Τους ανθρώπους και μόνο αυτούς
πρέπει να φοβάσαι πάντοτε.
Λ.Φ. Σελίν, Ταξίδι στην άκρη της νύχτας.
Ο Louis Ferdinand Auguste Destouches , όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, είναι σήμερα γνωστός με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Λουί Φερντινάν Σελίν, που προέρχεται από το μικρό όνομα της γιαγιάς του. Ήταν πάντα μια από τις μεγαλύτερες και πιο αμφιλεγόμενες λογοτεχνικές προσωπικότητες της Γαλλίας. Και ήταν όχι μόνο τότε που ζούσε, αλλά και τώρα ακόμα που έχουν περάσει εξήντα και κάτι χρόνια από τον θάνατό του. Οι αντισημιτικοί λίβελοι που έγραψε το 1940 και η φιλοναζιστική του στάση τον οδήγησαν σε μια σειρά από δυσάρεστες περιπέτειες, που τον ανάγκασαν να καταφύγει στη Γερμανία, εν συνεχεία στη Δανία, να περάσει τις πόρτες της φυλακής στην Κοπεγχάγη και να δικαστεί στην πατρίδα του τη Γαλλία με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Τελικά καταδικάστηκε σε φυλάκιση ενός έτους, του επέβαλαν 50.000 φράγκα πρόστιμο και έχασε σημαντικό μέρος της περιουσίας του. Πάνω απ’όλα, όμως, βίωσε, αν και αμνηστεύτηκε, τη χλεύη και την καταφρόνηση της γαλλικής κοινωνίας. Μια ανυπόφορη, δηλαδή, ατίμωση, που τον ακολούθησε ως το τέλος της ζωής του, απομονωμένο στο παρισινό προάστιο Μεντόν, όπου συνέχιζε να γράφει άλλα βιβλία. Αυτή η ατίμωση, την οποία αντιμετώπισε κατά τη διάρκεια της ζωής του, δημιούργησε ίσως την εκρηκτική και σκοτεινή προσωπικότητα που τον χαρακτήριζε ως άνθρωπο. Το ανανεωμένο παγκόσμιο ενδιαφέρον για τον Σελίν και το έργο του έχει να κάνει πρώτα με την έκδοσή το 2021 της πρώτης αγγλόφωνης βιογραφίας του εδώ και είκοσι χρόνια από τον Damian Catani, καθηγητή στο Birkber, με τον γλαφυρό τίτλο Ταξίδια στα όρια ( Joyrneys to the extreme ), όπου ενσωματώνονται όλες οι πρόσφατες έρευνες γύρω από τον ανατρεπτικό γάλλο συγγραφέα. Το δεύτερο εκδοτικό γεγονός που συνέβαλε στην ανανέωση του παγκόσμιου ενδιαφέροντος για τον Σελίν είναι ο αδημοσίευτος ως το 2022 Πόλεμος (Guerre), το ημιαυτοβιογραφικό έργο του Σελίν αναφορικά με τη συμμετοχή του στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που τον σημάδεψε ανεξίτηλα και τον απασχόλησε ως θέμα και στο αριστούργημά του Ταξίδι στην άκρη της νύχτας.
Ο Λουί Φερντινάν Σελίν γεννήθηκε το 1894 στο Παρίσι και πέθανε το 1861 στην ίδια πόλη. Το 1912 κατατάσσεται εθελοντικά στο πεζικό, όπου τον προλαβαίνει ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Τον Σεπτέμβριο του 1914 τραυματίζεται, παρασημοφορείται και αποστρατεύεται. Εργάζεται για ένα διάστημα στο Καμερούν και επιστρέφοντας στη Γαλλία, σπουδάζει ιατρική στη Ρεν. Στη συνέχεια συμμετέχει για λογαριασμό της Κοινωνίας των Εθνών σε υγιεινολογικές αποστολές στην Αμερική, την Αφρική και την Ευρώπη, προτού εγκατασταθεί ως γιατρός στο Παρίσι. Αυτοί είναι, θα λέγαμε, οι πιο σημαντικοί σταθμοί της ζωής του. Το 1932 έγραψε το αριστούργημά του Voyage au bout de la nuit (Ταξίδι στην άκρη της νύχτας ). H ελληνική έκδοση κυκλοφόρησε από την Εστία το 2007, σε υπέροχη μετάφραση της Σεσίλ Ιγγλέση Μαριέλλου. Πρόκειται για ένα έργο που τον καθιέρωσε και κατέταξε ανάμεσα στους κορυφαίους μυθιστοριογράφους του 20ου αιώνα. Το πρώτο που έκανε εντύπωση στον γάλλο αναγνώστη και έγινε το βιβλίο μεγάλη εκδοτική επιτυχία είναι η γλωσσική του έκρηξη, που ανατρέπει τις συμβατικότητες στη λογοτεχνική αφήγηση που επικρατούσαν ως τότε. Η μεταφράστρια της ελληνικής έκδοσης, στο «Επίμετρο» που επισυνάπτει, λέει μεταξύ άλλων για την πρώτη έκδοση του βιβλίου: «Πλημμυρίδα αντιδράσεων εξ ακροδεξιών, δεξιών, αριστερών, ακροαριστερών. Ντελίριο της διανόησης του γαλλικού και του διεθνούς Τύπου, του σιναφιού! Οι πάντες στο χορό ! Από τον Οκτώβριο του 1932 έως τον Μάρτιο του 1933, εκατό διάσημες πένες υπογράφουν ενθουσιαστικά εγκώμια, βαθυνούστατες αναλύσεις, αντιφατικές ερμηνείες, εξωφρενικές παρερμηνείες, φοβικές αποκηρύξεις. Πλήθος αντικρουόμενες βιβλιοκρισίες από τις στήλες των ίδιων εντύπων, του Candide, του Temps, του Gringoire , τέσσερα άρθρα μέσα σε ένα μήνα στο Figaro (τρία κατά, ένα υπέρ). Ντελίριο και του κοινού! Πρωτοφανής εκδοτική επιτυχία, που χαρίζει εν μια νυκτί στο νεαρό και παράτολμο εκδότη Ντενοέλ, Βραβείο Γκονκούρ, αρχικά κερδισμένο χάρη στη φανατική υποστήριξη ενός αναρχικού ( του Λυσιέν Ντεκάβ ) και ενός φιλομοναρχικού (του Λεόν Ντωντέ), και εντέλει απονεμημένο στους πάραυτα λησμονημένους Λύκους του Γκυ Μαζελίν. Βραβείο Ρενωντό. Δίκες και καταδίκες δημοσιογράφων, που θυμίζουν τις παταγώδεις υποθέσεις του Φλωμπέρ και του Μπωντλαίρ. Απανωτές επανεκδόσεις και μεταφράσεις. Θρίαμβος, θραύση, σάλος ! Ένας σάλος που δεν έχει κοπάσει ακόμη». Στο Ταξίδι στην άκρη της νύχτας ο αφηγητής μετέχει και εμπλέκεται στην ύλη της ιστόρησής του. Και το κάνει αυτό απορρίπτοντας τις συμβάσεις της γραπτής ορθοέπειας και υιοθετώντας εξ αρχής το πληβείο ιδίωμα, μολονότι δηλώνει από τη δεύτερη κιόλας σειρά « φοιτητής της ιατρικής ». Πρόκειται για μια αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο και για ένα «εγώ» που «μοιάζει τόσο επιβεβλημένο και προφανές όσο και ο Μαρσέλ του Προυστ». Διαβάζοντας αυτό το μυθιστόρημα, καταλαβαίνεις ότι κανείς δεν θα μπορούσε να εικονίσει την κατεδάφιση του Δυτικού κόσμου, αν δεν ταυτιζόταν μαζί της : κατεδαφιζόμενος και συνάμα κατεδαφιστής, θύμα και θύτης, καταγγελτικός και αυτοκαταγγελλόμενος. Για το ίδιο αυτό μυθιστόρημα ο Τζορτζ Στάινερ», ένας από τους ευρυμαθείς και οξυδερκείς κριτικούς του Νew Yorker, λέει για το βιβλίο του Σελίν: « Εδώ συμπυκνώνονται αγρίως οι διάσημες τηλεγραφικές και κινηματογραφικές τεχνικές που έφεραν το Ταξίδι στην κορυφή της μοντέρνας μυθοπλασίας και πεζογραφίας».
Στις πρόσφατες αμερικανικές εκλογές, ένα από τα βασικά θέματα που έθιξαν στους εκλογικούς τους λόγους οι δυο διεκδικητές του προεδρικού αξιώματος, είναι οι αμβλώσεις. Ας δούμε, λοιπόν, τώρα τι λέει πάνω σ’ αυτό το θέμα, εν έτει 1932, ο «μισογύνης» , όπως πολλοί θεωρούν τον Σελίν για όσα λέει στα βιβλία του για τις γυναίκες: «Την ασπρορουχού μας τη λέγαν λοιπόν Μαντάμ Ερώτ. Το κούτελό της ήταν χαμηλό και τόσο στενό που ‘νιωθες στη αρχή αμήχανος μπροστά της, τα χείλια της όμως ήταν τόσο χαμογελαστά και τόσο σαρκώδη που δεν ήξερες μετά τι να κάνεις για να της ξεφύγεις. Πίσω από μια απίθανη φλυαρία κι ένα αλησμόνητο ταμπεραμέντο, έκρυβε μια σειρά προθέσεις, απλές, αρπαχτικές, ευλαβώς αγοραίες. Βάλθηκε να κάνει κομπόδεμα μέσα σε λίγους μήνες, χάρη στους συμμάχους και προπαντός στη μήτρα της. Την είχαν απαλλάξει απ’ τις ωοθήκες της, οφείλω να πω , όταν την εγχείρισαν λόγω σαλπιγγίτιδας, ένα χρόνο πριν. Μ’ αυτό τον απελευθερωτικό ευνουχισμό έκανε την τύχη της. Κάποιες γυναικείες βλεννορραγίες αποδεικνύονται θεόσταλτες. Η γυναίκα που περνάει τον καιρό της να τρέμει τις εγκυμοσύνες δεν είναι παρά ένα είδος ανάπηρης και δεν βλέπει σπουδαία προκοπή » ( Ταξίδι στην άκρη της νύχτας ).
Αρκετοί, πάντως, είναι εκείνοι που συγκρίνουν τον Σελίν με τον Ραμπελέ και έχουν βέβαια δίκιο: η γλώσσα τους στη γλώσσα άλλου συγγραφέα δεν έχει όμοιό της. Εκείνοι όμως που τον συγκρίνουν με τον Τσαρλς Μπουκόφσκι και τον Χένρι Μίλερ δεν έχουν δίκιο. Ο Μπουκόφσκι προσπαθεί να δημιουργήσει γύρω από τον εαυτό του έναν μύθο. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Μίλερ, πάσχει συχνά από την ίδια εγωπάθεια. Οι ήρωες, όμως, του Σελίν – ιδιαίτερα στο άλλο σπουδαίο μυθιστόρημά του, Θάνατος επί πιστώσει, που έγραψε τέσσερα χρόνια μετά το Ταξίδι – είναι χαμένοι από χέρι, για έναν πολύ απλό λόγο: ο κόσμος που ζούνε δεν αξίζει δεκάρα, και μολονότι προσπαθούν να δώσουν ένα έστω και μικρό νόημα στις πράξεις τους, η ζωή τους είναι μια πίστωση, μια απλή διαδοχή, θα ‘λεγε κανείς, από θανατηφόρα συμβάντα. Πριν πάω στο άλλο σπουδαίο μυθιστόρημά του, για το οποίο έκανα λόγο πιο πάνω, δεν πρέπει να παραλείψω τη γνώμη της διάσημης γαλλίδας συγγραφέα Μαρί Νταριεσέκ για τον Σελίν : «Ένας από τους καλύτερους γάλλους συγγραφείς όλων των εποχών που επανακάλυψε τη γλώσσα της λογοτεχνίας και ένα εντελώς κάθαρμα».
Το Ταξίδι στην άκρη της νύχτας είδε, όπως είπα και πιο πάνω, το φως της δημοσιότητας το 1932. Τέσσερα χρόνια αργότερα θα κυκλοφορήσει σε βιβλίο το άλλο σπουδαίο μυθιστόρημα του Σελίν, για το οποίο έκανα λόγο πιο πάνω: «Θάνατος επί πιστώσει», που θα ‘λεγε κανείς ότι θα έπρεπε να προηγηθεί.
Και αυτό γιατί και στα δυο μυθιστορήματα κεντρικός ήρωας είναι ο Φερντινάντ Μπαρνταμού, το alter ego του Σελίν. Σε τούτο ο Σελίν αφηγείται τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια, ενώ στο Ταξίδι, που προηγήθηκε, τη ζωή του σε ώριμη ηλικία. Επομένως αυτός που δεν έχει διαβάσει αυτά τα δυο βιβλία του Σελίν καλά θα κάνει να διαβάσει πρώτα το Θάνατος επί πιστώσει (έκδοση της Εστίας, 2024 ,σε μετάφραση Άγγελου Αγγελίδη και Μαρίας Αγγελίδου) και μετά το αριστούργημά του, Ταξίδι στην άκρη της νύχτας. Πρέπει ακόμη να πω ότι ο ρεαλισμός στο πρώτο βιβλίο είναι πολύ πιο άγριος. Ο Φερντινάν Μπαρνταμού μεγαλώνει στα άθλια εργατικά προάστια του Παρισιού και σε ένα περιβάλλον, όπου τα τραγικοκωμικά που συμβαίνουν είναι η καθημερινότητα όπου η μία καταστροφή διαδέχεται την άλλη. Ακόμη και οι γονείς του έχουν τη χειρότερη ιδέα γι’ αυτόν. Δεν έχει μέλλον και ίσως στο τέλος καταλήξει στο έγκλημα. Ωστόσο, αρκετοί είναι εκείνοι που συγκρίνουν τον Φερντινάντ Μπαρνταμού με τον Ντέιβιντ Κόπερφιλντ του Ντίκενς. Ο ήρωας όμως του Σελίν είναι διαφορετικός, γιατί διαφορετική είναι και η κοινωνία στην οποία ζει, όπου — σε αντίθεση με αυτή του Ντίκενς – ηθική και κοινωνική δικαίωση δεν υπάρχει. Στις μικρές καταστροφές (και είναι πολλές) που περιγράφει ο Σελίν κυριαρχεί η απόλυτη άρνηση, όταν δεν επικρατεί αδιαφορία. Αυτό μεταφέρεται στον αναγνώστη μέσω του ακραίου ρεαλισμού, πολύ πιο ακραίου, όπως είπα, και από εκείνον στο Ταξίδι. Ωστόσο, ο Μπαρνταμού κακός δεν είναι. Δεν μπορώ όμως να πω ότι είναι και καλός. Πάντως, βγάζει τ’ άπλυτα της κοινωνίας στη φόρα. Δεν χαρίζεται σε κανέναν – ούτε και στον εαυτό του. Αυτό το τελευταίο αποτελεί, νομίζω, βούτυρο στο ψωμί εκείνων που δεν συμπαθούν αυτό τον συγγραφέα.
Ο μισογυνισμός που κάποιοι του προσάπτουν μου έφερε στη μνήμη (όσο παράξενο κι αν σας φαίνεται αυτό) τα παιδικά και εφηβικά μου χρόνια, στις δεκαετίες του ’40 και του ’50, τότε που έτρεφα το πνεύμα μου μόνο με ταινίες της χρυσής εποχής του αμερικανικού κινηματογράφου, όπου οι γυναίκες ηθοποιοί είχαν τέτοια απαστράπτουσα ομορφιά, που – όπως λέει μια ανατολίτικη παροιμία – «σταματούσε άτι ». Τις έβλεπα παιδί και νόμιζα πως όλες είχαν κατέβει από τον Όλυμπο – τόσο απρόσιτες, τόσο ανώτερα πλάσματα μου φαίνονταν. Κάτι παρόμοιο πρέπει να ένιωσε κι ο Σελίν μόλις πάτησε το πόδι του στην Αμερική: «Τι ανακάλυψη! Τι Αμερική! Τι σαγήνη! Ανάμνηση της Λόλας! Ως δείγμα Αμερικάνας, δεν μ’ είχε γελάσει! Ήταν αλήθεια! Έμπαινα στο ψαχνό του προσκιυνήματός μου. Κι αν δεν υπέφερα συγχρόνως απ’ τις συνεχείς υπενθυμίσεις της πείνας μου, θα νόμιζα πως έχω φτάσει σε μια από κείνες τις στιγμές υπερφυσικής αισθητικής αποκάλυψης. Οι ατέλειωτες καλλονές που ανακάλυπτα θα μ’ είχαν αποσπάσει, λίγη σιγουριά και άνεση να διέθετα, απ’ την τετριμμένη ανθρώπινη κατάστασή μου. Μόνο ένα σάντουιτς μου ‘λειπε, κοντολογίς, για να πιστέψω ότι βρισκόμουν εν μέσω θαύματος. Πόσο όμως μου ‘λειπε αυτό το σάντουιτς! Τι χαρίεσσες ευλυγισίες! Τι απίστευτες λεπτότητες! Τι ευρήματα αρμονίας! Επισφαλείς αποχρώσεις! Θρίαμβοι του κάθε κινδύνου! Της κάθε δυνατής υπόσχεσης του προσώπου και του κορμιού, ανάμεσα σε τόσες ξανθιές! Εκείνες οι μελαχρινές! Κι οι Τισιανές! (διάβαζε κοκκινομάλλες, που ζωγράφιζε ο Τισιανός). Και δώσ’ του να ‘ρχονται ολοένα κι άλλες! Μήπως, σκεφτόμουνα, ξαναρχίζει η Ελλάδα ; Φτάνω πάνω στην ώρα!» (Ταξίδι στην άκρη της νύχτας) . Ειλικρινά, σας φαίνεται αυτός ο άνθρωπος μισογύνης; Αν ναι, πέστε το και θα πάω αμέσως στον γιατρό, κι ας μην έχω πάει ως τώρα ποτέ για τίποτα.
——————————-
