Έφη Φρυδά. Ο ρευστός κόσμος του Hokusai (1760 –1849). Το μεγάλο κύμα (1831)

Γιγάντιο κύμα θεότητα του νερού, δαγκάνες φυτρώνουν στο λοφίο σου, οπλές στο ωχρό τ’ ουρανού ακονίζουν. Αλμύρα κι αντάρα κυκλώνει το μοναχικό νησί.

Το αρχαίο σύμβολο, της χώρας έμβλημα, νάνος μες στα πλοκάμια σου γίνεται, το πυρ απ’ τα έγκατα της γης, τη λάβα που τον πόρο βαθιά σκίζει ως τον πυρήνα αιώνες σβηστή κρατά. Η στεριά απομακρύνεται, το πανίσχυρο όρος οπισθοχωρεί, δράκοι καπνούς φρουμίζουν στις πλαγιές. Καράβια καρυδότσουφλα, ψαράδες σφίγγουν τα κουπιά, μοχθούν απεγνωσμένα για τη ζωή τους. Ο παραδοσιακός κόσμος της Ιαπωνίας σε κίνδυνο, φύση και άνθρωπος παλεύουν μες στο σύμπαν.

dragon rising from mount Fuji. Hokusai. 1846

Dragon. Hokusai. 1844

Η ξυλοτυπία του Ηokusai Το μεγάλο κύμα του Καναγκάουα (神奈川沖浪裏The great wave of Kanagawa), έγινε το 1831 κατά τη διάρκεια της περιόδου Edo στην Ιαπωνία. Το είδος αυτό λέγεται Ukiyo–e κι ήταν μια τεχνική πολύ διαδεδομένη, από τον 17^ο έως τον 19^ο αιώνα, με θέματα παρμένα από την ιστορία και τη μυθολογία, με ηθοποιούς από το θέατρο kabuki, παλαιστές sumo, απεικόνιση της τοπικής πανίδας και χλωρίδας, καλλονές και erotica. Ukiyo–e είναι ονομασία δανεισμένη από τον βουδιστικό όρο που σημαίνει «ρευστός κόσμος» και αναφέρεται στο εφήμερο του κόσμου. Μετά το 1603, όταν το Edo, το σημερινό Τόκυο, έγινε έδρα της κυρίαρχης τάξης, έμποροι, τεχνίτες, εργάτες, η τάξη αυτή, οι chōnin, ωφελήθηκε από την ανάπτυξη της πόλης και κατεύθυνε ψυχαγωγία και απολαύσεις στο θέατρο, στις γκέισες και στις εταίρες. Έτσι ο όρος ukiyo «ρευστός κόσμος» κατέληξε να περιγράφει τον ηδονιστικό τρόπο ζωής. Τυπωμένα ή ζωγραφισμένα τα έργα ukiyo έγιναν εξαιρετικά δημοφιλή στην τάξη chōnin, που είχε πλέον αρκετά χρήματα για να διακοσμεί με αυτά τα σπίτια της.

Σε αυτές τις ξυλοτυπίες συγκαταλέγεται και το Μεγάλο Κύμα του Hokusai, εμβληματικό έργο της Ιαπωνίας. Στα θέματα που απασχολούσε το είδος ως τότε, ο Hokusai πρόσθεσε αυτά των απλών ανθρώπων, τοπία και σκηνές από την ιστορία και τις λαϊκές παραδόσεις.

Fuji at sea. Hokusai

The great wave off Kanagawa.Hokusai. 1831

Το Μεγάλο κύμα του Καναγκάουα αφηγείται μια ιστορία τριών παραγόντων. Τρεις βάρκες, το όρος Φούτζι και ο πρωταγωνιστής: Το μεγάλο κύμα, η θηριώδης καμπύλη που ορθώνεται απειλώντας να καταβροχθίσει ό,τι βρει μπροστά του. Οι βάρκες μοιάζουν αμελητέες, υπενθύμιση της ασημαντότητας του ανθρώπου μέσα στο σύμπαν. Δεν πρόκειται για τσουνάμι, όπως συχνά λέγεται, αλλά για ένα πελώριο κύμα που εντάσσεται στον χώρο της μυθολογίας· πρόκειται για έναν μύθο των ψαράδων που πάει αιώνες πίσω.

Το τερατώδες αυτό κύμα με τις δαγκάνες και τις οπλές του που είναι έτοιμο να αφανίσει το σύμπαν μάς γυρνάει πίσω στην περιγραφή της Σκύλλας από τον Όμηρο: «Έχει μαθές ποδάρια δώδεκα, μισερωμένα, κι έξι λαιμούς ψηλούς, κι από ‘να υψώνεται στις άκρες τους κεφάλι τρομαχτικό, που ανοιεί το στόμα του με τρεις αράδες δόντια πυκνά, σφιχτοδεμένα, θάνατο που ξεχειλίζουν μαύρο», (ραψωδία μ. στίχοι 89-93. Μτφρ. Εφταλιώτη).

The perilous trip of the ship of Ulysses between Scylla and Charybdis

Scylla figurine, late 4th BCE. National Archaeological Museum, Athens

Τρομακτική, θεοποιημένη η θάλασσα κυριαρχεί στη σύνθεση που βασίζεται στο σχήμα του κύματος, έναν τέλειο έλικα με το κέντρο του να περνά μέσα από το κέντρο του έργου επιτρέποντάς μας, στο κενό που δημιουργεί, να δούμε το όρος Φούτζι. Η εικόνα αποδίδεται σε γλώσσα γεωμετρική, την συνθέτουν καμπύλες, με την επιφάνεια του νερού να στρίβει στο εσωτερικού των κυμάτων. Οι αφροί του πελώριου κύματος παράγουν άλλες καμπύλες, που χωρίζονται σε πολλά μικρότερα κύματα τα οποία επαναλαμβάνουν την εικόνα του μεγάλου και με τον συμμετρικό κώνο του όρους Φούτζι στο βάθος που μπροστά του μετατρέπεται σε μινιατούρα. Το μικρότερο κύμα από κάτω έχει σχήμα που μοιάζει με αυτό του όρους Φούτζι.

Kanagawa. detail, center

fractal detail

shape of small wave repeats shape of Fuji. detail

Το όρος Φούτζι είναι το υψηλότερο βουνό της χώρας, τόπος θρησκευτικός, σύμβολο της Ιαπωνίας, ιερό αντικείμενο λατρείας συμβολίζει τη γαλήνη και την αιωνιότητα. Την εποχή εκείνη υπήρχε η «λατρεία του Φούτζι» και πλήθη ανέβαιναν στο βουνό για να προσκυνήσουν. Στις μέρες μας βέβαια οι ουρανοξύστες εμποδίζουν τη θέα, αλλά την εποχή εκείνη η κορυφή ήταν ορατή από παντού στην πόλη Έντο.

36 views of mont Fuji. South Wind, Clear Sky,’ ca. 1830 (great wave history)

Χιόνια καλύπτουν την απότομη κορυφή, ο κρατήρας του ενεργού ηφαιστείου (τελευταία έκρηξη το 1707), η ζωώδης δύναμη της φύσης ορθώνεται ψηλά σε έναν σκούρο ουρανό που πλαισιώνει την κορυφή του όρους και δηλώνει την αυγή μιας ημέρας με ήλιο ασθενικό και χαμηλά σύννεφα.

36 views of mont Fuji. Kajikazawa in Kai province

36 views of mont Fuji. The Fuji from Kanaya on the Tokaido

Η προοπτική που προσφέρει ο καλλιτέχνης υποδηλώνει τον φόβο και τον σεβασμό προς τον ωκεανό που τροφοδοτούσε πάντα τη χώρα. Το νερό θεός της Ιαπωνίας, ένα νησί που έζησε από αυτό. Ο βάρκες τον ψαράδων βρίσκονται στον κόλπο του Έντο και πηγαίνουν προς το νότο για να παραλάβουν την ψαριά και να γυρίσουν να πουλήσουν στην πόλη του ‘Εντο. Κάθε βάρκα έχει οκτώ κωπηλάτες και μπροστά ακόμα δύο αναπληρωματικούς. 30 άντρες στην εικόνα από τους οποίους φαίνονται οι 22. Τα κύματα, σύμφωνα με το μέγεθος της βάρκας, πρέπει να είναι κάπου 12 με 15 μέτρα.

Η κορυφή του κύματος γίνεται κλασματομορφοσιγενές, fractal, που νυχιάζει τον αέρα, τον ουρανό πάνω από το νησί της Ιαπωνίας.

Την εποχή εκείνη, όπως αναφέραμε ήδη, οι ξυλογραφίες, που αρχικά χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία βιβλίων, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς, πωλούνταν ως αναμνηστικά σε ντόπιους και προσκυνητές. Αυτή την περίοδο που μας απασχολεί ήταν ένας βολικός τρόπος αναπαραγωγής εικόνων για τη διαρκώς αναπτυσσόμενη τάξη των chōnin. Το μεγάλο κύμα του Καναγκάουα ανήκει στη σειρά 36 Όψεις του όρους Φούτζι (c. 1829–1832) και αποτελεί κορυφαίο σταθμό στην καριέρα του Hokusai και πρέπει να κυκλοφόρησε σε χιλιάδες αντίτυπα, τα οποία τότε δεν στοίχιζαν πάνω από δυο μπολ νουντλς. Ο καλλιτέχνης ήταν ήδη γνωστός και σε προχωρημένη ηλικία, γύρω στα 70, και ο ίδιος λέει πως οτιδήποτε έφτιαξε ως τότε ήταν άνευ σημασίας. Παρακάτω θα παραθέσουμε αυτούσια τα λόγια του.

Στις εικόνες που ακολουθούν μπορούμε να δούμε την εξέλιξη του κύματος του Hokusai μέσα στα χρόνια. Όσο πιο πίσω πάμε στον χρόνο η εικόνα γίνεται πιο στατική, έχει κάτι άψυχο. Παρατηρείστε τη ζωντάνια, τη χρωματική και σχηματική επινοητικότητα της τελευταίας εικόνας του 1831.

Evolution of the Kanagawa Wave. Hokusai through the years

Ας σταθούμε όμως λίγο στον Katsushika Hokusai, στη ζωή του και την καλλιτεχνική του πορεία. Ο Katsushika Hokusai γεννήθηκε το 1760, στην πόλη Katsushika της Ιαπωνίας, ανατολικά του Έντο (σημερινό Τόκυο). Ήταν γιος κατασκευαστή καθρεπτών των σογκούν, αλλά ποτέ δεν αναγνωρίστηκε ως κληρονόμος του διότι η μητέρα του υπήρξε μάλλον παλλακίδα. Στην ηλικία των έξι ετών άρχισε να ζωγραφίζει και στα δώδεκα ο πατέρας του τον έστειλε να εργαστεί σε ένα βιβλιοπωλείο. Προχωρώντας ειδικεύτηκε στη χαρακτική κοντά σε μεγάλους τεχνίτες του είδους (Katsukawa Shunshō, έναν από τους σημαντικότερους της εποχής), μελέτησε τη χαρακτική Ιαπωνίας και Κίνας καθώς και, με δική του πρωτοβουλία, τη ζωγραφική της Δύσης και ειδικά της Ολλανδίας και της Γαλλίας. Σαράντα περίπου ετών δημιούργησε δική του σχολή όπου δεχόταν σπουδαστές. Λίγο αργότερα έγινε εξαιρετικά δημοφιλής με τη δημιουργία μιας τεράστιας (240 τ.μ.) τοιχογραφίας του Daruma, βουδιστή μοναχού που έχει περάσει στο πεδίο του μύθου και έζησε τον 5^ο ή 6^ο αιώνα μ.Χ. Κι όμως ο Hokusai πέρασε μια ζωή γεμάτη βάσανα. Έχασε τη γυναίκα και το παιδί του, αρρώστησε βαριά και τα οικονομικά του δεν ήταν ποτέ καλά. Για τον τελευταίο λόγο επέκτεινε τη σχολή του και το 1814 δημοσίευσε τα πρώτα από τα 15 του manga, σχέδια με θέματα που τον ενδιέφεραν: άνθρωποι, ζώα και ο Βούδας. Τότε, το 1820, ήταν, που κυκλοφόρησε τη σειρά 36 όψεις του όρους Φούτζι, που έγιναν τόσο δημοφιλείς ώστε αργότερα πρόσθεσε και άλλες 10 ξυλογραφίες.

36 views of mont Fuji. The coast of seven leages in Kamakura

Πέθανε το 1849 σε ηλικία 89 ετών, αφού προηγουμένως είχε δημιουργήσει πάνω από 30.000 έργα τέχνης.

Σύμφωνα με τον Gian Carlo Calza, κορυφαίο ιαπωνιστή της εποχής μας, με πληθώρα μελετών επί του θέματος, καθηγητή Ασιατικών σπουδών του πανεπιστημίου τηs Βενετίας και διευθυντή του Ερευνητικού τμήματος Hokusai του Μιλάνο, μερικά χρόνια πριν το θάνατό του ο Katsushika Hokusai είχε πει: «Από τα έξι μου χρόνια είχα πάθος να αντιγράφω το σχήμα των πραγμάτων, στα 50 μου έχω ήδη δημοσιεύσει πάρα πολλά σχέδια, ωστόσο μέχρι τα 70 μου τίποτα δεν ήταν άξιο λόγου. Στα 73 αντιλήφθηκα εν μέρει τη δομή των ζώων, των φυτών, των εντόμων και των ψαριών, τη ζωή του χορταριού και των δέντρων. Έτσι, στα 86 μου θα προχωρήσω παρακάτω. Στα 90 θα εισχωρήσω βαθύτερα στο μυστικό νόημά τους, και γύρω στα 100 ίσως έχω φθάσει στο επίπεδο του ιερού και υπερβατικού. Και όταν πια φθάσω στα 110, κάθε τελεία, κάθε γραμμή, θα έχει μια ζωή δική της».

Και βέβαια ο Hokusai δεν πλούτισε, το έργο του όμως έγινε παγκοσμίως γνωστό και επηρέασε βαθύτατα τους ιμπρεσιονιστές. Ο Βαν Γκογκ, μεγάλος θαυμαστής του, έγραψε ότι είχε «τρομακτική» συναισθηματική επίδραση πάνω του, κάτι που τον ώθησε να δημιουργήσει έναν από τους γνωστότερους πίνακές του, την Έναστρη νύχτα.

Stary night. Vincent van Gogh (1889)

Μονέ, Ντεγκά, Βαν Γκογκ με τα έργα τους δημιούργησαν το ρεύμα του ιαπωνισμού το οποίο εξαπλώθηκε στην Ευρώπη κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα, ανάμεσα στο 1860 και 1890, καθώς επίσης την Art Nouveau και το Jugendstil στη Γερμανία.

Ο Γάλλος συνθέτης Κλωντ Ντεμπυσσύ συνέθεσε το συμφωνικό ποίημα La Mer, που πρωτοπαρουσιάστηκε το 1905, αντλώντας έμπνευση από το έργο του Hokusai. Μάλιστα το αναπαράγει στο εξώφυλλο του συγκεκριμένου δημοφιλούς δίσκου του όπου ενσωματώνει αρμονίες ιαπωνικής τεχνοτροπίας.

Debussy. La Mer (The great wave of Kanaga by Hokusai)

Ο Ντεγκά είπε για τον Ιάπωνα εικαστικό: «Ο Hokusai δεν είναι απλώς ένας από τους καλλιτέχνες του Ρευστού Κόσμου. Είναι ένα νησί, μια ήπειρος, ένας ολόκληρος κόσμος από μόνος του». Το συγκεκριμένο έργο εξακολουθεί να επιδρά στη σύγχρονη ζωγραφική, στη μοντέρνα τέχνη.

Ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε έγραψε το έργο του Der Berg, και η μεγάλη γλύπτρια Camille Claudel, φιλοτέχνησε το έργο La Vague (1897) με τρεις γυναίκες σε κυκλικό χορό στη θέση που ο Hokusai τοποθετεί τις βάρκεs.

Camille Claudel La Vague (1897)

Αλλά και ο Hokusai με τη σειρά του δέχτηκε ισχυρές επιδράσεις από τη ζωγραφική της Δύσης, όπως επισημάναμε νωρίτερα. Βρισκόμαστε στην εποχή που στην απομονωμένη ως τότε Ιαπωνία αρχίζουν δειλά δειλά να ταξιδεύουν ολλανδικά καράβια με εμπορεύματα, ανάμεσα στα οποία μεταφέρεται και το χρώμα πρωσικό μπλε (το Berlin indigo όπως λεγόταν). Συνέπεια η ονομαζόμενη «μπλε επανάσταση» του Hokusai, όπου ο καλλιτέχνης δημιουργεί πλούσιες αποχρώσεις του κυανού και εκπληκτικές αντιθέσεις, καθώς αναμιγνύει το παραδοσιακό μπλε ίντιγκο προκειμένου να σκουρύνει το ζωηρό πρωσικό μπλε χωρίς όμως να μειώσει την ένταση της απόχρωσής του και επομένως τη δραματική σύνθεση.

Katsushika Hokusai. Masculine Wave

Katsushika Hokusai, Feminin Wave

Color swatches showing indigo and Prussian blue. A detail from an untrimmed impression of The Great Wave that reveals evidence of double printing at its lower edge

Στη συνέχεια το μπλε χρώμα χρησιμοποιείται όχι μόνο για τη θάλασσα αλλά και για τα περιγράμματα των έργων, που μέχρι τότε γίνονταν με σινική μελάνη χρησιμοποιώντας μόνο μαύρο και λευκό χρώμα. Αργότερα, και χάρις στον Hokusai, μαζί με το πρωσικό μπλε, προστίθενται και άλλα χρώματα στην ιαπωνική ζωγραφική.

Ocean waves. Hokusai (1849)

Επίσης ο Ιάπωνας εικαστικός, επηρεασμένος από τη δυτική τέχνη, εισάγει την προοπτική με όψεις ασυνήθιστες, με σαφή την αντίθεση του κοντινού με το μακρινό πλάνο, με τη χαμηλή γραμμή του ορίζοντα· στοιχεία που φαίνονται καθαρά στο έργο για το οποίο συζητάμε.

Η αλληλεπίδραση ανατολής και δύσης είναι πλέον ισχυρή. Η τέχνη ρίχνει τα σύνορα, πλουτίζει, διευρύνει, βαθαίνει τον πολιτισμό των λαών. Είναι η εποχή που εικαστικοί, μουσικοί, συγγραφείς αρχίζουν να λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία.

Είναι η ιστορική περίοδος που η Ιαπωνία, η οποία 200 χρόνια πριν, από το 1639 έως το 1859, έχει κλείσει τα σύνορα στον έξω κόσμο με τον δυτικό πολιτισμό να είναι απαγορευμένος. Η βιομηχανοποίηση της Δύσης αντιμετωπίζεται σαν στοιχείο δηλητηριώδες, μολυσματικό για την ιαπωνική παράδοση.

Αυτό μας κάνει να σκεφτούμε ότι ο Hokusai φτιάχνοντας το Μεγάλο κύμα δεχόταν τη δυναμική εισβολή ιδεών και επιδράσεων από τον Δυτικό κόσμο και το έργο του συμβολίζει την εφόρμηση του δυτικού πολιτισμού που απειλεί να καταπιεί αυτόν της Άπω Ανατολής.

Αλλά, αφού κανείς δεν ξέρει την ερμηνεία που έδωσε ο ίδιος ο Hokusai στο έργο, θεωρούμε πολύ πιθανή μια δεύτερη, που ομολογουμένως μας ταιριάζει περισσότερο. Δύο μεγάλες μάζες κυριαρχούν στο οπτικό πεδίο. Η βία του γιγάντιου κύματος και η γαλήνη και σταθερότητα του φόντου. Τα σύμβολα του yin και yang. Ο άνθρωπος ανίσχυρος παλεύει ανάμεσα στα δύο, κάτι που, σύμφωνα με τις βουδιστικές αρχές έχει να κάνει με το εφήμερων όλων των ανθρώπινων πραγμάτων, που εδώ εκπροσωπούνται από τις βάρκες που παρασύρονται από το κύμα. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Σιντοϊσμό παντού στο σύμπαν κυριαρχεί η παντοδυναμία της φύσης, κάτι που το συγκεκριμένο έργο διατρανώνει με σαφήνεια.

Στο υπόβαθρο το όρος Φούτζι στέκει επιβλητικό, ψηλό και λευκό, ένας ακίνητος θεατής των ανθρώπινων γεγονότων. «Η σύγκρουση φύσης και ανθρώπου σφραγίζεται την πρωθύστερη εκείνη στιγμή όπου τίποτα ακόμα δεν έχει συμβεί και όλες οι πιθανότητες είναι ανοιχτές», όπως λέει ο Δάντης.

Βιβλιογραφία:

Gian Carlo Calza. Hokusai.
Christine M.E. Guth. Hokusai’s Great Waves in Nineteenth-Century Japanese Visual Culture.
Julyan H.E. Cartwright and Hisami Nakamura. What king of wave is Hokusai’s Great wave of Kanagawa?
James King. Beyond the Great Wave: The Japanese Landscape Print, 1727-1960
Capucine Korenberg. The making and evolution of Hokusai’s Great Wave