Είναι σε πολλούς γνωστή η περίφημη ρήση του Έγελου (Hegel) που λέει: «Η γλαυξ (εννοεί τη φιλοσοφία) της Αθηνάς αρχίζει την πτήση της με το επερχόμενο λυκόφως ». Με αυτά τα λόγια ο Έγελος θέλει να πει ότι η φιλοσοφία – σε κάθε εποχή της ιστορίας – έρχεται συνήθως τελευταία. Και αυτό γιατί η φιλοσοφία είναι η μεγάλη θεώρηση των πραγμάτων. Πρέπει, λοιπόν, αν όχι να έχει κλείσει πέρα για πέρα μια εποχή, να έχουν τουλάχιστον συμβεί πολλά πράγματα στον κόσμο, για να μπορεί να έρθει η στιγμή που ο άνθρωπος θα κοιτάξει πίσω του όχι ως ιστορικός που θα καταγράψει όσα έχουν συμβεί, αλλά ως νους θεωρητικός, ως βλέμμα ταγμένο να τα θεωρήσει από μια σκοπιά που βρίσκεται μεταξύ ουρανού και γης.
Στο «λυκόφως», λοιπόν, του 12ου αιώνα, και συγκεκριμένα το έτος 1079, γεννιέται κοντά στη Νάντη της Γαλλίας ο Πέτρος Αβελάρδος. Δεν μας είναι γνωστό γιατί ονομάστηκε Αβελάρδος (Abélard). Πάντως, είναι βέβαιο ότι πήρε μαθήματα από τον Ροσκελλίνο, έναν ιερωμένο του καθεδρικού ναού της Κομπιένης, που σήκωσε κεφάλι και έγινε αιτία η Σχολαστική Φιλοσοφία του Μεσαίωνα να χωριστεί σε δύο μέρη: στον φιλοσοφικό «ρεαλισμό» του Άνσελμου του Καντέρμπουρη και στον «νομιναλισμό», φιλοσοφική σχολή που ξεκίνησε από τον Ροσκελλίνο. Ο Άνσελμος έδωσε τα πρωτεία στον νοητό κόσμο, θεωρώντας τον ως μόνο πραγματικό, κάτι που δεν ήταν αποδεκτό από τον «νομιναλισμο», που στήριζε τη δική του άποψη στον κόσμο της εμπειρίας. Γύρω στα 1103 ο ωραίος τότε και κομψός Αβελάρδος θα γίνει μαθητής του Γουλιέλμου του Σαμπό που δίδασκε στη Νοτρ-Νταμ των Παρισίων (όπως πολλοί βυζαντινοί διδάσκαλοι στην Αγία Σοφία). Ο Αβελάρδος – που πίστευε για τον εαυτό του ότι ήταν α ή τ τ η τ ο ς στον έρωτα και στη διαλεκτική – έγινε μαθητής του Γουλιέλμου του Σαμπό περισσότερο για να τον περιπαίξει και για να τον συναγωνισθεί, λίγα χρόνια αργότερα, ως δάσκαλος. Στη διαλεκτική, είναι αλήθεια, ότι ήταν αήττητος. Ακόμη και αυτός ο άγιος Βερνάρδος του Κλερβό, που με τον φλογερό του λόγο ξεσήκωσε βασιλιάδες και αυτοκράτορες για να τους στείλει σε σταυροφορίες, δίσταζε να διασταυρώσει μαζί του το ξίφος του λόγου. Στον έρωτα όμως – τον σαρκικό τουλάχιστον — βρήκε τον πραγματικό του «δάσκαλο» και ηττήθηκε. Ας σταθούμε πρώτα στο τελευταίο.
Περιπλανιέται στη χώρα, παίρνοντας μέρος σε δημόσιες συζητήσεις διαλεκτικής. Κάποια στιγμή θα καταλήξει στο Παρίσι, όπου, όπως είπα και πιο πάνω, θα παρακολουθήσει μαθήματα του Γουλιέλμου του Σαμπό. Γρήγορα θα ξεπεράσει τον δάσκαλό του και θα ιδρύσει δικές του σχολές διαλεκτικής έξω και γύρω απ’ το Παρίσι. Θα γίνει καθηγητής στον καθεδρικό ναό των Παρισίων, έχοντας ταυτόχρονα και συγγραφικό έργο. Η νεαρή Ελοϊζα, ανιψιά του εφημέριου στον καθεδρικό ναό της Παναγίας των Παρισίων Φουλμπέρτου, περίφημη για την ομορφιά της, την πνευματική της καλλιέργεια και τη φιλομάθειά της, προκαλεί το ενδιαφέρον του. Στο μεταξύ, ο Αβελάρδος καταφέρνει να νοικιάσει δωμάτιο στην κατοικία του Φουλμπέρτου και να γίνει όχι μόνο δάσκαλος, αλλά και εραστής της μαθήτριάς του.
Ανάμεσα στα αρχετυπικά ζευγάρια της ρομαντικής ιστοριογραφίας, η ιστορία του Αβελάρδου και της Ελοϊζας έχει ξεχωριστή θέση, γιατί σε αντίθεση με το μυθικό ζευγάρι της Ψυχής και του Έρωτα, που λάτρεψαν γλύπτες και ζωγράφοι, και τους τραγικούς εραστές Ρωμαίο και Ιουλιέτα της λογοτεχνίας, ο Αβελάρδος και η Ελοϊζα ήταν πραγματικά πρόσωπα και ο μοιραίος ερωτάς τους ιστορικά τεκμηριωμένος.
Τα πράγματα όμως εκτυλίσσονται ραγδαία: το ερωτικό πάθος παρασύρει και τους δύο και ο Αβελάρδος αρχίζει να γράφει ποιήματα και τραγούδια για την Ελοϊζα που έχουν ευρεία διάδοση. Παράλληλα, η Ελοϊζα διαπιστώνει ότι είναι έγκυος. Ο Αβελάρδος τότε τη στέλνει στην πατρίδα του, όπου θα γεννήσει τον γιο τους Αστρολάβο. Στο μεταξύ η ερωτική τους σχέση γίνεται γνωστή στο Παρίσι. Ο Φουλμπέρτος εξοργίζεται από την προδοσία του Αβελάρδου και εκείνος, για να τον κατευνάσει, προτείνει να παντρευτεί την Ελοϊζα. Εκείνη όμως αρνείται σθεναρά. Ωστόσο, ο γάμος τελείται μυστικά.
Η ανιψιά συνεχίζει να ζει στο σπίτι του θείου της, ο οποίος της φέρεται με βιαιότητα. Τότε ο Αβελάρδος τη μεταφέρει στο γνώριμό της από παλιά μοναστήρι του Αρζαντέιγ. Έξαλλος ο Φουλμπέρτος πληρώνει κακοποιούς να ευνουχίσουν τον Αβελάρδο τη νύχτα στο δωμάτιό του. Το τραγικό αυτό γεγονός έγινε γνωστό σε όλο το Παρίσι και δεν ξεχάστηκε ποτέ. Ακόμα και στον 15ο αιώνα ο Φρανσουά Βιγιόν, ο σημαντικότερος ποιητής της μεσαιωνικής Γαλλίας, θυμάται το γεγονός αυτό και το αναφέρει σε μια στροφή της περίφημης και πολυδιαβασμένης ‘‘ Μπαλάντας των κυριών του παλιού καιρού.’’
(Oừ est la très sage Eloïs
Pour qui châtrẻ fut et puis moine
Pierre Esbaillart à saint Dnis ? )
*
Πού είναι η πολύ συνετή Ελοϊς
για την οποία ο Πέτρος Εσμπαγιάρ
ευνουχίστηκε κι έπειτα
κλείστηκε στο Σαιν Ντενίς;
Αν και το ποίημα έχει μεταφραστεί από τον Καρυωτάκη, το έδωσα σε δική μου απόδοση, γιατί η μετάφραση του ποιητή δεν λέει ακριβώς αυτά που λέει ο Βιγιόν, και αυτός που τη διαβάζει νομίζει ότι ο Πέτρος Αμπαγιάρ (Αβελάρδος) κλείστηκε σε μοναστήρι από ερωτική απογοήτευση. Παραθέτω τους στίχους του Καρυωτάκη:
Πού ‘ναι η αγνή και φρόνιμη Ελοϊς ;
Γι’ αυτήν είχε τότε καλογερέψει
ο Πέτρος Αμπαγιάρ. Άλλος κανείς
όμοια στον έρωτα δεν θα δουλέψει.
Έρχομαι τώρα εκεί που ο ωραίος και σπιρτόζος Αβελάρδος ήταν αήττητος – στη διαλεκτική φιλοσοφία (αναζήτηση της αλήθειας μέσα από τον διάλογο και την αντιπαράθεση απόψεων). Ντροπιασμένος ο Αβελάρδος ντύνεται το μοναχικό σχήμα και αποσύρεται στη μονή του αγίου Διονυσίου. Έκτοτε θα αφοσιωθεί, με μεγάλη επιτυχία, στη θεολογική διδασκαλία και στη συγγραφή. Ιδρύει το μοναστήρι του Παρακλήτου στην Καμπανία και μετακινείται διαρκώς. Οι μαθητές του – όπως τον Χριστό οι δικοί του – τον ακολουθούν παντού, προκαλώντας τον φθόνο άλλων διδασκάλων και εκκλησιαστικών παραγόντων που σκευωρούν εναντίον του και τον καταδιώκουν ως αιρετικό.
Το 1121 ο Ροσκελλίνος (σε προχωρημένη ηλικία τότε) κατηγόρησε τον Αβελάρδο, που είχε ήδη υποστεί τη βαριά σωματική δοκιμασία, για ό,τι είχε άλλοτε κατηγορηθεί ο ίδιος, δηλαδή ότι πιστεύει σε τρεις θεούς.
Ο επίσκοπος των Παρισίων δεν θέλησε να δώσει προσοχή και συνέχεια στην κατηγορία, ενώ ο επίσκοπος του Σαρτρ θέλησε να τον προστατεύσει. Στο Σουασόν όμως, όπου είχε άλλοτε θεωρηθεί αιρετική η διδασκαλία του Ροσκελλίνου, καταδικάστηκε ως αιρετικός και ο Αβελάρδος, χωρίς βέβαια να τον αφήσουν να μιλήσει όσοι τον κατηγορούσαν – τόσο μεγάλος ήταν ο φόβος τους για τη λεκτική αντιπαράθεση μαζί του. Ο ίδιος ο λεγάτος του Πάπα τον έβγαλε από το μοναστήρι, όπου τον είχαν καταδικάσει να μείνει σιωπώντας ολόκληρο έτος και τον έστειλε στο βασιλικό αβαείο του Αγίου Διονυσίου, όπου είχε γίνει τις μέρες εκείνες ηγούμενος ο έξοχος Συζέρ, ο άνθρωπος που προώθησε τη γοτθική τέχνη. Ο Συζέρ θα καλύψει και θα βοηθήσει τον Αβελάρδο, όσες φορές οι θεωρίες του χαρακτηρίζονταν αιρετικές.
Ήταν όμως πράγματι ο Αβελάρδος αιρετικός; Πρώτ’ απ’ όλα ήταν αδύνατο ν’ αποφανθεί κανείς αν ήταν οπαδός του φυσικού «ρεαλισμού» ή του «νομιναλισμού». Η θεωρία του για τη « Θεία ενότητα και Τριάδα» (τίτλος του βιβλίου που προκάλεσε την καταδίκη του ως αιρετικού στο Σουασόν) είναι ένα ευφυέστατο διαλεκτικό παιχνίδι εννοιών που άλλους τούς έκανε να το βλέπουν ως θέση συμβιβαστική με την ορθοδοξία και σε άλλους προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Ο Αβελάρδος, δηλαδή, πήρε μια θέση συμβιβαστική ανάμεσα στον φιλοσοφικό «ρεαλισμό» του Άνσελμου και τον «νομιναλισμό». Είχε άλλωστε εγκαινιάσει με το βασικό του έργο Διαλεκτική τη συζήτηση γύρω από τις πιο αντίθετες λογικές υποθέσεις, ακόμα και σε θέματα δογματικά, πράγμα που καθιέρωσε ύστερα οριστικά και αυτός ακόμα ο «στύλος» της Δυτικής Εκκλησίας, ο Θωμάς ο Ακινάτος
—————————.
