………………………………Το μόνο που ζήτησε        

                      ήταν μια πήχη τόπος στ’ακρογιάλι της Αιαίας

                               κ’ εκεί να στήσουν το κουπί του.  ΜΗ – ΗΡΩΣ, Γ. ΡΙΤΣΟΣ

 

 

  Καταλαβαίνει κανείς – όταν η εθνική φιλοδοξία των Ρωμαίων κατάφερε να βρει τον δικό της βάρδο που θα έγραφε το εθνικό έπος της πατρίδας τους – τη μεγάλη πρόοδο που είχαν σημειώσει τα ρωμαϊκά γράμματα, αλλά και τη φιλοδοξία όχι πια να μιμηθούν τα ελληνικά πρότυπα, αλλά  να τα συναγωνιστούν και να τα ξεπεράσουν. Αυτό το τελευταίο δηλώνεται ξεκάθαρα στους πασίγνωστους στίχους του Προπέρτιου:

Υποχωρήστε συγγραφείς της Ρώμης, υποχωρήστε και σεις, Έλληνες×

                   δεν ξέρω τι πιο μεγάλο από την Ιλιάδα γεννιέται.

Δεν είναι μόνο ο Προπέρτιος που τόλμησε να κάνει μια τέτοια σύγκριση, είναι κι άλλοι πολλοί. Και όλα αυτά, μολονότι ο Βιργίλιος όχι μόνο έμαθε πολλά από τον Όμηρο, αλλά και πολλά απ’ αυτά τα χρησιμοποίησε ανερυθρίαστα. Για παράδειγμα, αναφέρω τις παρομοιώσεις ή τη διπλή δράση στον Όλυμπο και στη γη. Επίσης αρκετά από τα επεισόδια των ομηρικών επών υπάρχουν και στην Αινειάδα, όπως  ο κατάλογος, η επίσκεψη στον κάτω κόσμο, οι νεκρικοί αγώνες, οι μονομαχίες. Ακόμη και οι χαρακτήρες της Ανειάδας μάς θυμίζουν, θέλουμε δε θέλουμε, εκείνους των ομηρικών επών, όπως ,για παράδειγμα, ο Αινείας και ο Τύρνος που έχουν αρκετές ομοιότητες με τον Αχιλλέα και τον Έκτορα ή ο Πάλλας με τον Πάτροκλο. Και για να τελειώνουμε με αυτό το θέμα, ας προσθέσουμε ότι έχει υποστηριχτεί από πολλούς η γνώμη ότι ο Βιργίλιος θέλησε να συναγωνιστεί τον Όμηρο και στα δύο έπη. Έτσι, στα πρώτα έξι βιβλία  της Ανειάδας περιγράφει το θαλασσινό ταξίδι του Αινεία, έχοντας ως πρότυπο την Οδύσσεια, και στα υπόλοιπα έξι τις μάχες με τους λαούς της Ιταλίας, έχοντας δίπλα του την Ιλιάδα. Μάλιστα στο 12^ο βιβλίο της Αινειάδας οι τελευταίες σκηνές απηχούν πιστά τα γεγονότα του Χ της  Ιλιάδας.

Δυο από τα θέματα που υπάρχουν στην Οδύσσεια και ήθελε ο Βιργίλιος να τα συμπεριλάβει οπωσδήποτε στο δικό του έπος είναι η ταφή των νεκρών και η επίσκεψη στον κάτω κόσμο. Και τα δύο αυτά θέματα σχετίζονται στην Οδύσσεια με το επεισόδιο του Ελπήνορα. Το αντίστοιχο επεισόδιο γι’ αυτά τα θέματα στην Αινειάδα είναι ο θάνατος του ΠαλΊνορου. Συγκρίνοντας αυτά τα δυο επεισόδια, παρατηρούμε ότι αυτό που έχουν κοινό είναι ο ξαφνικός θάνατος συντρόφου που για κάποιους λόγους μένει άταφος και η συνάντηση του ήρωα του έπους με αυτό τον σύντροφο κατά την επίσκεψή του στον κάτω κόσμο. Με τη συνάντηση αυτή δίνεται η ευκαιρία στον άταφο νεκρό – είτε αυτός είναι ο Ελπήνορας είτε ο Παλίνουρος – να ζητήσει τη φροντίδα για την ταφή του. Πρέπει ακόμα να προσθέσουμε ότι ο Ελπήνορας και ο Παλίνουρος, επειδή είναι άταφοι, είναι οι πρώτοι από τους νεκρούς με τους οποίους ο Οδυσσέας και Αινείας έρχονται σε επαφή. Θα μπορούσε λοιπόν να πει κανείς πως ό,τι κοινό υπάρχει σε αυτά τα δυο επεισόδια είναι αυτά που αναφέραμε πιο πάνω.

Μένει τώρα να δούμε τις διαφορές που εντοπίζονται μέσα σε αυτά τα δυο επεισόδια. Ας  αρχίσουμε πρώτα με τους δυο άταφους νεκρούς. Ο Ελπήνορας, αν και είναι σε νεαρή ηλικία, δεν τον χαρακτηρίζει η γενναιότητα στον πόλεμο. Δεν έχει όμως ούτε γερό μυαλό για να μπορεί να κυριαρχεί στα πάθη του. Και αυτά όλα δεν τα υποθέτουμε. Τα λέει ξεκάθαρα στην αφήγησή του ο ίδιος ο Οδυσσέας :

                      Είχαμε κάποιον Ελπήνορα, στα χρόνια παλικάρι,

                    όχι όμως και στον πόλεμο, μήτε γερό στο νου του.

                  κι εκείνος χώρια απ’ τους λοιπούς συντρόφους στο παλάτι

                 δροσιά ποθώντας πλάγιασε, γιατί ήταν μεθυσμένος.1

Ο Παλίνουρος  όμως δεν είναι όπως ο Ελπήνορας, ένα ασήμαντο άτομο. Είναι ο πηδαλιούχος στο πλοίο του Αινεία. Όταν το πλοίο κινδυνεύει στην τρικυμία, ο Αινείας και οι άλλοι σύντροφοι στηρίζουν τις ελπίδες τους στην πείρα και τη δεξιοτεχνία του Παλίνουρου. Η απώλεια επομένως ενός τέτοιου συντρόφου ήταν μεγάλη. Αλλά και ο θάνατος του Παλίνουρου  δεν οφείλεται σε ενέργεια κάποιου θεού ή σε δικό του σφάλμα. Ήταν ένα ατύχημα  εντελώς τυχαίο. Επομένως, κανένας δεν θα μπορούσε να το προβλέψει και να το αποτρέψει. Ο ίδιος ο Παλίνουρος περιγράφει ως εξής αυτό το ατύχημα:

Αφού έσπασε  και ξεκόλλησε τυχαία και με πολλή δύναμη

                  το πηδάλιο, για το οποίο είχα εγώ οριστεί κυβερνήτης

 και το κρατούσα εκείνη τη στιγμή σταθερά, οδηγώντας το πλοίο,

               έπεσα με ορμή στη θάλασσα και το παρέσυρα μαζί μου.2

Ο Παλίνουρος, βέβαια, ως θαλασσινός που ήταν, ήξερε καλό κολύμπι. Έτσι, μόλις βρέθηκε στην  τρικυμισμένη θάλασσα πάλεψε τρία μερόνυχτα με τα κύματα. Την τέταρτη μέρα, καθώς τον σήκωσε ψηλά το κύμα, είδε από μακριά τις ακτές της Ιταλίας. Φτάνοντας όμως στην ξηρά κολυμπώντας, έγινε αντιληπτός από ένα σκληρό γένος ανθρώπων ( gens crudelis, λέει ο ποιητής ), οι οποίοι τον σκότωσαν. Τελείως αντίθετα είναι τα πράγματα με τον Ελπήνορα, ο οποίος με τη μέθη του προκάλεσε το ατύχημα που τον έστειλε στον κάτω κόσμο. Ο ίδιος όμως λέει ( άνθρωπος είναι, πάντα κάποιος άλλος φταίει ) πως έβαλε το χέρι του και κάποιος θεός:

Οργή θεού με τύφλωσε και το πολύ πιοτό μου.

                   Πεσμένος όπως βρέθηκα στης Κίρκης το παλάτι,

                 δε σκέφτηκα να κατεβώ απ’ την ψηλή τη σκάλα

                 κι αντίκρυ της ήρθα σωρός απ’ τη σκεπή ίσια κάτω

               κι ο σβέρκος μου πετάχτηκε απ’ τα σφοντύλια του όξω

              και μου ροβόλησε η ψυχή στον άχαρο τον Άδη.3

Αν και είναι φανερό πως το φταίξιμο είναι όλο δικό του, ο  Ελπήνορας δεν  δίστασε να πει ότι συνέβαλε και κάποιος θεός στην ατυχία  που τον βρήκε. Κι ωστόσο αυτό που λέει εδώ ο Ελπήνορας δεν είναι ούτε παράλογο ούτε και ασυνήθιστο στη συμπεριφορά των θεών. Και αυτό φαίνεται στο περιστατικό του θανάτου του Παλίνουρου. Μόλις ο Αινείας θα δει και θ’ αναγνωρίσει στον κάτω κόσμο τον πηδαλιούχο του πλοίου του, το πρώτο που θέλει να μάθει είναι ποιος από τους θεούς του πήρε τη ζωή και τον έστειλε στον κάτω κόσμο:  Παλίνουρε, ποιος από τους θεούς

                      σε άρπαξε από κοντά μας και σ’ έριξε

                     στη θάλασσα; Εμπρός λέγε.4

Και αυτά τα λόγια τα λέει ο Αινείας έχοντας στη σκέψη του τον Απόλλωνα, ο οποίος του είχε δώσει χρησμό, σύμφωνα με τον οποίο ο Παλίνουρος θα έφτανε σώος και αβλαβής στις ακτές της Αυσονίας. Ο Παλίνουρος όμως τον καθησύχασε λέγοντας :

Αρχηγέ μας, γιε του Αγχίση, ούτε τρίπους

                       του Φοίβου σ’ εξαπάτησε, ούτε

                   με βύθισε θεός μέσα στο πέλαγος. 5

Με αυτή τη διαβεβαίωση του Παλίνουρου ο ποιητής θέλει να δηλώσει ότι δεν θα μπορούσε να γίνει το ατύχημα διαφορετικά, τη στιγμή που εκείνο που χαρακτήριζε κυρίως τον Αινεία ως άνθρωπο ήταν η ευσέβειά του προς τους θεούς. Επομένως, καμία δυσαρέσκεια και καμία εκδίκηση δεν θα μπορούσε να υπάρχει από μέρους των θεών για  άνθρωπο που ήταν ευσεβής όπως ο Αινείας. Και πράγματι, ο Παλίνουρος έφτασε σώος και αβλαβής στις ακτές της Ιταλίας όπως ακριβώς το δήλωνε και ο χρησμός του Απόλλωνα. Δεν πνίγηκε δηλαδή στη θάλασσα, αλλά σκοτώθηκε από ανθρώπινο χέρι.

*

Ανοίγοντας εδώ μια παρένθεση, θα ήθελα να τονίσω ότι το περιστατικό με το θάνατο του Παλίνορου είναι τόσο όμορφο και τόσο περίτεχνα δοσμένο, ώστε  θα ήταν αδύνατο να μη συγκινήσει τον Αντρέ Σενιέ, τον Ελληνογάλλο ποιητή, που όχι μόνο διάβασε και γοητεύτηκε από τα έργα  Ελλήνων και λατίνων ποιητών, αλλά και επηρεάστηκε στην ποίησή του απ’ αυτούς.

Και το λέω αυτό γιατί διαβάζοντας κανείς το περιστατικό με τον θάνατο του Παλίνορου, δεν μπορεί να μην πάει ο νους του στο θαυμάσιο ποίημα του Σενιέ που επιγράφεται Η μικρή Ταραντίνη ( La jeune Tarantine ). Πράγματι, όπως ήταν άτυχος ο Παλίνουρος  στο θαλασσινό του ταξίδι προς την Ιταλία, έτσι ακριβώς κι εκείνη στάθηκε άτυχη στο θαλασσινό της ταξίδι προς τη Σικελία, όπου πήγαινε ν’ ανταμώσει τον αγαπημένο της για να κάνουν τους γάμους τους. Στα ίδια νερά ταξίδευαν και στο ίδιο περίπου σημείο του καραβιού βρισκόντουσαν, κοιτάζοντας τη μανιασμένη θάλασσα εκείνος και την αστροφώτιστη νύχτα εκείνη, όταν ήρθε η κακιά στιγμή και έπεσαν στη θάλασσα με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους. Τόσο το σώμα  του Παλίνουρου όσο και αυτό της μικρής Ταραντίνης έχουν φτάσει, με τη βοήθεια του κύματος το ένα και τη μεσολάβηση των Νηρηίδων το άλλο, στην ποθητή ακτή. Το πρώτο περιμένει εκεί την ταφή του. Το δεύτερο για να γίνει εκεί η ταφή του. Για χάρη του αναγνώστη που δεν έχει διαβάσει το ποίημα του Σενιέ, το δίνω εδώ σε δική μου απόδοση για να το χαρεί στη γλώσσα μας και να κάνει με τη σειρά του τις δικές του παρατηρήσεις και συγκρίσεις.

 

Η  ΜΙΚΡΗ  ΤΑΡΑΝΤΙΝΗ

 

           Κλάψτε, γλυκές αλκυόνες !  πουλιά εσείς που είστε

          στη Θέτιδα αγαπητά,  θεάς πουλιά σεις κλάψτε !

         Έσβησε, πάει η γλυκιά Μυρτώ, η Ταραντίνη κόρη!

                                          *

        Μ’ ένα καράβι έφευγε να πάει στην Καμαρίνη:

       Εκεί ο γάμος με αυλούς και της χαράς τραγούδια

       αργά θα την οδήγαγε στη θύρα τ’ ακριβού της.

      Ένα κλειδί κρατάει κλειστό, για κείνη την ημέρα,

      σ’ ένα σεντούκι κέδρινο το φόρεμα του γάμου,

      ό,τι χρυσό θα στόλιζε τα χέρια της στο γεύμα,

      καθώς κι έτοιμα αρώματα για τα ξανθά μαλλιά της.

                                       *

       Μόνη στην πλώρη ζήταγε βοήθεια από τ’ αστέρια×

       την άρπαξε ο άνεμος που στα πανιά φυσούσε    

      με δύναμη, και έκπληκτη και μακριά απ’ τους ναύτες                    

     έβγαλε μόνο μια κραυγή κι έπεσε απ’το καράβι      

      στην αγκαλιά της θάλασσας η Ταραντίνη κόρη!     

      Τ’ ωραίο κορμί της γλίστρησε βαθιά  κάτω απ’ το κύμα.

    × Την είδε η Θέτις, δάκρυσε×  σε κοίλωμα βραχώδες

       θέλει να κρύψει το κορμί απ’ τ’ αδηφάγα κήτη.

        Με διαταγές της οι γλυκές κι όμορφες Νηρηίδες

        τη σήκωσαν, την έφεραν  πάνω απ’ τις υγρές

        τις διαμονές τους κι ύστερα τη βγάλαν στ’ ακρογιάλι,

       στον κάβο εκεί του Ζέφυρου, σε μνήμα να τη βάλουν

        και με κραυγές από μακριά συντρόφισσες καλούσαν

        και όσες νύμφες κατοικούν βουνά, πηγές και δάση,

         κι όλες μαζί τα στήθια τους χτυπώντας και θρηνώντας,

         λέγαν τα ίδια αλίμονο!  γύρω στο φέρετρό της.

         « Αλί! στ’αγαπημένου σου το σπίτι πια δεν  πήγες×

           δε φόρεσες το νυφικό που ‘φερνες για το γάμο.

          Γύρω στα ωραία χέρια σου δεν έλαμψε χρυσάφι×

         την κόμη σου δε στόλισε του γάμου το στεφάνι».

 

Επιστρέφοντας στο θέμα  μας, θα ήθελα να προσθέσω ότι αυτές οι διαφορές που επισημάνθηκαν πιο πάνω ανάμεσα στον Ελπήνορα και τον Παλίνουρο έχουν επισημανθεί και από άλλους. Αν υπάρχει τώρα κάτι που η φιλολογική έρευνα δεν έχει δώσει απάντηση είναι το ακόλουθο ερώτημα: Το επεισόδιο  με τον θάνατο του Παλίνουρου είναι πράγματι επινόηση του Βιργίλιου ή έχουμε και σ’ αυτή την περίπτωση κάποιο ανάλογο περιστατικό το οποίο ο Λατίνος ποιητής άντλησε από τα ομηρικά έπη και έλυσε το πρόβλημα του άταφου συντρόφου; Αυτό το ερώτημα στάθηκε αφορμή για να γραφτεί αυτό το σημείωμα. Και το λέω αυτό γιατί τα πράγματα μπορεί να έχουν γίνει με τον τρόπο που αναφέρω πιο κάτω.

Στην γ΄ ραψωδία της Οδύσσειας ο Τηλέμαχος – που έχει πάει στην Πύλο για να πάρει πληροφορίες για τον πατέρα του – ,ανάμεσα στα όσα λέγονται εκεί, ζητάει από τον Νέστορα και πληροφορίες για τη δολοφονία του Αγαμέμνονα. Ο Νέστορας, αφού αναφέρθηκε στο θάνατο του Αγαμέμνονα, του λέει ακόμα ότι στην επιστροφή του από την Τροία ταξίδευσε με το πλοίο του Μενέλαου. Σε αυτό το ταξίδι της επιστροφής συνέβη ένα περιστατικό, το οποίο ασφαλώς θα πρόσεξε ο Βιργίλιος:

              Κι όταν στο Σούνιο φτάσαμε στων Αθηνών τον κάβο,

                σκότωσε του Μενέλαου εκεί τον κυβερνήτη ο Φοίβος,

                χτυπώντας με σαΐτες του πυκνές, ενώ κρατούσε

               το δοιάκι, κι έτρεχε γοργά στο κύμα το καράβι,

               τον Φρόντη, γιο του Ονήτορα, που δεν τον έφτανε άλλος,

               όταν φουρτούνες πέφτανε, να κυβερνάει καράβι.

               Στάθηκε εκεί, κι ας βιάζονταν να φύγει, για να θάψει

              τον σύντροφο και νεκρικά να του προσφέρει δώρα.6

Στους ομηρικούς αυτούς στίχους υπάρχουν αρκετές ομοιότητες με το περιστατικό που αναφέρεται στον θάνατο του Παλίνουρου. Ακόμη και το πρόβλημα που προέκυψε για την ταφή του νεκρού. Αυτές οι ομοιότητες δείχνουν ακόμη μια φορά τον γνωστό τρόπο με τον οποίο ο Λατίνος ποιητής προχωρούσε την επική του αφήγηση. Πράγματι, ενώ  θα μπορούσε ο Παλίνουρος να είναι οποιοσδήποτε άλλος σύντροφος του Αινεία, είναι ο πηδαλιούχος στο καράβι του αρχηγού των Τρώων, όπως ακριβώς ο Φρόντης στο καράβι του Μενέλαου. Με άλλα λόγια έχουμε εδώ να κάνουμε και στις δυο περιπτώσεις με πρόσωπα των οποίων η αξία στηρίζεται στις ίδιες ακριβώς ικανότητες. Επίσης όπως τον Φρόντη έτσι και τον Παλίνουρο τον βρήκε ο θάνατος την ώρα του καθήκοντος, την ώρα δηλαδή που κρατούσε το πηδάλιο και κυβερνούσε το πλοίο. Και το λέω αυτό με την έννοια ότι ο Παλίνουρος, από τη στιγμή που έπεσε με το πηδάλιο στη θάλασσα, ήταν για τους συντρόφους του  νεκρός, ενώ για τον ίδιο είχε αρχίσει η διαδικασία του θανάτου του. Η μόνη διαφορά είναι ο τρόπος με τον οποίο έχασαν τη ζωή τους. Και είναι λογικό να υπάρχει αυτή η διαφορά γιατί ο Παλίνουρος, αντίθετα από τον Φρόντη, έπρεπε σύμφωνα με την οικονομία του έπους, να μείνει άταφος. Και αυτό για να συναντηθεί με τον Αινεία στον κάτω κόσμο, όπως ο Οδυσσέας με τον Ελπήνορα. Φυσικά για να συμβούν όλα αυτά έπρεπε ο θάνατος του Παλίνορου να επέλθει με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην είναι δυνατόν στον Αινεία και στους άλλους συντρόφους να τον θάψουν. Όλα αυτά δείχνουν ξεκάθαρα ότι  ο Βιργίλιος πήρε από του στίχους που αναφέρονται στον θάνατο του Φρόντη ό,τι χρειαζόταν για να δημιουργήσει την προσωπικότητα του Παλίνουρου και την επαφή του στη συνέχεια με τον Αινεία στον κάτω κόσμο. Οι ομηρικοί στίχοι δηλώνουν με σαφήνεια αυτό που θέλω εδώ να υποστηρίξω. Όσο για τον Ελπήνορα, θα λάμψει το όνομά του στην ποίηση και στην πεζογραφία του 20^ου αιώνα σε ποιητές και συγγραφείς της ολκής του Πάουντ, του Τζόυς, του Ζιροντού, του Μακ-Λης , του Σεφέρη, του Ρίτσου ή του Σινόπουλου.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

• ΟΔΥΣΣΕΙΑ, k, 555-558 ( μτφρ. Ζ. ΣΙΔΕΡΗ )

• ΑΙΝΕΙΑΔΑ, V, 349- 352

• ΟΔΥΣΣΕΙΑ, λ, 61-66

• ΑΙΝΕΙΑΔΑ, VI, 341-343

• Π. VI,347-348

• ΟΔΥΣΣΕΙΑ, γ, 295-302