Οι διαβασμένοι, κατά τους λαούς, είναι παντογνώσται.
ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ ΜΟΥ
Είναι από τους πρώτους ποιητές που εμείς οι παλαιοί των ημερών διαβάσαμε στα σχολικά αναγνωστικά του δημοτικού μαζί με τους ομοτέχνους του Δροσίνη, Πολέμη και Παπαντωνίου. Από εκείνη τη μακρινή εποχή των παιδικών αναμνήσεων μόνο τούτο τον στίχο θυμάμαι, που πρέπει να είναι δικός του: «Ο βοριάς που τ’ αρνάκια παγώνει». Το πεζογραφικό του έργο όμως το βρίσκεις σε αναγνωστικά του γυμνασίου. Προσωπικά, είχα την τύχη, ως εκπαιδευτικός, να διδάξω ένα απόσπασμα από το πολυσέλιδο, δημοφιλές του διήγημα Το μόνον της ζωής του ταξίδιον. Ποιητής, λοιπόν, και έξοχος πεζογράφος, ο Γεώργιος Βιζυηνός γεννήθηκε στη Βιζύη της βόρειας Θράκης και πέθανε στην Αθήνα σε ηλικία 48 ετών. Η ποίησή του ταλαντεύεται ανάμεσα στο παλιό και το καινούργιο και δεν κατάφερε ποτέ ν’ απαλλαγεί από τις αδυναμίες του ρομαντισμού. Με το πεζογραφικό του έργο όμως υπήρξε πρωτοπόρος και δικαίως τον αποκάλεσαν πατέρα του ελληνικού διηγήματος. Είναι από τους πρώτους που έγραψαν ηθογραφικό διήγημα, αντλώντας θέματα από τις παιδικές του αναμνήσεις, την οικογενειακή του ζωή και ακόμα από το περιβάλλον του χωριού του, ενώ οι σπουδές και τα ταξίδια στην Ευρώπη τού χάρισαν σπάνια και πολυμερή μόρφωση.
Νεαρός άφησε το χωριό του και πήγε να δουλέψει στον ράφτη θείο του στην Κωνσταντινούπολη. Γρήγορα όμως εισάγεται στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, όπου ο τυφλός καθηγητής και κληρικός Ηλίας Τανταλίδης διακρίνει τη συγγραφική του φλέβα και τον καθοδηγεί, ενώ ταυτόχρονα του εξασφαλίζει την οικονομική υποστήριξη του εθνικού ευεργέτη Γ. Ζαρίφη. Αυτή η οικονομική υποστήριξη του επιτρέπει να σπουδάσει φιλολογία στην Αθήνα και φιλοσοφία στη Γερμανία, όπου αναγορεύεται διδάκτωρ.
Ο Βιζυηνός ως άνθρωπος είχε μερικά ελαττώματα που τον έκαναν στους άλλους απωθητικό: Ήταν – όπως τουλάχιστον μας παρουσιάζεται από εκείνους που τον έζησαν από κοντά – εκκεντρικός και αλαζόνας, δηλητηριώδης στην ειρωνεία του και σε μεγάλο βαθμό εντυπωσιοθήρας. Για τα ελαττώματα αυτά ήταν αντιπαθής στους φιλολογικούς κύκλους της Αθήνας. Αυτός ήταν, άλλωστε, ο λόγος που η επιστημονική και λογοτεχνική πορεία του στο «κλεινόν άστυ» ήταν μοναχική. Την ίδια στιγμή, όμως, με την υποστήριξη του μαικήνα του, αλλά και ως γερμανοτραφής στοχαστής και λογοτέχνης που είχε γνωρίσει κάποια επιτυχία, τα κείμενά του έβρισκαν φιλόξενες τις στήλες των εφημερίδων και των περιοδικών.
Αυτό όμως που ενδιαφέρει την ιστορική μνήμη δεν είναι ο χαρακτήρας του δημιουργού, αλλά το έργο που αφήνει πίσω του. Και το έργο του Βιζυηνού είναι όχι μόνο σημαντικό, αλλά και ανθεκτικό στον πανδαμάτορα χρόνο. Μερικές από τις επιστημονικές του δημοσιεύσεις είναι, για παράδειγμα, οι ακόλουθες: Η λαογραφική του πραγματεία Οι καλόγεροι και η λατρεία εν Θράκη γράφτηκε το 1888 και δημοσιεύτηκε σε τέσσερις συνέχειες στο περιοδικό Ευδομάς. Την ίδια χρονιά η λαμπρή εικαστική επισκόπηση της εν Ελλάδι τέχνης με τίτλο Αι εικαστικαί τέχναι κατά την Α΄ εικοσιπενταετηρίδα της βασιλείας του Γεωργίου Α’ δημοσιεύτηκε σε πανηγυρικό τεύχος στην Εφημερίδα του Κορομηλά. Επίσης το δοκίμιό του Ερρίκος Ίβσεν δημοσιεύτηκε το 1892 σε δυο συνέχειες στην Εικονογραφημένη Εστία, όπου δυο χρόνια αργότερα θα δει το φως της δημοσιότητας σε έντεκα συνέχειες και το μελέτημα Ανά τον Ελικώνα, μια ιστορία και τυπολογία της ευρωπαϊκής μπαλάντας με πολλές δικές του μεταφράσεις. Τα ποικίλα καλλιτεχνικά του ενδιαφέροντα μαρτυρούν και τα 28 λήμματα που επέλεξε ο Παναγιώτης Μουλλάς από ένα σύνολο 120 λημμάτων που συνέταξε ο Βιζυηνός για το περίφημο λεξικό Μπαρτ και Χιρστ ( 1889- 1892 ): Χάινε, Αναγέννηση, Αουερμπαχ, Βάγκνερ, Βίκο, Βολταίρος, Μπαλζάκ, Μπετόβεν και άλλοι. Μπορεί να ήταν γνωστά τα κείμενα αυτά στους ερευνητές, ήταν όμως δυσπρόσιτα στο πλατύ κοινό, το οποίο είναι περισσότερο εξοικειωμένο με το λογοτεχνικό έργο του Θρακιώτη συγγραφέα, αλλά όχι και με το έργο του επιστήμονα και διανοούμενου Βιζυηνού, όπου η Δύση συναντά την Ανατολή.
Το πόσο σημαντικό είναι και το λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού φαίνεται και από το γεγονός ότι τον Παναγιώτη Μουλλά, έναν από τους κορυφαίους ερευνητές της ελληνικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, τον απασχόλησε συστηματικά η διηγηματογραφία και οι τρεις σημαίνοντες διηγηματογράφοι αυτού του αιώνα: Βιζυηνός, Παπαδιαμάντης και Ροΐδης. Η εκτεταμένη του εισαγωγή στην έκδοση Νεοελληνικά διηγήματα (εκδ. ΕΡΜΗΣ, 1980) του Βιζυηνού αποτελεί θεμελιώδες κείμενο στη μελέτη του ελληνικού διηγήματος και κομβικό σημείο στην πρόσληψη του συγγραφέα Βιζυηνού. Ακόμα πρέπει να πούμε ότι η εισαγωγή αυτή ήταν το κείμενο που καθιέρωσε τον Παναγιώτη Μουλλά στη συνείδηση των συναδέλφων του ως δυναμικό φιλόλογο.
Στα κείμενα κριτικής η σχολαστικότητα του κριτικού εντυπωσιάζει τον αναγνώστη με την επιστημοσύνη που τον χαρακτηρίζει , ενώ η ειρωνεία του λόγου του προσδίδει κάποια προσωπική εμπλοκή, χάρη στην οποία το αυστηρά επιστημονικό κείμενο διαβάζεται με μια ευχάριστη διάθεση και περιέργεια. Στη βιβλιοκρισία του, λόγου χάρη, για το βιβλίο Ιστορία της θεωρίας της γνώσεως (1885) του Μαργαρίτη Ευαγγελίδη, ο οποίος μάλιστα διεκδικούσε την ίδια θέση με τον Βιζυηνό στο Πανεπιστήμιο, ο Θρακιώτης κριτικός είναι καταπέλτης. Αρχίζει από τον τίτλο και καταλήγει, ελέγχοντας μία-μία τις υποσημειώσεις του συγγραφέα, τον οποίο βρίσκει υπόλογο για ανεπιστημοσύνη, παραλείψεις, αντιφάσεις και προχειρότητες.
Είναι αλήθεια ότι δεν θα έμπαινα στον κόπο να γράψω αυτό το κείμενο, που επαναλαμβάνει παλιά και γνωστά στοιχεία σχετικά με το έργο του μεγάλου αυτού διηγηματογράφου, αν η σύγχρονη κριτική – με την πένα και την υπογραφή ενός από τους κορυφαίους κριτικούς των ημερών μας – δεν αμφισβητούσε τον έξοχο αυτό πεζογράφο ως κριτικό λογοτεχνίας. Ο άνθρωπος για τον οποίο γίνεται τώρα λόγος δεν είναι άλλος από τον φιλόλογο, θεατρικό κριτικό και ποιητή Κώστα Γεωργουσόπουλο. Στη στήλη που κρατάει ακόμα στην εφημερίδα Τα Νέα και σε ένα από τα πρόσφατα κείμενά του που επιγράφεται Κριτική της Κριτικής λέει μεταξύ άλλων για τον έξοχο Θρακιώτη διηγηματογράφο: «Ο πεζογράφος Βιζυηνός είναι και σήμερα έξοχος στυλίστας, βαθύς ψυχολόγος και καίριος παρατηρητής της κίνησης των ιδεών και της ποικιλίας των αντιδράσεων στα φαινόμενα της κοινωνίας και της ιδεολογίας της εποχής του». Αυτές είναι οι λογοτεχνικές αρετές που επισημαίνει στο λογοτεχνικό έργο του Βιζυηνού. Όσο για τη μεγάλη έκπληξη που ένιωσε και που τον υποχρεώνει να αναθεωρήσει τις απόψεις του για το κριτικό πνεύμα του μεγάλου Θρακιώτη διηγηματογράφου, αλλά και γενικά για την κριτική σκέψη του 19ου αιώνα, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος λέει τα εξής ενδιαφέροντα: «Διαβάζεις, λ.χ. μια αυστηρή κρίση του Γεωργίου Βιζυηνού, ενός έξοχου πεζογράφου που υπήρξε μέγιστη κριτική συνείδηση της εποχής του τον 19ο αιώνα και μένω άναυδος για την έλλειψη κατανόησης της ιστορίας και της κριτικής σκέψης μέσα στη ροή των εποχών» Και λίγο πιο κάτω λέει ακόμα: « Ως κριτικός, όμως, των λογοτεχνικών τάσεων της εποχής του τα επιχειρήματα που επιστρατεύει για να υπερασπιστεί τις απόψεις του εκπλήττει η κριτική αφέλεια της εποχής, ενώ η πεζογραφία της, ο Παπαδιαμάντης, ο Καρκαβίτσας, και η ποίησή της, ο Καβάφης και ο Παλαμάς, όχι απλώς αντέχουν, αλλά γίνονται αντικείμενο νέων κριτικών απόψεων και με τα νέα αισθητικά κριτήρια αναδεικνύονται πάντα σπουδαίοι λογοτέχνες, πάντα ενδιαφέροντες» ( 27-28 \ 2\2024 ).
Ύστερα από αυτή την άποψη που αντιτίθεται τα δεδομένα για την κριτική σκέψη του Βιζυηνού και γενικότερα του 19ου αιώνα, δικαιώνεται, θα ‘λεγε κανείς , η κοινωνιολογική επιστήμη που υποστηρίζει ότι « η αλήθεια του σήμερα είναι το ψέμα του αύριο», ενώ – σε μένα τουλάχιστον- φέρνει στη μνήμη αυτούς τους στίχους του Σεφέρη, με τους οποίους κλείνω αυτό το κείμενο :
Καθώς περνούν τα χρόνια
πληθαίνουν οι κριτές που σε καταδικάζουν×
« Κίχλη»
