Σύλβια Πλαθ-Τεντ Χιούζ, μια ιστορία σαν αρχαία τραγωδία. Δύο άνθρωποι που βρέθηκαν μαζί για να ερωτευθούν παθιασμένα, να αγαπηθούν πολύ, για να αλληλοκαταστραφούν. Δυο άνθρωποι που επέλεξαν ο ένας τον άλλον γιατί είχαν λες και οι δυο τραβήξει τον κλήρο του θανάτου.

Πολλά έχουν γραφτεί, πολλά ειπωθεί για τη σχέση τους, εμείς όμως εδώ αλλού θέλουμε να εστιάσουμε. Το ζευγάρι Σύλβια Πλαθ-Τεντ Χιούζ είναι δύο από τους μεγαλύτερους σύγχρονους ποιητές και για τον λόγο αυτό θέλουμε επιτέλους να τους δούμε σε μια «συνεργασία» τους, μια συνομιλία μέσα από το ποιητικό τους έργο. Τα δυο φεγγάρια του Αυγούστου μας δίνουν το έναυσμα για μια επιλογή από τα έργα τους με ακριβώς αυτό το θέμα: το φεγγάρι. Και μέσα από τα ποιήματά τους, τους συμβολισμούς, τις εικόνες, μέσα από την τέχνη τους, θέλουμε να τους δούμε.

Μεταφράζουμε δύο ποιήματα της Σύλβια Πλαθ με θέμα του φεγγάρι και στη συνέχεια δύο του Τεντ Χιούζ. Σύντομες παρουσιάσεις των τεσσάρων ποιημάτων ακολουθούν.

• Η σελήνη και ο ίταμος^[1]  , Σύλβια Πλαθ

Αυτό είναι το φως του νου, ψυχρό και αστρικό.

Μαύρα τα δέντρα του νου. Το φως γαλάζιο.

Τα χορτάρια τις θλίψεις τους στα πόδια μου αδειάζουν Θεός σαν να ‘μουνα,

Τους αστραγάλους μου τσιμπούν την ταπεινότητά τους μουρμουρίζοντας.

Ατμοί, βαθιές ομίχλες στον τόπο τούτο κατοικούν

Από το σπίτι μου μια σειρά ταφόπλακες τις ξεχωρίζει.

Δεν βλέπω τίποτα, πού να πάω δεν ξέρω.

Η σελήνη δεν είναι πόρτα. Είναι ένα πρόσωπο από μόνη της,

Λευκή σαν σφιγμένη γροθιά, τρομακτική στην οργή της.

Τη θάλασσα πίσω της τραβά σαν μαύρη αμαρτία· είναι σιωπηλή

Ένα στόμα που χάσκει σε απόλυτη απόγνωση. Εδώ κατοικώ.

Δύο φορές την Κυριακή, οι καμπάνες τον ουρανό αιφνιδιάζουν –

Οκτώ γιγάντιες γλώσσες την Ανάσταση επιβεβαιώνουν.

Τέλος, βαριά τα ονόματά τους αντηχούν.

Ο ίταμος προς τα πάνω δείχνει. Έχει σχήμα γοτθικό.

Η ματιά, παρακολουθώντας το, ψηλά υψώνεται και τη σελήνη βρίσκει.

Η σελήνη είναι η μητέρα μου. Γλυκιά δεν είναι σαν την Παναγία.

Μέσα απ’ το γαλάζιο της ένδυμα μικρές νυχτερίδες και κουκουβάγιες απελευθερώνονται.

Στη στοργή να πιστέψω πόσο θα ‘θελα –

Το πρόσωπο του αγάλματος που τα κεριά γλυκαίνουν,

Μειλίχια τα μάτια του μόνο πάνω μου να στρέφεται

Πόσο χαμηλά έχω εκπέσει. Τα σύννεφα ανθίζουν

Γαλάζια κι απόκοσμα πάνω από των αστεριών το πρόσωπο.

Μέσα στην εκκλησία οι άγιοι καταγάλανοι θα είναι,

Από τα κρύα στασίδια θα αιωρούνται με τα λεπτεπίλεπτα πόδια τους,

Χέρια και πρόσωπα άκαμπτα στην αγιοσύνη.

Η σελήνη απ’ αυτά δεν καταλαβαίνει. Φαλακρή είναι και μανιασμένη.

Και το μήνυμα του ίταμου είναι σκότος – σκότος και σιωπή.

1961, από τη συλλογή Ariel

Max Ernst

[1] Ο Ίταμος (Τάξος η ραγοφόρος) κωνοφόρο που συναντάται αυτοφυές στη χώρα μας, σε μεγάλο υψόμετρο, συνήθως σε δάσος ελάτης και οξυάς. Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ο ίταμος ήταν αφιερωμένος στις Ερινύες, οι οποίες τιμωρούσαν τους ανθρώπους με τη χρήση του δηλητηρίου του. Βρίσκουμε τον ίταμο και στους αυλόγυρους εκκλησιών, σε νεκροταφεία της Μεγ. Βρετανίας, Γαλλίας και Ισπανίας όπου επιπλέον έχει έντονο θρησκευτικό συμβολισμό.

yew tree in church courtyard

Γραμμένο το 1961, και ενώ η Σ. Π. άρχιζε να βρίσκει τη δική της χαρακτηριστική φωνή, «Η σελήνη και ο ίταμος» που περιλαμβάνεται στη συλλογή Ariel, έχει συζητηθεί και αναλυθεί εκτενώς από κριτικούς λογοτεχνίας και ένθερμους αναγνώστες. Πρόκειται για ένα ποίημα που βρίθει συμβόλων, κάτι που συντελεί στη μυστηριακή, υπερφυσική του ατμόσφαιρα.

Ας δούμε την ιστορία πίσω από αυτό. Είναι γνωστό ότι η Σύλβια Πλαθ και ο Τεντ Χιούζ δεν ήταν μόνο εραστές, σύζυγοι, γονείς, ήταν επιπλέον συνεργάτες. Στην αρχή της σχέσης, του γάμου τους, ο Χ. ήταν ήδη αναγνωρισμένος ποιητής και, όταν γνωρίστηκε με την Σ., που βρισκόταν στην Αγγλία με μια υποτροφία Fulbright, έπαιξε τον ρόλο του δασκάλου, του μέντορα. Της έδωσε τα εργαλεία να κοιτάξει μέσα της, να μπει βαθιά στα σκοτάδια της ψυχής της. Μόνο που εκείνη «Δεν μπορούσε να γυρίσει από εκεί», όπως λέει εύστοχα για αυτήν ο George Steiner. Αλλά αυτό είναι μεγάλη ιστορία. Για την ώρα θα μείνουμε σε εκείνο το πρωί που η Σύλβια έγραψε το συγκεκριμένο ποίημα. Την εποχή εκείνη η ποιήτρια υπέφερε από writer’s block. Ο Χ. της πρότεινε να γράψει ένα ποίημα γι’ αυτά που έβλεπε έξω από το παράθυρο της κρεβατοκάμαράς τους. Να σημειώσουμε εδώ ότι, ένας από τους λόγους που η Πλαθ ήταν τόσο παραγωγική, ήταν ότι εφάρμοζε συχνά παρόμοιες ασκήσεις όταν «δεν ήξερε για τι να γράψει», κάτι που είχε διδαχθεί από τον Robert Lowell που, το 1958 στη Βοστώνη, ήταν δάσκαλός της στη δημιουργική γραφή.

Την εποχή εκείνη το ζευγάρι έμενε στο Ντέβον και το σπίτι τους έβλεπε στο κοιμητήριο του χωριού. Εκείνο το πρωί η πανσέληνος διακρινόταν ακόμα πίσω από τον ίταμο. Το ποίημα, που αποτελεί ένα στοχασμό, έναν διαλογισμό πάνω στα δύο αντικείμενα του τίτλου, τη σελήνη και τον ίταμο, είχε ολοκληρωθεί ως το μεσημέρι. Τα σύμβολα εδώ έχουν προσωπική χροιά. Η σελήνη χρησιμοποιείται συχνά ως σύμβολο θηλυκό και, στο συγκεκριμένο ποίημα έχει να κάνει με τη μητέρα της Σύλβια, την Αουρέλια. Ο ίταμος, ψηλός και σκοτεινός, συμβολίζει τον πατέρα της, Όττο. Συμβολίζει τον θάνατο.

Ο κοφτός τόνος του ποιήματος μας οδηγεί στην εικόνα που η ποιήτρια αντικρύζει και μας βυθίζει στον προσωπικό, ψυχικό της κόσμο. Μιλάει, με δυο λόγια, για τη συναισθηματική στέρηση στη σχέση της Σ.Π. με τους γονείς της. Τα όρια ανάμεσα στον εξωτερικό και εσωτερικό κόσμο έχουν καταργηθεί.

Sylvia Plath in Paris, in 1956

• Αντίζηλος, Σύλβια Πλαθ 

Αν χαμογελούσε η σελήνη με σένα θα ‘μοιαζε.

Την ίδια εντύπωση αφήνεις

Σαν κάτι όμορφο, αλλά εξοντωτικό.

Κι οι δυο σας σπουδαία ετερόφωτα είστε.

Εκείνης τ’ ορθάνοιχτο στόμα για τον κόσμο θρηνεί· το δικό σου μένει ασυγκίνητο,

Το πρώτο σου το χάρισμα το σύμπαν όλο πετρώνει.

Ξυπνώ σ’ ένα μαυσωλείο· εσύ είσαι εδώ,

Τα δάκτυλά σου κτυπάς στο μαρμάρινο τραπέζι, τσιγάρα ψάχνεις,

Μοχθηρία γυναίκας, μόνο λιγότερα νεύρα,

Τρώγεσαι κάτι αναντίρρητο να πεις.

Είναι που κι η σελήνη ταπεινώνει τους υπηκόους της,

Μα στο φως της μέρας γελοία γίνεται.

Οι δυσαρέσκειές σου πάντως,

Απ’ τη σχισμή του γραμματοκιβώτιου με στοργική κανονικότητα καταφθάνουν,

Λευκές κι ανέκφραστες, σαν μονοξείδιο του άνθρακα απλώνονται.

Ημέρα ασφαλής απ’ τα δικά σου νέα δεν υπάρχει,

Ενώ στην Αφρική ίσως περνοδιαβαίνεις, μα με τη σκέψη σου σε μένα.

 1961, από τη συλλογή Ariel

Assia Wevill, Ted Hughes lover

Για το ποίημα The Rival πολλές ερμηνείες έχουν δοθεί. Η σελήνη, σύμβολο ψυχρό και απόμακρο, αποτελεί τη μεταφορά ενός ατόμου με το οποίο η Σύλβια Πλαθ ήταν αντίζηλος. Στην αγγλική γλώσσα το άρθρο δεν έχει γένος. Συνεπώς έχουμε αρκετές προσεγγίσεις. Η επικρατέστερη λέει ότι η αντίζηλος είναι η Άσια Ουέβιλ με την οποία την απατούσε ο Τεντ Χιούζ. Σαγηνευτική σαν τη σελήνη, ετερόφωτη (γιατί κλέβει τον άντρα μιας άλλης), και, όπως κάθε μοιραία γυναίκα, αδιάφορη για τα αισθήματα των άλλων. Η ματιά της, σαν της Μέδουσας, πετρώνει τα πάντα· η Π. ενδεχομένως αναφέρεται στη διακοπή της σχέσης της με τον Χ. Κλείνοντας όμως η 2^η στροφή μας λέει, “Spiteful as a woman, but not so nervous”. Η παρομοίωση «Μοχθηρή σαν γυναίκα» δίνει αφορμή για μιαν άλλη ερμηνεία: Ότι το ποίημα αναφέρεται στον Τεντ Χιούζ, στην προδοσία του.

Προχωρώντας στην 3^η στροφή η ποιήτρια μας λέει, «Οι δυσαρέσκειές σου πάντως, Απ’ τη σχισμή του γραμματοκιβώτιου με στοργική κανονικότητα καταφθάνουν». Εδώ δίνει χώρο για μια 3^η ερμηνεία. Το 1975, δώδεκα περίπου χρόνια μετά την αυτοκτονία της Σ. Π., η μητέρα της, Αουρέλια Πλαθ, έδωσε στη δημοσιότητα την αλληλογραφία τους από το 1950 έως το 1963. Η συλλογή Letters Home δίνουν μια εικόνα της περίπλοκης σχέσης μητέρας-κόρης, κάτι που είναι εμφανές στο συγκεκριμένο ποίημα.

Sylvia with her mother and brother, Warren

Μια τελευταία ερμηνεία είναι ότι η αντίζηλος αυτή είναι η ίδια η Πλαθ. Η αντίθεσή της με τον ίδιο της τον εαυτό, τις σκοτεινές της πλευρές, τα δύσκολα σημεία της ζωής της, την αντίθεσή της με το κρυφό είδωλό της, με τον αντικατοπτρισμό του εαυτού της που η ίδια απέρριπτε. Πρόκειται για το θέμα του Σωσία, ένα θέμα για το οποίο μας μιλούν άφθονα κείμενα της ψυχιατρικής μελέτης, με το οποίο έχουν ασχοληθεί κορυφαίοι ειδικοί, από τον Φρόυντ ως τον Όττο Ρανκ στο ομότιτλο έργο του.

Όπως και να έχει, απουσία του άρθρου που θα διαφώτιζε την προσέγγισή μας, το ερώτημα παραμένει. Και αυτός είναι ο λόγος που επιλέγω να μην βάλω άρθρο στον τίτλο και επίσης να προτιμήσω μια μη-δεσμευτική μετάφραση του «Spiteful as a woman, but not so nervous»: «Μοχθηρία γυναίκας, μόνο λιγότερα νεύρα», κάτι που δεν θα ήταν η πρώτη μου επιλογή. Όμως οφείλω να σεβαστώ την επιδίωξη της ποιήτριας, που θεωρώ ότι θέλει να μας αφήσει με το ερώτημα ανοιχτό.

• Ολόγιομο φεγγάρι και η μικρή Φρίντα, Τεντ Χιούζ

Ένα ψυχρό μικρό απόβραδο ζάρωσε στο γαύγισμα ενός σκύλου και στο κουδούνισμα ενός κουβά –

Με ‘σενα να ακούς.

Ο ιστός μιας αράχνης, τεντωμένος, έτοιμος για τ’ άγγιγμα της πάχνης.

Ο κάδος ανέβηκε, ασάλευτος, ξέχειλος – κάτοπτρο

Σε πειρασμό να βάλει το ρίγος του πρώτου αστεριού.

Γελάδια γυρνάνε στο μαντρί πέρα στο μονοπάτι, τυλίγοντας τους θάμνους με τα θερμά στεφάνια της ανάσας τους –

Μαύρο ποτάμι το αίμα, βράχια πολλά,

Γάλα που δεν χύθηκε ισορροπούν.

«Φεγγάρι!» ξαφνικά φωνάζεις, «Φεγγάρι! Φεγγάρι!»

Το φεγγάρι πισωπάτησε σαν καλλιτέχνης που κατάπληκτος κοιτά ένα έργο

Που κατάπληκτο εκείνον δείχνει.

From Wodwo, 1967

Sylvia Plath, Ted Hughes and newborn Frieda

Ο Τεντ Χιούζ γράφει ένα ποίημα για την μικρή Φρίντα, το πρωτότοκο παιδί του με τη Σύλβια Πλαθ, τέσσερα χρόνια μετά την αυτοκτονία της μητέρας. Ο ελεύθερος στίχος, η απλή γλώσσα, η δομή του ποιήματος οφείλονται ακριβώς στο ότι θέλει να μιλήσει με την μικρή του κόρη. Παρενθετικά να πούμε ότι ο Χιούζ έγραψε πολλά παιδικά ποιήματα και ήταν φανερό ότι αισθανόταν πολύ πιο άνετα με τα παιδιά. Κι αυτό διότι τα παιδιά δεν τον έκριναν, δεν ήταν γι’ αυτά ο άπιστος σύζυγος που είχε οδηγήσει τη γυναίκα του στον θάνατο. Τα παιδιά είχαν απλώς μπροστά τους έναν άνθρωπο που τους διάβαζε ποίηση. Στο συγκεκριμένο ποίημα ο Χ. ξεκινάει παρουσιάζοντας τον απλό κόσμο των παιδιών, μιλώντας για τα ζώα (ο σκύλος, οι αγελάδες), για οικιακά αντικείμενα (κουβάς, κάδος), για τη φύση (αστέρι, φεγγάρι). Αίφνης όμως, στη 2^η στροφή, έρχεται το τραύμα: «Μαύρο ποτάμι το αίμα, βράχια πολλά». Είναι μια νύξη για τις δυσκολίες της ζωής που θα έρθουν, ή ίσως αναφέρεται στην αυτοκτονία της μητέρας του παιδιού του, ίσως πάλι στην αποβολή της Σ. Π, το 1961. Συμβολισμοί, ακραίες χρωματικές αντιθέσεις (γάλα-αίμα), και η σύνδεση του ανθρώπου με τη φύση, με το σύμπαν. Αυτό το τελευταίο στοιχείο είναι θέμα που συναντάται πολύ συχνά στην ποίηση του ζευγαριού Πλαθ-Χιούζ. Εδώ η αγάπη του Χιούζ συνδέει τη μικρή Φρίντα με τ’ αστέρια. Το φεγγάρι παίρνει ανθρώπινες ιδιότητες και, σαν καλλιτέχνης, κάνει ένα βήμα πίσω για να θαυμάσει το δημιούργημά του. Και το δημιούργημά του κάνει το ίδιο. Στον τελευταίο στίχο και, ενώ συνήθως στην αγγλική γλώσσα the moon είναι “she”, σύμβολο θηλυκό, όπως ήδη επισημάναμε, ο Χιούζ λέει, «That points at him amazed”. Αυτό με οδήγησε να μεταφράσω «Φεγγάρι». Ο πατέρας Χιούζ είναι σαν το φεγγάρι, που κάνει ένα βήμα πίσω για να θαυμάσει το μικρό και ευάλωτο δημιούργημα, το παιδί του, που όμως είναι τόσο ανθεκτικό όσο ο λεπτεπίλεπτος ιστός της αράχνης.

Max Ernst. Disque roux au fond d’or. 1973

• Η σελήνη του θερισμού, Τεντ Χιούζ

Πυροκόκκινη η σελήνη, του θερισμού η σελήνη,

Κυλά στην κατηφόρα, αναπηδώντας απαλά,

Αερόστατο γιγάντιο,

Ώσπου ν’ απογειωθεί, να βυθιστεί στα ύψη

Στον βυθό τ’ ουρανού, σαν χρυσό δουβλόνι να κατακάτσει.

Η σελήνη του θερισμού είναι εδώ,

Με μια υπόκωφη αντήχηση, σαν φαγκότο, μες απ’ τα ουράνια.

Κι η γη όλη νύχτα, βαθιά σαν τύμπανο, αποκρίνεται.

Έτσι οι άνθρωποι να κοιμηθούνε δεν μπορούν,

Βγαίνουν λοιπόν στον τόπο που φτελιές και βελανιδιές επαγρυπνούν

Γονατιστές, σ’ ευλαβική σιγαλιά βυθισμένες.

Η σελήνη του θερισμού είναι εδώ!

Και οι γελάδες φεγγαρόφωτες κι όλα τα πρόβατα

Πετρωμένα ψηλά την κοιτάζουν, κι αυτή όλο φουσκώνει

Τα ουράνια γεμίζει, κόκκινη πυρωμένη θαρρείς, και αρμενίζοντας

Κοντά όλο και κοντύτερα, το τέλος του κόσμου σαν να ‘ρθε

Ώσπου οι χρυσαφένιοι αγροί με τ’ άκαμπτο σιτάρι

Να φωνάξουν, «Είμαστε ώριμα, θέρισέ μας!» και τα ποτάμια

Να ιδρώσουν από τους λιωμένους λόφους.

From Season Songs, 1976

Ακόμα ένα ποίημα του Τεντ Χιούζ που, ενώ το προόριζε για παιδιά, τον οδήγησε αλλού. Ξεκινάει με το φεγγάρι να κατρακυλά ανάλαφρα την κατηφόρα και, αντιστρέφοντας εικόνα και έννοιες: «Ώσπου ν’ απογειωθεί, να βυθιστεί στα ύψη/ Στον βυθό τ’ ουρανού», μας μιλάει για το χρυσό νόμισμα που είχαν οι νεκροί για δώσουν στον βαρκάρη να τους περάσει τον ποταμό της Στυγός. Το φεγγάρι όλο και μεγαλώνει σαγηνεύοντας ανθρώπους, ζώα και φυτά, και μοιάζει να φέρνει κοντά «το τέλος του κόσμου». Ο Χ. μας μιλάει για τον θάνατο, μας μιλάει για την αλλαγή που φέρνει ο χρόνος, για τη μετάβαση.

Επιτρέψτε μου μία ακόμα μεταφραστικής φύσης σημείωση. Στην αγγλική γλώσσα η λέξη είναι μία: moon. Εδώ στην 4^η στροφή του τελευταίου ποιήματος έχουμε τον στίχο, «Stare up at her petrified”. Άρα εδώ ο ποιητής μου ζητάει να πάρω τα ινία. Η λέξη εδώ είναι γένους θηλυκού. Εμείς στην ελληνική γλώσσα έχουμε τον πλούτο δύο λέξεων για αυτό το ένα αντικείμενο: Φεγγάρι και Σελήνη. Ωστόσο οι συνειρμοί του αναγνώστη είναι τελείως διαφορετικοί. Άλλο σκεφτόμαστε, άλλη εικόνα βλέπουμε, όταν λέμε “Φεγγάρι” και άλλη όταν λέμε “¨Σελήνη”. Το φεγγάρι, λέει ο δικός μας ποιητής, είναι παιδί, είναι παιχνιδιάρικο, πειραχτήρι. Είναι “χάρτινο το φεγγαράκι” και κάνει “ψεύτικη την ακρογιαλιά”. Κι όταν είναι “Φέγγαρος” είναι κάτι αντρικό, εύθυμο μάλλον και λαϊκό, κάτι πιο κοντά σε ‘μας πάντως από τη λέξη “Σελήνη” που προέρχεται από το σέλας (φως) και κουβαλάει μαζί της μύθους, αρχέτυπα από την αρχαιότητα.  Η Σελήνη, σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησίοδου, είναι κόρη του Υπερίωνα και αδελφή της Αυγής και του Ήλιου, και αποτελεί σύμβολο μυστηρίου και σαγήνης, τη θηλυκή αρχή της δημιουργίας του Κόσμου, Πόρτα προς την απόκρυφη φύση της ανθρωπότητας και του σύμπαντος προς εκείνο που παραμένει άφατο στη συνηθισμένη οπτική της Φύσης. Θεά που τρέφει το φαντασιακό και το υποσυνείδητο.

Συνηθίζουμε να λέμε πως τίποτα δεν είναι σαν το πρωτότυπο στη λογοτεχνία, και αυτό ισχύει ακόμα περισσότερο για την ποίηση. Να όμως που έρχονται φορές που η γλώσσα μας έχει τη δυνατότητα να χρωματίσει, να νοηματοδοτήσει βαθύτερα το κείμενο. Έτσι, μερικές δικές μου σκέψεις για την αδικημένη τέχνη της μετάφρασης.

Φεύγω από τα μεταφραστικά μας για να μην πείτε ότι ευλογάω τα γένια μας, για να επιστρέψω πάραυτα στην ποίηση για το Φεγγάρι, τη Σελήνη των δύο ποιητών. Η προσωπική ζωή του ζευγαριού Πλαθ-Χιουζ είναι διαβόητη στην τραγωδία της, και εμείς οι άνθρωποι λατρεύουμε να κρυφοκοιτάζουμε ζωές έξω από τα μέτρα, κανείς δεν μπορεί να αντισταθεί στις ιστορίες κλειδαρότρυπας, ας το ομολογήσουμε. Όμως ας μην ξεχνάμε ότι, όσα και αν διαβάσουμε, όσο και αν σκαλίσουμε, ποτέ δεν θα βρούμε τους αυθεντικούς ανθρώπους, την πληγωμένη, μανιασμένη Σύλβια, τον δυνατό Τεντ που είναι κάτι σαν αρχέτυπο της αντρικής φύσης, την ιστορία που είχαν πίσω τους και έφεραν μέσα στη σχέση τους και σημάδεψε τη ζωή τους. Βρίσκουμε όμως όλος το σφρίγος, την τρέλα, την ιδιοφυία της προσωπικότητάς τους στο έργο τους. Αυτή είναι η παρακαταθήκη τους, αυτό ας κοιτάξουμε, γιατί εντέλει μαρτυρά πολύ περισσότερα γι’ αυτούς τους ίδιους και για τη μεταξύ τους σχέση.

Διαβάστε την ποίησή τους.