Η συντομία είναι η αδελφή του ταλέντου.
Α. ΤΣΕΧΩΦ
Ο Τσέχωφ έχει χαρακτηριστεί πολυγραφότατος και ήταν πράγματι. Ήταν μόλις 26 ετών και είχε γράψει 400 περίπου διηγήματα, ενώ δυο χρόνια αργότερα τιμήθηκε με το βραβείο Πούσκιν. Αφορμή για να θυμηθώ αυτά στάθηκε ένα βιβλίο που έφτασε στα χέρια μου και που περιλαμβάνει ένα σημαντικό αριθμό κειμένων του Τσέχωφ τα οποία έγραψε σε νεαρή ηλικία. Πρόκειται για το βιβλίο Ω γυναίκες, γυναίκες! και άλλα διηγήματα σε θαυμάσια μετάφραση και εισαγωγή της Παυλίνας Παμπούδη και σε ευρωπαϊκού επιπέδου έκδοση των εκδόσεων Ροές. Το βιβλίο, που έχω στα χέρια μου, κυκλοφόρησε το 2008 με επίμετρο ένα κείμενο του Μαξίμ Γκόρκι σε μετάφραση της Άννας Αβάκοβα. Η ιδιαιτερότητα του Τσέχωφ είναι ότι δεν αφιέρωσε την πένα του σε πολυσέλιδα μυθιστορήματα με λιγοστά πρόσωπα κεντρικών ηρώων, αλλά σε αμέτρητες ολιγοσέλιδες ιστορίες πολυάριθμων ανθρώπων. Ακόμη και τα εκτενέστερα κείμενά του αντιστοιχούν σε «ιστορίες ζωής», δηλαδή μαρτυρίες των αφανών ανθρώπων. Και αυτό γιατί σκοπός του Τσέχωφ δεν ήταν να παρουσιάσει τον άνθρωπο όπως θα έπρεπε να είναι, αλλά όπως ακριβώς είναι. Ο ίδιος σε ένα γράμμα στον Σουβάριν λέει μεταξύ άλλων: «Σκοπός μου είναι να παρουσιάσω τη ζωή όπως είναι και να δείξω πόσο απομακρύνεται από το κανονικό. Αυτό το ‘κανονικό’, εγώ δεν το ξέρω. Όμως όλοι μας ξέρουμε τι είναι μια άτιμη πράξη, κι ας μη γνωρίζουμε τι είναι τιμιότητα ». Η εμμονή του Τσέχωφ στο κοινότοπο και το τετριμμένο αποτελεί την πρώτη μεγάλη καινοτομία του: την κατάργηση των ορίων μεταξύ τραγικού και κωμικού ή , αλλιώς, μεταξύ του «υψηλού» και του ταπεινού που δέσποζε ακόμα στη ρωσική λογοτεχνία της εποχής του με τους διάσημους τραγικούς ήρωες, τις τεταμένες καταστάσεις και τις οριακές συγκρούσεις. Η μέθοδος αυτή μετακίνησε τις διακρίσεις ανάμεσα στο κοινωνικό και το ιδιωτικό, το ιστορικό και το προσωπικό, το μεγάλο και το μικρό. Επίσης είχε την τέχνη να εντοπίζει παντού και να υπογραμμίζει τη χυδαιότητα, μια τέχνη σπάνια, προσιτή μόνο σε έναν άνθρωπο με υψηλές απαιτήσεις από τη ζωή, μια τέχνη που οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στη θερμή επιθυμία να βλέπει κανείς τους ανθρώπους απλούς, όμορφους και αρμονικούς. Η χυδαιότητα έβρισκε πάντα στο πρόσωπο του Τσέχωφ έναν σκληρό και δριμύ δικαστή. Οι απάνθρωπες συνθήκες της εποχής του συχνά τον αναστάτωναν: «Δεν πρέπει να τη ζει κανείς μια τέτοια ζωή», λέει σε ένα διήγημά του – και η φράση αυτή στάθηκε το σύνθημα των επαναστατών του 1905.Ο Τσέχωφ δεν πίστευε στον Θεό, πίστευε όμως στον Άνθρωπο και στην πρόοδο. Για την τελευταία συνήθιζε να λέει: «Από μικρό παιδί πίστευα στην πρόοδο – και δεν μπορούσα να μην πιστεύω, αφού υπήρχε τόσο τεράστια διαφορά ανάμεσα στην εποχή που μ’ έδερναν και στην εποχή όπου έπαψαν να με δέρνουν».
Μιλώντας η Παμπούδη στην εισαγωγή της για το λογοτεχνικό ύφος του Τσέχωφ λέει μεταξύ άλλων: « Ο Τσέχωφ ξάφνιασε τους αναγνώστες του καιρού του, για τους οποίους μια ιστορία υποτίθεται πως έπρεπε να πραγματεύεται σημαντικά θέματα, να έχει ξεκάθαρα αρχή, μέση και τέλος, και να μεταδίδει τα ιδεώδη του συγγραφέα. Οι ιστορίες του Τσέχωφ παρεξέκλιναν από αυτή τη φόρμα. Το Στο τρένο, το εκ πρώτης όψεως ιμπρεσιονιστικό και «άμορφο», ο πρωταγωνιστής ταξιδεύει μες στη νύχτα με ένα τρένο, το οποίο στη συνέχεια σταματά από βλάβη. Τίποτα δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα, εκτός του ότι ο ήρωας συναντά μια σειρά εκκεντρικών χαρακτήρων: έναν πορτοφολά, ένα χαμένο χωρικό, έναν άνθρωπο που εύχεται να είχε λίγο χλωροφόρμιο ώστε «να τα καταφέρει με το κορίτσι που κάθεται στο διπλανό κάθισμα». Ο Τσέχωφ ταξίδεψε πέντε φορές στην Ευρώπη και παρακολουθούσε συστηματικά την πνευματική κίνηση, αλλά το προβάδισμα στα ενδιαφέροντά του είχε πάντα η ρωσική καθημερινότητα, όπως δείχνει όλο το έργο του.
Σε αυτά τα πρώιμα κείμενα αναγνωρίζουμε έναν δεξιοτέχνη της συντομίας, που κατορθώνει να δημιουργεί ατμόσφαιρα με πολύ λιτά μέσα. Στα «διαμαντάκια» του εν λόγω βιβλίου, που είναι αρκετά, ο αναγνώστης των έργων του Τσέχωφ αναγνωρίζει στον νεαρό τότε συγγραφέα τον υπαινικτικό και ειρωνικό αφηγητή της ώριμης περιόδου και ακόμη τον τεχνίτη που ήξερε όσο λίγοι να τιθασεύει στα κείμενά του την αστάθμητη ρωσική καθημερινότητα, καθώς και ν’ αναδεικνύει την ηθική και ψυχολογική της διάσταση. Στις σύντομες ιστορίες της συλλογής όπως Η Δίκη, Στο Φαρμακείο, οι Ίντριγκες ή Το φθινόπωρο αναγνωρίζουμε τον συγγραφέα των Εχθρών, της Αγάθης ή ακόμα και των εκτενέστερων και σημαντικότερων διηγημάτων όπως ο Μαύρος καλόγερος και η Κυρία με το σκυλάκι.
Ο Τσέχωφ ήταν μοναχικό άτομο. Ο Μαξίμ Γκόρκι, που τον έζησε από κοντά, λέει για τον τρόπο αυτό της ζωής του: «Τι μοναχικός άνθρωπος αυτός ο Τσέχωφ και τι λίγο που τον νιώθουν! Γύρω του θα βρεις πάντα ένα πλήθος από θαυμαστές και θαυμάστριες, αλλά στη σφραγίδα του θα δεις χαραγμένα τούτα τα λόγια: ‘Για τον μοναχικό άνθρωπο, ο κόσμος όλος μοιάζει με έρημο.’ Και αυτό δεν είναι πόζα» Η μοναξιά του, όμως, δεν τον αποξενώνει από τον κόσμο. Κάθε άλλο. Αυτός ο αντικειμενικός παρατηρητής της ζωής νιώθει άπειρη σ υ μ π ό ν ι α για τους ανθρώπους που οι δύσκολες συνθήκες τους αναγκάζουν να ζουν τον πόνο της ζωής. Ο Τσέχωφ ένιωθε τους ανθρώπους (τους απλούς, καθημερινούς ανθρώπους) όσο κανένας άλλος στη σύγχρονη λογοτεχνία.
Επιστρέφοντας στο θέμα της μοναξιάς, θα κλείσω αυτό το κείμενο, θυμίζοντας στον αναγνώστη τη λυρική και συμβολική μοναξιά που μας δίνει ο Τσέχωφ στο υπέροχο διήγημά του Η Στέπα: «Πάνω στο λόφο εμφανίζεται μια μοναχική λεύκα. Ποιος τη φύτεψε εδώ και για ποιο λόγο, ένας Θεός ξέρει. Δύσκολα ξεκολλάς τα μάτια σου από το λυγερό κορμί της και την πράσινη φορεσιά της. Είναι ευτυχισμένη η καλλονή; Το καλοκαίρι η ζέστη, το χειμώνα ο πάγος και οι
χιονοθύελλες, το φθινόπωρο οι τρομερές νύχτες που βλέπεις μόνο σκοτάδι, και δεν ακούς τίποτα άλλο πέρα από τον αγέρα που ουρλιάζει θυμωμένος… Και το πιο φοβερό: ε ί ν α ι μ ό ν η τ η ς ό λ η τ η ς τ η ζ ω ή…» Η υπογράμμιση δική μου.
