απ’ τον καθρέφτη, η Αλίκη, (που είναι ακριβώς επτάμιση χρονών, όπως μας διευκρινίζει η ίδια, είναι δηλαδή στην ίδια περίπου ηλικία με τον μικρό Κάφκα της φωτογραφίας μας), τρέχει για να φυλαχτεί από ένα κοράκι (κοράκι, κάργια-Κάφκα, αδύνατον να μην συνδέσω και αυτό το στοιχείο που επίσης τελείως τυχαία προέκυψε). Το κοράκι, που λέτε, φτερακίζει τόσο δυνατά ώστε σηκώνει ανεμοστρόβιλο σ’ όλο το δάσος. Έτσι η Αλίκη βρίσκει ένα σάλι παρασυρμένο από τον άνεμο· είναι το σάλι της Λευκής Βασίλισσας. Παράξενα και ακόμα πιο παράξενα πράγματα συμβαίνουν εδώ, ο χρόνος σχετικός, η μνήμη ανεστραμμένη, η γνώση προτρέχει του ρολογιού. Και η βασίλισσα η λευκή είναι ιδιαιτέρως μπερδεμένη, «φοβισμένη και αβοήθητη», αφού η μνήμη της δουλεύει «και προς τις δύο κατευθύνσεις». Κλαίει και ξεφωνίζει πριν τρυπηθεί από την καρφίτσα με την οποία προσπαθεί να στερεώσει το σάλι της και, όταν το κακό συμβεί, εκείνη έχει τελειώσει με το δράμα. Ο μαθηματικός Λούις Κάρολ κάτι μας λέει για τη σχετικότητα του χρόνου, για τη φιλοσοφική κυκλικότητά του. Με το αλλόκοτο χιούμορ του διαρρηγνύει την ύφανση της ονομαζόμενης λογικής, τακτοποιημένης συνεκτικής θεώρησης του κόσμου. Η λογική της πλήξης πάει περίπατο, η γλώσσα παίρνει άλλες διαστάσεις καθώς η αφήγηση βγαίνει κατευθείαν από τον χώρο των ονείρων, άρα του ασυνείδητου, όπου κυριαρχεί το παράδοξο, που κάποιες φορές φθάνει στα όρια του εφιάλτη, αυτού ενός παιδιού που βλέπει τον κόσμο των ενηλίκων. Ο συγγραφέας όμως δεν θέλει να τρομάξει το παιδί, αντιθέτως θέλει να μιλήσει τη γλώσσα του, δεν θέλει να τρομάξει τον ενήλικα, θέλει μόνο να τον επαναφέρει στην παιδική του ηλικία. Σταθερά μεγέθη δεν υπάρχουν όπως δεν υπάρχει και συγκεκριμένος, σταθερός χωροχρόνος, η Αλίκη μικραίνει και μεγαλώνει καθρεφτίζοντας τη διαδικασία σωματικής και συναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού.
Alice and the White Queen turned into white sheep, in the classic victorian illustration by sir John Tenniel
Η Λευκή Βασίλισσα λοιπόν έχει φυσικά πυκνό μαλλί που είναι άνω κάτω, η βούρτσα της έχει μπλεχτεί μέσα στα βάθη του· η Αλίκη την βοηθάει να συγυριστεί. Η ευάλωτη εστεμμένη δεν αργεί να αρχίσει τα βελάσματα, μπε μπεεε, και όταν η Αλίκη την ξανακοιτάζει εκείνη μοιάζει τυλιγμένη με σύννεφο μαλλί. Το σκηνικό έχει αλλάξει, βρίσκονται τώρα σε ένα σκοτεινό μαγαζάκι και η Λευκή Βασίλισσα έχει μεταμορφωθεί σε προβατίνα που, καθισμένη πίσω από τον πάγκο πλέκει γαλήνια με δεκατέσσερα ζευγάρια βελόνες – τόσο πλούσιο είναι το κουβάρι, όσο και το μπέρδεμά της. Αλλά και το μαγαζί είναι φίσκα με διάφορα εμπορεύματα, που όμως εξαφανίζονται μόλις η Αλίκη εστιάζει το βλέμμα πάνω τους. Τα αντικείμενα εξαερώνονται, μεταμορφώνονται· μια κούκλα που η Αλίκη λαχταράει μετατρέπεται σε κουτί εργόχειρου και, περνώντας μέσα από το ταβάνι, εξαϋλώνεται, χάνεται στο υπερπέραν. Η Λευκή Βασίλισσα-προβατίνα μοιάζει όλο και περισσότερο με σκαντζόχοιρο – ένα ακόμα σχόλιο για το μαλλί, για την υφή του αυτή τη φορά, και οι βελόνες πλεξίματος γίνονται κουπιά, ενώ οι δυο τους, προβατίνα και Αλίκη, βρίσκονται μέσα σε μια βάρκα, με τη μικρή ξανθιά να κωπηλατεί ανάμεσα σε μυρωδάτα σπάρτα που βέβαια όσο κι αν θέλει να τα πλησιάσει, δεν μπορεί γιατί απομακρύνονται, εξαφανίζονται.
Alice and the White Queen turned into a white sheep, in the classic victorian illustration by sir John Tenniel
Ρευστότητα χρόνου και χώρου, μεταμορφώσεις και μεταλλάξεις κυριαρχούν και σε τούτη την ιστορία που τιτλοφορείται Μαλλί και νερό, όπου το πρόβατό μας είναι μια άβουλη εστεμμένη που φιλοσοφεί πάνω στην έννοια του χρόνου, που η μορφή της είναι ασταθής σαν της αμοιβάδας (κάποιο πολιτικό σχόλιο τολμώ να πω), που ελίσσεται στις εναλλαγές του χώρου. Όλα σαν το νερό του τίτλου, που δεν αντιστέκεται, δεν είναι στέρεο, που τίποτα δεν το σταματάει. Που κάνει αυτό που θέλει, που πάει εκεί που θέλει. Και αφού είμαστε κατά το ήμισυ νερό, μοιάζει να μας λέει ο Λ.Κ. γιατί να μην φερόμαστε όπως αυτό; Γιατί να μην παρακάμπτουμε την άκαμπτη λογική που μας έχει επιβληθεί και, ρευστοί σαν το νεράκι, απαλοί σαν το μαλλάκι του αθώου προβάτου να προχωρούμε;
Ίσως ρίχνει την ιδέα να κάνουμε όπλο την αδυναμία μας, την ευάλωτη φύση μας, το εφήμερο της ύπαρξής μας. Το σίγουρο πάντως είναι ότι ο παράξενος, ευφυής αυτός συγγραφέας μας προτείνει μιαν άλλη πραγματικότητα.
ας επιχειρήσουμε και εμείς μια αλλαγή από τα βικτωριανά σχέδια. εδώ η Αλίκη με το Άσπρο πρόβατο-Λευκή βασίλισσα σε πίνακα του σύγχρονου Ιταλού ζωγράφου Pat Andrea
Songs of Innocence, poet, printer William Blake
Περνάμε τώρα στον μεγάλο ποιητή, ζωγράφο και χαράκτη William Blake (1757 – 1827), τον πιο επιδραστικό ποιητή του κινήματος του Ρομαντισμού. Το 1789 ο Μπλέικ γράφει τα Τραγούδια της Αθωότητας (Songs of Innocence), για να συμπληρώσει στη συνέχεια με τα Τραγούδια της Εμπειρίας (Songs of Experience. 1794) που στέκονται στον αντίποδα, και όπου περιέχεται και το σημαντικό ποίημα του Ο Τίγρης (The Tyger). Στα Τραγούδια της Αθωότητας βρίσκουμε το ποίημα Το Αρνάκι (The Lamb). Είναι κάτι σαν αίνιγμα, σαν παιδικό τραγούδι, είναι θρησκευτικός διδακτισμός.
The Lamb
Little Lamb who made thee
Dost thou know who made thee
Gave thee life & bid thee feed.
By the stream & o’er the mead;
Gave thee clothing of delight,
Softest clothing wooly bright;
Gave thee such a tender voice,
Making all the vales rejoice!
Little Lamb who made thee?
Dost thou know who made thee?
Little Lamb I’ll tell thee,
Little Lamb I’ll tell thee!
He is called by thy name,
For he calls himself a Lamb:
He is meek & he is mild,
He became a little child:
I a child & thou a lamb,
We are called by his name.
Little Lamb God bless thee.
Little Lamb God bless thee.
Το μικρό παιδί μιλάει με τ’ αρνάκι, το ρωτάει ποιος το δημιούργησε, ποιος του έδωσε ζωή, ποιος του δίνει το φαΐ. Ποιος φτιάχνει το ρουχαλάκι του που είναι από απαλό, φωτεινό μαλλί. Ποιος του δίνει τη φωνή που είναι τόσο τρυφερή.
Στη δεύτερη στροφή το παιδί απαντάει το ίδιο στις δικές του ερωτήσεις. Εκείνος έχει τ’ όνομά σου, λέει στο αρνάκι, το παιδί ξέρει ότι ο Χριστός είναι ο Αμνός του Θεού, είναι έτσι τρυφερός και μειλίχιος σαν το αρνάκι και αυτός.
Παιδί, αρνάκι, Αμνός του Θεού, τρία σύμβολα αθωότητας, αγνότητας, ψυχικής καθαρότητας.
Ανυποψίαστο το παιδί νιώθει προστατευμένο από αυτό που θα επακολουθήσει στα Τραγούδια της Εμπειρίας, στη μεταφυσική ποίηση του Μπλέικ για τη Βίβλο, για την Κόλαση. Στην προφητική, αποκαλυπτική ματιά του για τον κόσμο, για την ανθρώπινη ύπαρξη. Για ένα σύμπαν που είναι δημιούργημα δικό του αλλά τόσο υπαρκτό, που μας το προσφέρει με τη γραφή και με τη σπουδαία, ιδιοσυγκρασιακή ζωγραφική του. (Σημειώνουμε ότι όλες οι εικόνες που σας παρουσιάζουμε είναι δικές του).
Επικεντρωθήκαμε εδώ σε Αμνούς που συναντούμε στην τέχνη του λόγου, σε συνδυασμό πάντα με την τέχνη της εικόνας. Ο αμνός ως αιώνιο σύμβολο μιλάει για τη σκληρότητα της ζωής που επιβάλλεται στον αδύναμο, μιλάει μέσα από τη θρησκεία για τη θυσία, πρόκειται για ένα πανανθρώπινο σύμβολο της αθωότητας. Ο Μπλέικ μέσα από την ποίηση του μας μεταφέρει μια φωτεινή εικόνα της παιδικής ηλικίας, το παιδί, όπως κάνουν όλα τα παιδιά, θέτει ερωτήματα, και οι απαντήσεις που δίνει στον εαυτό του είναι και αυτές γεμάτες αθωότητα.
Όσο για την Αλίκη που περνάει πίσω από τον Καθρέφτη, αυτή μας μιλάει για το παράδοξο που το παιδί αντιμετωπίζει στον κόσμο των μεγάλων, που και αυτοί είναι απροστάτευτοι σαν τη Λευκή Βασίλισσα-άσπρο πρόβατο.
Ο αμνός ως σύμβολο θρησκευτικό, ποιητικό, μέσα από μύθους και παραβολές, μέσα από παιδικά τραγουδάκια και όνειρα όπου ο κόσμος είναι ανάποδα και χρόνος δεν υπάρχει. Αντικείμενο με συμβολισμό τόσο ισχυρό που δεν γνωρίζει φυλές, έθνη, ηλικίες. Ένα θέμα τόσο πλούσιο που είναι αδύνατο φυσικά να το εξαντλήσουμε εδώ. Το υλικό είναι άφθονο, δυστυχώς όμως για ‘μας ο χρόνος υπάρχει και μας περιορίζει. Ωστόσο επιφυλασσόμαστε.
