Εις μνήμην του Πέτρου Θέμελη, του σπουδαίου, οραματιστή αρχαιολόγου
και ζωοδότη της αρχαίας Μεσσήνης (1936-2023).
Επαμεινώνδας: 4ος αι. π. Χ. ⸺ Πέτρος Θέμελης 21ος αι. μ. Χ.
ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ Βασιλέων Ἀποφθέγματα καὶ Στρατηγῶν 192 Ε
Όταν η πόλη τελούσε κάποια γιορτή και όλοι βρίσκονταν σε φαγοπότια και παρέες, ο Επαμεινώνδας συνάντησε, καθώς βάδιζε απεριποίητος και σκεφτικός, κάποιον γνωστό του. Κι όταν εκείνος παραξενεύτηκε και ζήτησε να μάθει γιατί περιφέρεται μόνος του σ’ αυτήν την κατάσταση, ο Επαμεινώνδας είπε: «Για να μπορείτε όλοι εσείς να μεθάτε και να τεμπελιάζετε».
ΣΤΟΒΑΙΟΥ 3 Ἀνθολόγιον V, 51
Από τον βασιλιά των Περσών ήρθαν απεσταλμένοι προς τον Επαμεινώνδα κομίζοντας χρυσάφι, επειδή ήθελαν να τον δωροδοκήσουν. Αυτός τους δέχτηκε, τους παρακάθισε σε γεύμα, γιατί γνώριζε για ποιον σκοπό είχαν έρθει, και τους ζήτησε να γευματίσουν πρώτα και κατόπιν να μιλήσουν για ό, τι ήθελαν. Μα όταν στήθηκε τραπέζι ευτελές και έπιναν ξινό κρασί, εκείνοι μεν δεν είχαν τι να πουν γι’ αυτά, ο δε Επαμεινώνδας χαμογέλασε και τους είπε: «Πηγαίνετε και πέστε στον ηγεμόνα σας τι λογής εξαιρετικά γεύματα παίρνω, και τότε θα καταλάβει ότι όποιος αρκείται σε αυτά δεν θα μπορούσε να γίνει προδότης».
ΔΙΟΔΩΡΟΥ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗ 4 Βιβλιοθήκη ΙΕ 86, 4-5 / 87, 1-2 και 5-6 (Ο θάνατος του Επαμεινώνδα στη μάχη της Μαντίνειας)
[…] Καθώς η μάχη διαρκούσε με σφοδρότητα και για πολύ χρόνο, και η σύγκρουση δεν οδηγούσε σε κανένα αποτέλεσμα, ο Επαμεινώνδας θεώρησε ότι η νίκη χρειαζόταν και τη δική του ανδρεία, και αποφάσισε από μόνος του να δώσει την οριστική έκβαση της μάχης. Αμέσως λοιπόν πήρε τους επίλεκτους του στρατεύματος και σχηματίζοντας μαζί τους πυκνή φάλαγγα όρμησε ανάμεσα στους εχθρούς. ΄Οντας επικεφαλής του στρατιωτικού σώματος, έριξε πρώτος το ακόντιό του και κτύπησε τον αρχηγό των Λακεδαιμονίων. Κι ευθύς, με το που συνεπλάκησαν οι άντρες του σώμα με σώμα με τους αντιπάλους, αυτός άλλους σκοτώνοντας και άλλους πανικοβάλλοντας διέσπασε τη φάλαγγα των εχθρών. Οι Λακεδαιμόνιοι, κατατρομαγμένοι από τη φήμη τού Επαμεινώνδα και τη δύναμη του στρατιωτικού σώματος που τον περιέβαλλε, έβγαιναν από τη μάχη∙ καθώς, δε, τους επιτέθηκαν και οι Βοιωτοί και σκότωναν συνεχώς τους τελευταίους, συσσωρεύτηκε πλήθος νεκρών.
Οι Λακεδαιμόνιοι, βλέποντας τον Επαμεινώνδα να βγαίνει απερίσκεπτα με μεγαλύτερο ζήλο μπροστά κάτω από την επίδραση της οργής του, έτρεξαν όλοι μαζί κατά πάνω του. Κι όπως του έρχονταν πολλά και πυκνά ακόντια, άλλα απέφευγε και άλλα απέκρουε, μερικά μάλιστα τα τραβούσε από το σώμα του και με αυτά αμυνόταν κατά των επιτιθεμένων. Και ενώ αγωνίστηκε ηρωικά για τη νίκη, δέχτηκε καίριο κτύπημα στον θώρακα. Επειδή, δε, έσπασε το δόρυ, και η σιδερένια αιχμή έμεινε μέσα στο σώμα, μονομιάς έπεσε νικημένος από το κτύπημα. Και καθώς για το σώμα του ξέσπασε με άγριο ζήλο αγώνας, και πολλοί σκοτώθηκαν και από τις δύο πλευρές, μόλις και μετά βίας κατάφεραν οι Θηβαίοι υπερτερώντας σε σωματική ρώμη να καταβάλουν τους Λακεδαιμονίους. Οι τελευταίοι τράπηκαν σε φυγή, και οι Βοιωτοί, αφού τους καταδίωξαν για λίγο, γύρισαν πίσω θεωρώντας ως μεγαλύτερη αναγκαιότητα να πάρουν τους νεκρούς τους. Οι σαλπιγκτές λοιπόν ανακάλεσαν τους στρατιώτες, και όλοι διέκοψαν τη μάχη, ενώ τρόπαιο5 έστησαν και οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές διεκδικώντας τη νίκη.[…] Ο Επαμεινώνδας, ζωντανός ακόμη, μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο και, όταν οι γιατροί που κλήθηκαν να τον δουν αποφάνθηκαν ότι μόλις βγει το δόρυ από τον θώρακα αυτό που θα συμβεί είναι πως θα επακολουθήσει οπωσδήποτε ο θάνατος, ρύθμισε το τέλος της ζωής του με εξαιρετική γενναιότητα. Και αυτό, γιατί πρώτα κάλεσε τον υπασπιστή6 του και τον ρώτησε αν είχε σώσει την ασπίδα του∙ και όταν αυτός του απάντησε καταφατικά και την έβαλε μπροστά του για να τη δει, τον ρώτησε πάλι ποιοι νίκησαν. Και όταν ο δούλος υποστήριξε ότι νίκησαν οι Βοιωτοί, «Είναι η ώρα», είπε, «να πεθάνω», και πρόσταξε να του τραβήξουν το δόρυ. Οι φίλοι του που ήταν παρόντες αντέδρασαν με φωνές, και κάποιος είπε: «΄Ατεκνος πεθαίνεις, Επαμεινώνδα», και δάκρυσε. « Αλήθεια, μά τον Δία», είπε εκείνος, « όμως αφήνω δύο θυγατέρες, τη νίκη στα Λεύκτρα και τη νίκη στη Μαντίνεια», και μόλις του αφαιρέθηκε το δόρυ, εξέπνευσε απόλυτα ατάραχος.
Ισαάκ Βαλράβεν, Ο θάνατος του Επαμεινώνδα
1)Ο Επαμεινώνδας υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες του αρχαίου κόσμου. Θεωρείται από τους μεγαλοφυέστερους στρατιωτικούς όλων των εποχών ως προς την τέχνη του πολέμου και άριστος πολιτικός. Γεννήθηκε στη Θήβα περ. το 420 π. Χ. Μολονότι ο πατέρας του δεν ήταν πλούσιος, ο Επαμεινώνδας έτυχε αξιόλογης αγωγής και μόρφωσης. Συνδέθηκε με βαθιά φιλία με τον έτερο επιφανή Θηβαίο στρατηγό και πολιτικό, τον Πελοπίδα. ΄Ηταν λιτός στον τρόπο ζωής του, δεν παντρεύτηκε ποτέ, είχε ακέραιο χαρακτήρα και το χάρισμα του λόγου και της ευστροφίας. Το 371 π. Χ. εκλέγεται στρατηγός και σε συνεργασία με τον Πελοπίδα νικάει τους Σπαρτιάτες στα Λεύκτρα, ήττα που σηματοδοτεί τον τερματισμό της ηγεμονίας της Σπάρτης και την αρχή της βραχύβιας θηβαϊκής ηγεμονίας στην Ελλάδα (371-362 π. χ.). Η νίκη των Θηβαίων οφειλόταν κυρίως στην εφαρμογή μιας νέας, καινοτόμου τακτικής πολέμου, της «λοξής φάλαγγας» που επινοήθηκε από τον Επαμεινώνδα. Η λοξή φάλαγγα υπήρξε το πρότυπο αργότερα για τις επιχειρήσεις του Φιλίππου και του Μ. Αλεξάνδρου, στους νεότερους δε χρόνους χρησιμοποιήθηκε επί Φρειδερίκου του μεγάλου στο Leuthen και από τον Hindenburg κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 369 εισβάλλει με τον Πελοπίδα στην Πελοπόννησο και μεταξύ των άλλων επιζήμιων για τη Σπάρτη πολιτικών επιπτώσεων διώχνει τους Σπαρτιάτες από τη Μεσσηνία και σχηματίζει ανεξάρτητο Μεσσηνιακό κράτος, ιδρύοντας την πρωτεύουσά του, τη Μεσσήνη, και χαρίζοντας στους Μεσσηνίους την ελευθερία τους μετά από μακραίωνη δουλεία στους Σπαρτιάτες. Η στρατιωτική επέμβαση των Θηβαίων στα πράγματα της Πελοποννήσου είναι γεγονός μεγάλης σπουδαιότητας, γιατί για πρώτη φορά ρυθμιστής της πολιτικής κατάστασης στην περιοχή γίνεται άλλη ελληνική δύναμη από τη Σπαρτιατική, που είχε την αποκλειστική κυριότητα. Το 362 ο Θηβαίος στρατηγός εισβάλλει ξανά στην Πελοπόννησο, και μάλιστα φθάνει ώς τη Σπάρτη, όπου απωθήθηκε από τον Αγησίλαο. Ακολούθησε η μάχη στη Μαντίνεια, που υπήρξε ο τάφος όχι μόνο του Επαμεινώνδα ο οποίος βρήκε ηρωικό θάνατο, αλλά και των μεγάλων του σχεδίων να εξασφαλίσει στην πατρίδα του την ηγεμονία της Ελλάδας.
Στη Μαντίνεια παρατάχθηκαν τα στρατεύματα του λακωνικού σχηματισμού απέναντι στους Θηβαίους και τους συμμάχους τους. Στη μάχη, αρχικά το σχέδιο που εφάρμοσε ο Επαμεινώνδας πέτυχε πλήρως. Ωστόσο, καθώς η φάλαγγά του καταδίωκε τον εχθρό, πληγώθηκε θανάσιμα στον θώρακα από δόρυ. Η αγγελία του θανάτου του προξένησε απογοήτευση στους Θηβαίους και τους συμμάχους τους, παρέλυσε τις τάξεις τους, και η δίωξη του εχθρού σταμάτησε απότομα χωρίς να γίνει χρήση των πλεονεκτημάτων της νίκης. Εξ αυτού καθίσταται φανερό το πόσο μεγάλη ήταν η επιρροή της προσωπικότητάς του στις βοιωτικές συμμαχικές δυνάμεις, όσο βρισκόταν στη ζωή και τις καθοδηγούσε. Οι Θηβαίοι, τιμώντας το Επαμεινώνδα, τον έθαψαν δημοσία δαπάνη, δεδομένου ότι πέθανε φτωχός, όπως έζησε.
2)Η Μεσσήνη κτίστηκε στην πλαγιά του όρους Ιθώμη, σε οχυρή θέση. Ο περίβολος του τείχους έχει μήκος 9 χλμ., είναι από τους μεγαλύτερους στην κλασική Ελλάδα και αποτελεί πρότυπο της ελληνικής οχυρωματικής τέχνης. Ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης έφερε στο φως μια μεγαλόπρεπη πόλη πλουσίων και ευεργετών με κτίρια μνημειακών διαστάσεων. Αποκάλυψε όλα τα μνημεία που περιγράφει ο Παυσανίας: το Θέατρο, το τεράστιο Στάδιο μήκους 200 μέτρων, το Ασκληπιείο, το Γυμνάσιο με κίονες που υψώνονται εντυπωσιακά, το Βουλευτήριο, την Αγορά 40 στρεμμάτων, δύο πύλες, τον ναό της βασίλισσας Μεσσήνης, που θεοποιήθηκε και έδωσε το όνομά της στην πόλη και άλλους ναούς. Εκατοντάδες επιγραφών και ψηφισμάτων καθώς και πάνω από 16.000 αντικείμενα συμπληρώνουν το ανασκαφικό θαύμα της Μεσσήνης, τον αρχαιολογικό χώρο-υπόδειγμα, που επί 36 χρόνια με σύστημα, πάθος και συνέπεια δημιούργησε ο καθηγητής Π. Θέμελης ανασκάπτοντας, συντηρώντας και αναστηλώνοντας.
Η αρχαία Μεσσήνη
3)Ο Ιωάννης Στοβαίος έζησε τον 5ο αι. μ. Χ. Καταγόταν από τους Στόβους της Μακεδονίας και στην πόλη αυτή χρωστά το όνομά του. Οι Στόβοι ήταν αρχαία πόλη της Παιονίας που το 217 π. Χ. κατακτήθηκε από τον Φίλιππο Ε΄της Μακεδονίας. Στους ρωμαϊκούς χρόνους έγινε πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας «Δεύτερη Μακεδονία». Σήμερα βρίσκεται κοντά στην πόλη Γκράντσκο των Σκοπίων. Ο Στοβαίος συνέγραψε το λεγόμενο Ἀνθολόγιον, συλλογή ηθικών, γνωμικών και φιλοσοφικών αποσπασμάτων από πολυάριθμους αρχαίους ΄Ελληνες, φιλοσόφους, ποιητές και πεζογράφους. Το ερανιστικό έργο τού Στοβαίου αποτελείται από τέσσερα βιβλία και έχει μεγάλη αξία, γιατί μέσω αυτού διασώζονται αποσπάσματα από απολεσθέντα έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.
4)Για τον Διόδωρο τον Σικελιώτη βλ. το άρθρο μας με αποσπάσματα από το Βιβλίο ΙΖ της Βιβλιοθήκης του (5/2/2022).
5)Τρόπαιον (←τροπή=η τροπή του εχθρού σε φυγή): πρόχειρο μνημείο που κατασκεύαζαν οι νικητές από τα λάφυρα του ηττημένου εχθρού και το έστηναν στο πεδίο της μάχης σε ανάμνηση της νίκης τους. Συνήθως ήταν ένας ξύλινος στύλος με μικρότερα οριζόντια ξύλα στερεωμένα επάνω του, από τα οποία κρεμούσαν όπλα των αντιπάλων, ασπίδες, κράνη, ξίφη κ. ά.
6)Ὑπασπιστής λεγόταν ο δούλος που μετέφερε τις αποσκευές, τα τρόφιμα και την ασπίδα του πολεμιστή.
