Françoise Gilot. Η μοναδική γυναίκα που είπε όχι στον Πικάσο. Και στη συνέχεια δημιούργησε μια ζωή μέσα στα χρώματα, την έζησε όπως η ίδια την ήθελε και πήρε απ’ αυτήν ό,τι ακριβώς χρειαζόταν σε κάθε της φάση. Την εβδομάδα που μας πέρασε, στις 6 Ιουνίου, η Françoise Gilot άφησε τον δικό μας κόσμο πλήρης ημερών και φωτεινών εμπειριών, σε ηλικία 101 ετών.
Οι περισσότεροι γνωρίζουν την Φρανσουάζ Ζιλό από τη σχέση της με τον μεγάλο ζωγράφο Πικάσο, από την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τον Κλωντ και την Παλόμα Πικάσο.
Όμως όταν η Ζιλό γνωρίζει τον Πικάσο είναι ήδη μια πολλά υποσχόμενη ζωγράφος με εντυπωσιακές σπουδές που έχει δημιουργήσει όνομα στους καλλιτεχνικούς κύκλους. Οι συμφοιτητές της, λόγω και της δύσκολης εποχής, δεν έχουν πολλές ελπίδες να πουλήσουν τα έργα τους. Αυτό όμως δεν ισχύει για εκείνη. «Έχω πάρει από τον πατέρα μου που πάντα έλεγε ότι πρέπει να σκεφτόμαστε επαγγελματικά», θα πει αργότερα σε μια συνέντευξη. «Βλέπετε, δεν είχα άλλη επιλογή. Και γι’ αυτό οφείλω πολλά σε εκείνον. Πάντα μου έλεγε ότι θα βάλει μολύβι στα παπούτσια μου, για να μην φτερουγίσω μακριά. Το αποτέλεσμα ήταν ακριβώς το αντίθετο. Επιπλέον, έγινα απόλυτα ικανή να κατανοήσω το θέμα με το χρήμα».
Αλλά ας πάρουμε την ιστορία από την αρχή. Η Φρανσουάζ Ζιλό γεννήθηκε στις 26 Νοεμβρίου του 1921, στο Νεϊγί-συρ-Σεν, μια πόλη κοντά στο Παρίσι, στη δεξιά πλευρά του Σηκουάνα. Μοναχοπαίδι μιας εύπορης οικογένειας, με πατέρα επιχειρηματία και αγρονόμο, τον Émile, και μητέρα ζωγράφο ακουαρέλας, σπουδαία κεραμίστρια, μια γυναίκα με ευρύτατη γνώση της ιστορίας της τέχνης, τη Madeleine. «Η ιδανική μητέρα καλλιτέχνη», λέει για εκείνη η Φρανσουάζ.
Τα πρώτα της χρόνια η Φρανσουάζ διδάχτηκε στο σπίτι, και ήδη από την ηλικία των έξι ετών γνωρίζει την ελληνική μυθολογία και είναι εξοικειωμένη με τα έργα των Έντγκαρ Άλαν Πόου, Μπωντλαίρ, Αλφέντ. Τζαρρύ. Άλλωστε από τα πέντε της χρόνια, και μετά από τη συνάντησή της με έναν ενδιαφέροντα ζωγράφο, επισκέπτη στο πατρικό της, δηλώνει ευθαρσώς ότι αυτό θέλει να γίνει όταν μεγαλώσει. Αναγνωρίζοντας την έμφυτη κλίση της, η μητέρα της αναλαμβάνει, παρά τις αντιρρήσεις του συζύγου της, να την διδάξει από εκείνη κιόλας την ηλικία την τεχνική της ακουαρέλας και του σχεδίου με σινική μελάνη. Στη συνέχεια, και για τα επόμενα έξι χρόνια, η Φρανσουάζ διδάσκεται από τη δασκάλα της μητέρας της, τη Mademoiselle Meuge. Σπουδάζει στο Βρετανικό Ινστιτούτο του Παρισιού, παίρνει baccalaureate στη Φιλοσοφία από τη Σορβόννη, μετά πηγαίνει στο Καίημπριτζ όπου σπουδάζει Αγγλική φιλολογία.
Ο πατέρας της, άνθρωπος αυστηρός και μάλλον δεσποτικός, θέλει η μοναχοκόρη του να έχει μια σπουδαία εκπαίδευση. Με την προϋπόθεση ότι αυτή θα είναι στα δικά του μέτρα. Την θέλει επιστήμονα. Οι δυο τους παζαρεύουν σκληρά, όπως μας μεταφέρει η ίδια η Ζιλό στα βιβλία και στις συνεντεύξεις της. «Ήθελε να γίνω φυσικός, κάτι που του το απέκλεισα τελείως, λέγοντας ότι η φαντασία μου δεν προσφέρεται για κάτι τέτοιο. Του πρότεινα τη φιλοσοφία αλλά εκείνος αρνήθηκε κατηγορηματικά. Τελικά συμβιβαστήκαμε να γίνω δικηγόρος».
Η μικρή Φρανσουάζ γράφεται στη νομική και ξεκινά να παρακολουθεί μαθήματα, για να το σκάει όμως κάθε τόσο για επισκέψεις στα μουσεία. Κατά παράδοξο τρόπο, η κήρυξη του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, το -39, και η εισβολή των Γερμανών στο Παρίσι, φαίνεται να βοηθάει τα σχέδια της Ζιλό.
self-portrait. figure in the wind. 1944
Οι Γερμανοί, για ευνόητους λόγους, έβλεπαν με καχυποψία τους φοιτητές νομικής. Έτσι, με αυτή την πρόφαση, συν το επιβαρυντικό για την περίπτωσή της γεγονός ότι τη συνέλαβαν σε μια αντιναζιστική διαδήλωση στο Παρίσι και τη φακέλωσαν μαζί με άλλους αντιστασιακούς, πολλοί από τους οποίους θα εκτελεσθούν αργότερα, η Φρανσουάζ παρατάει τη νομική. Για ένα διάστημα πρέπει να παρουσιάζεται καθημερινά στο αστυνομικό τμήμα· κάτι που αργότερα λέει πως στόχο είχε να εκφοβίσει τον πατέρα της, ο οποίος είχε αρνηθεί κάθε συνεργασία με τους Ναζί. Και, μολονότι η μητέρα της είναι αυτή που την ενθαρρύνει και τη σιγοντάρει στην κλίση της, η Φρανσουάζ μοιάζει να ταυτίζεται περισσότερο με τον πατέρα της, με τη θεληματική και ασυμβίβαστη φύση του. Ωστόσο, ή ίσως ακριβώς λόγω αυτού του χαρακτηριστικού, στα 19 της χρόνια εγκαταλείπει δια παντός το όνειρο του πατέρα της για να αφοσιωθεί στο δικό της. Και, όπως παρατηρεί η ίδια, «Ενώ εγκατέλειπα κάτι, βρήκα τον τρόπο να εισέλθω κάπου αλλού. Αυτό με χαρακτηρίζει. Κάνω δηλαδή μια κίνηση που στην πραγματικότητα ισοδυναμεί με δύο, είναι μια κίνηση διπλή».
Endre Rozsda (Hungarian Jew 1913- 1999). Self portrait (1934)
Endre Rozsda. Marianne (1934)
Παίρνει ιδιαίτερα μαθήματα ζωγραφικής από τον πρόσφυγα Ουγγροεβραίο ζωγράφο Endre Rozsda (οι δύο πίνακες που προηγούνται και ο τρίτος που ακολουθεί είναι δικοί του), με τον οποίο αναπτύσσει μια στενή πλατωνική φιλία που θα κρατήσει ως το τέλος της ζωής του. Ταυτόχρονα παρακολουθεί μαθήματα στην περίφημη Académie Julian, ιδιωτική σχολή που προετοιμάζει σπουδαστές εικαστικών για την École des Beaux-Arts, και όπου πάντα, εκτός από τον ίδιο τον ιδρυτή της Rodolphe Julian, δίδασκαν κορυφαίοι ζωγράφοι: Adolphe Bouguereau, H. Royer, J.P. Laurens, G. Ferrier, J. Fefebvre. Η σχολή λειτουργεί ως το 1941, όταν μετά από την έκθεση των σπουδαστών της με τίτλο Vingt jeunes peintres de tradition française, οι Γερμανοί κατακτητές την κλείνουν με την κατηγορία ότι διδάσκει και προωθεί την «εκφυλισμένη τέχνη».
Endre Rozsda. Cyclamen (1935)
Το 1943, ο Endre Rozsda, σπεύδει να εγκαταλείψει το Παρίσι και να ζητήσει καταφύγιο στη Βουδαπέστη. Ως Εβραίος διατρέχει θανάσιμο κίνδυνο, αφού οι Γερμανοί κατακτητές έχουν αρχίσει τις εκκαθαρίσεις στο Παρίσι. Η σκηνή: Στο Gare de l’Est, με την απαρηγόρητη Φρανσουάζ Ζιλό να τον συνοδεύει κλαίγοντας γοερά. «Τι θα κάνω εγώ τώρα, τι θ’ απογίνω;» Και ο δάσκαλός της, ανάμεσα στους καπνούς του τραίνου που απομακρύνεται στην πλατφόρμα να φωνάζει γελώντας, «Μη μου στεναχωριέσαι. Ποιος ξέρει, σε τρεις μήνες ίσως γνωρίσεις τον Πικάσο!» (Σημείωση 1η: Ο Rozsda θαύμαζε απεριόριστα τον Πικάσο. Σημείωση 2η: Η Φρανσουάζ θα πάρει νέα για την τύχη του, θα μάθει επιτέλους ότι έφθασε και είναι σώος, έπειτα από δύο ολόκληρα χρόνια).
Επτά δεκαετίες αργότερα η Ζιλό θυμάται τα λόγια του δασκάλου της σαν προφητεία και σαν κατάρα. Είναι Δεκέμβριος του -43, δύο μόλις μήνες μετά την εσπευσμένη φυγή του Rozsda, και η Φρανσουάζ Ζιλό γευματίζει με την καλύτερη φίλη της Ζενεβιέβ και τον ηθοποιό Alain Cuny, στο Le Catalan, ένα ρεστοράν όπου συχνάζουν καλλιτέχνες της αριστερής όχθης. Βρίσκονται στη μέση του γεύματος, όταν ένας κοντός μεσήλικας με λαιμό ταύρου, πλησιάζει το τραπέζι τους και τους προσφέρει ένα μπολ με κεράσια. Είναι ο Πικάσο που βρίσκεται εκεί με την τότε ερωμένη του Dora Maar. Ο Cuny που είναι φίλος του Πικάσο του συστήνει τα δυο κορίτσια· Ζενεβιέβ η όμορφη, Φρανσουάζ η έξυπνη. Για τον Πικάσο είναι ένα coup de foudre . Η Φρανσουάζ Ζιλό είναι 21 ετών, εκείνος 61, οι αριθμοί είναι αμείλικτοι. 40 χρόνια η διαφορά ηλικίας τους.
Είναι η εποχή που η Ζιλό κάνει την πρώτη Παρισινή της έκθεση μαζί με την φίλη της Ζενεβιέβ. Τον προσκαλεί. Η αντίδραση του Πικάσο είναι χαρακτηριστική. «Πολύ παράξενο!» λέει κατάπληκτος. «Πώς γίνεται μια τόσο όμορφη κοπέλα σαν εσένα να είναι ζωγράφος:» Ωστόσο αργότερα η Φρανσουάζ μαθαίνει ότι ο μεγάλος ζωγράφος πήγε στην έκθεση την ίδια κιόλας ημέρα και, εντυπωσιασμένος, άφησε ένα σημείωμα που προσκαλεί τα δυο κορίτσια στο ατελιέ του. Ως το τέλος του καλοκαιρού η Φρανσουάζ και ο Πικάσο θα έχουν γίνει εραστές. Σε δύο χρόνια θα συζούν. «Ήταν μια καταστροφή που δεν ήθελα να αποφύγω», θα μας πει η ίδια με μάλλον πικρό χιούμορ.
Dora Maar
Στο μεταξύ βέβαια ο Πικάσο είναι παντρεμένος και θα είναι σε όλη τη διάρκεια της σχέση του με την Ζιλό, με την πρώτη του σύζυγο, τη Ρωσίδα μπαλαρίνα κλασικού χορού Olga Khokhlova του θιάσου Ballet Russes που, υπό τη διεύθυνση του Sergei Diaghilev, εδρεύει στο Παρίσι. Ενώ έχει επίσης αρκετές ερωμένες, ανάμεσα στις οποίες, όπως ήδη αναφέραμε, τη σημαντική φωτογράφο, ζωγράφο και ποιήτρια Dora Maar.
Pablo Picasso avec Françoise Gilot photographiés par Willy Rizzo à Vallauris, 1953
Η Φρανσουάζ μένει με τον Πικάσο δέκα ολόκληρα χρόνια και από τη σχέση τους, όπως ήδη αναφέραμε, αποκτούν δύο παιδιά.
Françoise Gilot. Claude
Françoise Gilot et ses enfants. Claude et Paloma dans l’atelier
Η Ζιλό, στα βιβλία της και σε συνεντεύξεις, παραδέχεται ότι η σχέση, από τη δική της πλευρά, «Δεν ήταν αυτό που ονομάζουμε un amour fou! Non! Ήταν μια σχέση διανοητική, μια σχέση διαλόγου. Ωστόσο δεν θα έλεγα ότι ήταν μια συναισθηματική σχέση. Ήταν ίσως μια σχέση πνευματική και σωματική, με τίποτα όμως δεν ήταν μια σχέση συναισθηματική. Ήταν αγάπη, γιατί και οι δυο μας είχαμε τους λόγους μας· τον αμοιβαίο αλληλοθαυμασμό». Και λίγο παρακάτω λέει: «Ίσως είμαι κάπως σκληρή, πραγματίστρια. Πρέπει να παραδεχτώ ότι ποτέ δεν ερωτεύτηκα τόσο ώστε να παραμερίσω τα δικά μου σχέδια. Δεν καταλαβαίνω για ποιο λόγο υποχωρούν πάντα οι γυναίκες. Γιατί να υποχωρούν; Εγώ δεν θα έκανα ποτέ κάτι τέτοιο. Ίσως ήμουν κάπως μπροστά από την εποχή μου».
françoise gilot. pablo on yellow background. 1946
Αναμφίβολα ήταν! Τα λόγια της ξαφνιάζουν, σοκάρουν ίσως – και στην εποχή μας ακόμα. Η ειρωνεία είναι ότι η Ζιλό πάντα περίμενε τον κόσμο να την προφτάσει. Πάντα έλεγε ότι δεν την κολακεύει καθόλου, και μάλιστα τής κάνει ζημιά ως προς την καλλιτεχνική της αξία, το γεγονός ότι την ξέρουν σαν «ερωμένη του Πικάσο» και «φίλη του Ματίς». Η Φρανσουάζ μεγάλωσε σε μια οικογένεια που έχει προσδοκίες από εκείνη, που ποτέ δεν την παραχάιδεψε, δεν την υπερπροστάτευσε, που την ανάθρεψε σαν να ήταν αγόρι. Αν και αυτό από μόνο του δεν εξηγεί τη στάση ζωής της. Ωστόσο είναι μια προσέγγιση για να κατανοήσουμε τον χαρακτήρα της. Η Ζιλό μοιάζει από εκείνους τους ανθρώπους που αναδύονται μέσα από τον χώρο και τον χρόνο απαλλαγμένοι από το βάρος των προβλημάτων της γενιάς τους. Που τα εμπόδια, όχι μόνο δεν καταφέρνουν να τους τραυματίσουν αλλά, χάρη στην προσληπτική τους ευαισθησία, μετατρέπονται σε υλικό της δουλειάς τους, σε σκαλοπάτια όπου πατούν και δημιουργούν, εκφράζονται. (Θυμηθείτε τα λόγια της που αναφέρονται παραπάνω: «Ενώ εγκατέλειπα κάτι, βρήκα τον τρόπο να εισέλθω κάπου αλλού. Αυτό με χαρακτηρίζει. Κάνω δηλαδή μια κίνηση που στην πραγματικότητα ισοδυναμεί με δύο, είναι μια κίνηση διπλή».
photo de françoise et le portrait par Picasso
«Ήμουν εξαιρετικά καλή», λέει η Ζιλό για τον εαυτό της. Λόγια που μάλλον σοκάρουν επίσης, επειδή προέρχονται από μια γυναίκα. Όταν όμως τα λόγια αυτά βγαίνουν από το στόμα ενός άνδρα – καλλιτέχνη ή μη – θα πούμε συνήθως ότι το άτομο διαθέτει μια υγιή αυτοπεποίθηση και αυτογνωσία.
françoise gilot
Το θέμα είναι πως η Ζιλό είχε πάντα την ικανότητα να αιφνιδιάζει. Μας διηγείται την πρώτη φορά που έκανε κάτι τέτοιο. Ήταν μόλις πέντε ετών και είχε ήδη αρχίσει να πηγαίνει στο Λούβρο με τη δασκάλα της. Λίγο αργότερα, στις οικογενειακές διακοπές στις Άλπεις, δείχνει ένα τοπίο στον πατέρα της. «Μου έκανε εντύπωση που, σε αυτό το υψόμετρο, υπήρχαν πολλά σκουροπράσινα δέντρα, έλατα κυρίως, αλλά και λιβάδια σε ένα χρώμα πολύ φωτεινό ανοιχτοπράσινο. Τα δύο αυτά χρώματα είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για μένα. Έδειξα λοιπόν το τοπίο στον μπαμπά μου και τον ρώτησα, «Όταν το κοιτάζεις όπως εγώ, μπαμπά, βλέπεις το ίδιο με μένα;» Ο πατέρας μου έγινε έξαλλος. «Τι ανοησίες λες, παιδί μου! Ο αμφιβληστροειδής του ματιού, και τα λοιπά και τα λοιπά, το ίδιο βλέπουνε όλοι, πού να πάρει!» Είπα ότι δεν εννοούσα ακριβώς αυτό, αλλά δεν ήξερα ακόμα να του εξηγήσω τι εννοούσα. Δεν μιλούσα βέβαια για το όργανο της όρασης, αλλά για τον τρόπο που έβλεπε η ψυχή μου. Πόσο δύσκολα ένιωσα! Ήμουν πέντε χρονών, πώς να το εξηγήσω; Πώς να κάνω το επόμενο ερώτημα;»
françoise gilot
Σε ένα άλλο σημείο, συνεχίζει ομολογώντας, με τη μεγαλύτερη φυσικότητα ότι, αν δεν ήταν ο πόλεμος η ερωτική σχέση με τον Πικάσο δεν θα είχε την παραμικρή πιθανότητα. Θα παρέμενε μια σχέση αλληλοεκτίμησης και καλλιτεχνικού διαλόγου. Εκείνος κάνει τα πάντα για να την κατακτήσει, τρέχει πίσω της, την ακολουθεί στο δάσος της Βουλόνης, όπου η Φρανσουάζ παραδίδει μαθήματα ιππασίας, αφού ο πατέρας της την έχει αποκληρώσει γιατί παράτησε τη νομική αλλά και γιατί κυκλοφορούν ήδη φήμες γι’ αυτήν και τον Πικάσο. Τελικά, μετά από δύο χρόνια ο ζωγράφος την καταφέρνει να συζήσουν . Η Ζιλό έχει πολλούς ενδοιασμούς. «Αν δεν ήταν ο πόλεμος, θα σκεφτόμουν ότι είναι πολύ μεγάλος, ότι είμαι πολύ νέα. Όμως οι άντρες που θα με ενδιέφεραν σε αυτή την ηλικία είχαν χαθεί από τον ορίζοντα. Ήταν μια εποχή τραγική, μια εποχή θανάτου. Πολλοί φίλοι μου είχαν σκοτωθεί στον πόλεμο. Όλα χάνονταν. Και εγώ ήθελα να κάνω κάτι πριν πεθάνω. Έπρεπε να αδράξω αυτό που μου προσφερόταν. Έπρεπε να κάνω κάτι… να κάνω κάτι επειγόντως!» Προχωρώντας στη συνέντευξη γίνεται ακόμα πιο τολμηρή. «Μου αρέσουν οι ψηλοί, λεπτοί άντρες, και ο Πικάσο ήταν ακριβώς το αντίθετο. Ήταν πιο κοντός και από μένα ακόμα, που είμαι πολύ μικροκαμωμένη. Εξωτερικά λοιπόν δεν ήταν καθόλου ο τύπος μου. Αλλά ήταν το γεγονός ότι εργαζόμασταν μαζί, ήταν η τέχνη μας που μας έκανε να ταιριάζουμε. Κατά τα άλλα – από άποψη ηλικίας και από πολλές άλλες, δεν ταιριάζαμε καθόλου». Και ένα από τα τελευταία χτυπήματα: «Μεταφορικά ο Πικάσο ήταν σαν να ρουφούσε την ουσία των γύρω του προκειμένου, με τον τρόπο αυτό, να παρατείνει τη δική του ζωή».
françoise gilot. adam forcing eve to eat the apple. 1946
Στην ερώτηση πώς αυτή, ένας άνθρωπος με τόσο έντονη προσωπικότητα δέχτηκε και μπόρεσε να ζήσει με ένα εξίσου έντονο και επιπλέον κακό χαρακτήρα σαν του Πικάσο, η Ζιλό απαντά χαμογελώντας χωρίς την παραμικρή διάθεση να απολογηθεί, «Τότε αυτό ήθελα και, για να έχω αυτό που ήθελα, έπρεπε να βάλω την προσωπικότητά μου στην τσέπη μου. Και αυτό έκανα».
françoise gilot
Και όταν την ρωτούν αν η τέχνη ενός καλλιτέχνη με το εκτόπισμα του Πικάσο, την επηρέασε, απείλησε την τεχνική και την εξέλιξή της ως ζωγράφου, η απάντηση είναι ότι η τέχνη της θα ήταν η ίδια ακόμα κι αν δεν τον είχε γνωρίσει. Και αυτό επειδή είχε μελετήσει τα έργα του· δεν ξεχνάμε ότι ο Ουγγροεβραίος δάσκαλός της Endre Rozsda θαύμαζε τον Πικάσο. «Αντιθέτως» απαντά, μετά από κάποια σκέψη. «Η υποκειμενικότητα είναι αυτό που μετράει πάνω απ’ όλα στην τέχνη. Αποδεχόμουν ασφαλώς το έργο του, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ήθελα να κάνω κι εγώ το ίδιο». Και προσθέτει εύστοχα, “Όταν είσαι κοντά σε ένα τέτοιο μέγεθος έχεις την τάση να απομακρύνεσαι από την επίδρασή του”. Ωστόσο, παραδέχεται ότι η συμβίωσή τους την βοήθησε να μάθει να εστιάζει με πάθος στο έργο της. Είχαν δύο ξεχωριστά εργαστήρια, το ένα απέναντι από το άλλο, και η Ζιλό δεν έπαψε ποτέ να εργάζεται και να ερευνά με τόλμη τα θέματά της.
françoise gilot. portrait de claire comme harlequin
Ακόμα και όταν έμεινε έγκυος, ακόμα και με τα δύο παιδιά. Εδώ όμως δεν θα διστάσει να προσθέσει ότι εκείνος την ήθελε συνέχεια έγκυο, για να απασχολείται αλλού, να διοχετεύει αλλού την ενέργειά της. Την ήθελε «αποδυναμωμένη», αυτή είναι ακριβώς η λέξη που χρησιμοποιεί. Στο ερώτημα αν ένιωθε ανταγωνιστικά απέναντί του και απέναντι στους φίλους του, που ανάμεσά τους ήταν ο Σαγκάλ, ο Μπρακ, ο Ματίς, ο Τζιακομέττι, η Ζιλό απαντά, «Ούτε που μου πέρασε από το μυαλό. Στο κάτω κάτω, άρχισα να ζωγραφίζω στα τρία μου χρόνια. Όταν είσαι παιδί, δεν σκέφτεσαι εγώ, εγώ, εγώ, δεν έχεις αυτή την ικανότητα». Παραδέχεται όμως ότι οι δάσκαλοι αυτοί του 20ου αιώνα είχαν τεράστια επίδραση στην προσωπικότητα και στην τέχνη της. «Με βοήθησαν να αναπτυχθώ». Η προσοχή που της έδωσαν δόμησε ακόμα πιο γερά την προϋπάρχουσα αυτοπεποίθησή της. «Αφού αυτοί είναι τόσο σπουδαίοι, σκέφτηκα, δεν γίνεται εγώ που είμαι δίπλα τους να είμαι μικρή».
françoise gilot. le petit oiseau
Όπως είπαμε παραπάνω, ο Πικάσο καθ’ όλη τη διάρκεια της σχέσης τους, παρέμεινε παντρεμένος με την Olga Khokhlova, η οποία ήταν τρομερά ζηλότυπη – πώς να την αδικήσεις; – και ενοχλούσε ακόμα και στον δρόμο την Ζιλό. Ταυτόχρονα είχε και άλλες ερωμένες, διατηρώντας ακόμα σχέσεις και την Dora Maar.
Dora Maar
Όπως λέει μια συνεργάτης του, “Ήταν ένας άνδρας που είχε απόλυτη ανάγκη τις γυναίκες, για να ζήσει και να δημιουργήσει, αλλά δεν τις αγαπούσε”. Για την ακρίβεια, μπορούμε άνετα να πούμε ότι ήταν μισογύνης. Ο ίδιος έλεγε mot à mot, «Οι γυναίκες είναι πλασμένες για να υποφέρουν». Και, «Οι γυναίκες χωρίζονται σε δύο είδη: στις θεές και στις πατσαβούρες κάτω απ’ τα πόδια σου».
Pablo Picasso et Olga Khokhlova avec leur fils Paulo
Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι όλες οι γυναίκες του Πικάσο καταστράφηκαν. Η Khokhlova, ισοπεδωμένη από τη ωμότητά του, αρρώστησε και πέθανε από καρκίνο. Η σπουδαία Dora Maar πέρασε περιόδους βαθιάς κατάθλιψης και, με ψυχοθεραπευτή τον Λακάν, κατάφερε να ζήσει μέχρι τα 89 της χρόνια, απομονωμένη όμως στην έπαυλη που της αγόρασε ο Πικάσο όταν την έδιωξε τελείως από κοντά του.
η Dora Maar φωτογραφίζεται στο σπίτι της κάτω από τον πίνακα του Πικάσο που την απεικονίζει
Μικρές ερωμένες του έπαθαν νευρικό κλονισμό, κάποια αυτοκτόνησε. Αλλά και οι γύρω του, οι συγγενείς, οι φίλοι, δεν πέρασαν καλύτερα. Ο εγγονός του Παμπλίτο, γιος του Πάμπλο από την Khokhlova, αυτοκτόνησε καταπίνοντας χλωρίνη όταν η τελευταία γυναίκα του Πικάσο, η Ζακλίν Ρος, του απαγόρευσε να παραστεί στην κηδεία του παππού του. Στα απομνημονεύματά της με τίτλο Picasso, My Grandfather, η εγγονή του, Μαρίνα Πικάσο, η οποία αισθανόταν βαρύ τον ίσκιο του παππού της, γράφει για τον τρόπο του Πικάσο με τις γυναίκες: «Τις υπέτασσε με τη ζωώδη του σεξουαλικότητα, τις μάγευε, τις ρουφούσε και τέλος τις συνέθλιβε στην κυριολεξία πάνω στον καμβά του. Και αφού απομυζούσε όλη τους την ουσία και, όταν είχαν πια απομείνει ένα ξερό καύκαλο, τις πετούσε σαν σκουπίδι».
Picasso avec son ami Jean Cocteau et son fils Claude
Είναι επιπλέον γνωστό ότι καταταλαιπωρούσε τον στενό του φίλο και συνεργάτη Jean Cocteau. Ο Πικάσο ήταν ένας άνθρωπος επικίνδυνος για όσους βρίσκονταν κοντά του – γυναίκες, συγγενείς, φίλους.
Françoise Gilot
Η περίπτωση όμως της Φρανσουάζ Ζιλό είναι διαφορετική· μπορεί να είχε βάλει την προσωπικότητά της στην τσέπη της, για όσον καιρό τον αγαπούσε και ήθελε να μείνει κοντά του, φρόντισε όμως αυτή της την προσωπικότητά της να μην την τσαλακώσει καθόλου. Τα δύο τελευταία χρόνια της σχέσης τους η Ζιλό παραμένει κοντά του για χάρη των παιδιών. Κι όταν τα πράγματα θα φθάσουν στο απροχώρητο, ο ίδιος ο πατέρας της που, από την αρχή είχε εναντιωθεί στη σχέση τους, της λέει ότι θα βρίσκεται κοντά της ό,τι κι αν αποφασίσει. Επιπλέον, και σημαντικότερο, η Φρανσουάζ δεν είναι πλέον η κοπελίτσα των 21 ετών που, βγαίνοντας από μια πειθαρχημένη οικογένεια, δεν είχε ιδιαίτερη αντίρρηση να «πειθαρχεί» στον Πικάσο. Αλλά και για αυτή ακόμα την περίοδο μας λέει, «Το λιοντάρι θα ζευγαρώσει με τη λέαινα, όχι με ποντίκι». Η λέαινα είναι πλέον 30 ετών και ποτέ, μέσα σε αυτή τη δύσκολη, γεμάτη παθιασμένες αντιφάσεις, σχέση δεν έχει χάσει τον αυτοσεβασμό της. Η ζωή που ο Πικάσο έχει συνηθίσει να κάνει, με τις αλλεπάλληλες ερωμένες-μούσες του, είναι παράλογη για την Ζιλό, της φαίνεται σχεδόν γελοία. «Λογικά θα έπρεπε να φοβάται να κάνει αυτά που έκανε· γιατί εκείνος ήταν γέρος πια ενώ εγώ ήμουν στην πρώτη μου νιότη», λέει με την αφοπλιστική της ευθύτητα. “Πρόσεχε, τον προειδοποίησα, είμαι εδώ γιατί σ’ αγαπώ. Τη στιγμή όμως που α πάψω να σε αγαπάω, έφυγα“. Μπαφιασμένη τελικά από τις απιστίες του, τον εγωκεντρικό και συχνά βίαιο, λεκτικά και σωματικά, χαρακτήρα του, αποφασίζει να τον αφήσει παίρνοντας μαζί της και τα παιδιά. Κι όταν μετά από δέκα χρόνια κοινής ζωής του ανακοινώνει ότι τον εγκαταλείπει, εκείνος θα της πει, «Αυτό δεν γίνεται! Δεν έχει ακόμα γεννηθεί η γυναίκα που θα με αφήσει». Ισχύει. Και ο Πικάσο συνεχίζει, «Τρελή, πού πας; Ποιος νομίζεις ότι θα ενδιαφερθεί για σένα μετά τον χωρισμό μας; Θα είσαι απλώς μια υποσημείωση στη δική μου ιστορία. Είσαι αυτή που είσαι γιατί στέκεσαι πλάι μου!»
Και εκείνη του απαντά, «Περίμενε και θα δεις!»
Ένα βράδυ το αποφασίζει, το σκάει μαζί με τα παιδιά της και για ένα διάστημα κρύβεται, γιατί ξέρει ότι ο Πικάσο θα την κυνηγήσει. Ξέρει ότι θα περάσει δια πυρός και σιδήρου. Διότι, εκτός όλων των άλλων, τα παιδιά είναι «αγνώστου πατρός». Βλέπετε στη Γαλλία εκείνη την εποχή, όταν ένας άνδρας ήταν παντρεμένος, δεν είχε δικαίωμα ούτε καν να αναγνωρίσει τα εκτός γάμου παιδιά του. Παρενθετικά να προσθέσουμε ένα σημαντικό στοιχείο: η περίπτωση Picasso – Gilot έγινε η αφορμή να επισπευσθεί η αλλαγή του συγκεκριμένου νόμου στη Γαλλία.
Ο Πικάσο λοιπόν μανιάζει, την πολεμά με κάθε μέσο. Είναι ένας άνδρας πανίσχυρος και κάνει ό,τι μπορεί για να εμποδίσει την καριέρα της, για να την καταστρέψει τελειωτικά. Λίγο μετά τον χωρισμό τους η μεγάλη γκαλερί με την οποία η Ζιλό συνεργαζόταν επί χρόνια, ακυρώνει το συμβόλαιό της. Και ακολουθούν και άλλες ακυρώσεις και άλλα εμπόδια.
Το αποκορύφωμα όμως έρχεται όταν, το 1964, η Ζιλό, σε συνεργασία με τον κριτικό τέχνης Carlton Lake, γράφει το βιβλίο Life with Picasso. Πρόκειται για ένα βιβλίο που πούλησε πάνω από ένα εκατομμύριο αντίτυπα.
Σε αυτό το σημείο κάποιος ίσως ρωτήσει για ποιο λόγο να γραφτεί αυτό το βιβλίο. Μήπως Ζιλό αποζητά εκδίκηση; Μήπως προσοχή, μήπως να κλέψει από τη διασημότητα του γίγαντα πρώην εραστή της; Δεν σκέφτηκε τα παιδιά της, που αναπόφευκτα θα πληγωθούν; Η απάντησή της είναι αποστομωτική. “Έγραψα το βιβλίο ακριβώς για να ξέρουν από πρώτο χέρι τα παιδιά μας την κοινή ζωή των γονιών τους. Γιατί για έναν καλλιτέχνη του μεγέθους του Πικάσο αναπόφευκτα κυκλοφορούσαν διάφορες φήμες“. Όσο για τη χρονικότητα, για τον λόγο δηλαδή που το έβγαλε αυτή ακριβώς την εποχή, η Ζιλό μας καταπλήσσει και πάλι με την καθαρότητα της σκέψης της. «Το βιβλίο αυτό έπρεπε να βγει όσο ζούσε ο Πικάσο». Τι πιο έντιμο.
Ο Πικάσο βάζει λυτούς και δεμένους να δουλεύουν εναντίον της Ζιλό, και προσπαθεί δικαστικά να εμποδίσει την έκδοση, κάνει τρία αλλεπάλληλα δικαστήρια. Οι υπερασπιστές, οι θαυμαστές του, θεοί και δαίμονες, επιτίθενται στην Φρανσουάζ Ζιλό κατηγορώντας την – και μάλιστα χωρίς να αρθρώνουν καν το όνομά της, αναφερόμενοι σε αυτήν σαν «η φιλενάδα του» – ότι εκμεταλλεύτηκε την προσωπική του ζωή – λες και ήταν αποκλειστικά και μόνο δική του –, ότι αποκαλύπτει τα κακώς κείμενα – και αυτό βέβαια δεν είναι επιτρεπτό σε μια γυναίκα -, ότι δεν έσκυψε πάνω στη «μελαγχολία» της ιδιοφυίας του, χωρίς βέβαια να γίνεται λόγος για τη δική της.
Paloma. Happy father’s day
Ο Πικάσο αποξενώνεται τελείως από τα παιδιά του, αρνείται να τα δει, και η Ζιλό γνωρίζει ότι ο κίνδυνος να τα αποκλείσει από την περιουσία του είναι μεγάλος και απόλυτα υπαρκτός. Και όμως η αντίδρασή της είναι εκπληκτική. «Ε και;» λέει. «Θα ήμουν ανόητη αν πίστευα ότι δεν θα έκανε κάτι τέτοιο. Στη ζωή πρέπει να σκεφτείς τι κάνεις πριν το κάνεις. Να υπολογίσεις τον κινδύνους και να σκεφτείς αν μπορείς να τους αντέξεις. Έτσι έχουν τα πράγματα. Αν πίστευα ότι δεν θα τα κατάφερνα, δεν θα κούναγα ρούπι. Θα παρέμενα σε κείνη τη σχέση».
Paloma et Claude avec papa Picasso aux tauromachie
Το δικαστήριο δεν δικαίωσε τον Πικάσο σε καμία από τις τρεις προσπάθειές του να σταματήσει την έκδοση. Το βιβλίο κυκλοφόρησε, εκδόθηκε σε δεκάδες γλώσσες, με τα έσοδα του να πηγαίνουν πάντα για τα δύο τους παιδιά. Είναι ένα βιβλίο που ποτέ δεν βγήκε εκτός κυκλοφορίας και εξακολουθεί να κάνει αλλεπάλληλες εκδόσεις.
Η ετυμηγορία του δικαστηρίου ήταν: «Το έργο αυτό, όχι μόνο δεν δυσφημεί τον σπουδαίο ζωγράφο, αλλά αποκαλύπτει έναν άνθρωπο εκπληκτικού εσωτερικού πλούτου, μια μορφή άκρως γοητευτική».
Κάπως ειρωνική μας φαίνεται η ματιά του δικαστηρίου. Φαίνεται ότι τελικά υπάρχει δικαιοσύνη… Αλλά, για να μιλήσουμε τελείως σοβαρά, δικαιοσύνη υπάρχει και από τις δύο πλευρές. Γιατί η Ζιλό παρουσιάζει τον πρώην εραστή και πατέρα των παιδιών της στην ανθρώπινη του διάσταση. Όχι σαν έναν άτρωτο γίγαντα, όχι σαν ένα μύθο της ζωγραφικής, αλλά σαν έναν άνθρωπο με αδυναμίες αλλά κι έναν άνθρωπο άκρως γοητευτικό, με δύναμη χαρακτήρα, με χιούμορ, με τον οποίο έζησε χρόνια και τον γνωρίζει από την καλή και την ανάποδη.
Σταματάμε όμως σε αυτό το σημείο για να συνεχίσουμε την ερχόμενη εβδομάδα, με το ακόμα πιο ενδιαφέρον μέρος του άρθρου μας για τη Françoise Gilot. Πιο ενδιαφέρον γιατί η ζωή αυτής της εκπληκτικής γυναίκας αποτελεί ένα φωτεινό παράδειγμα αποφασιστικότητας, αγωνιστικότητας, ασταμάτητης δημιουργίας και – επιτέλους – αισιοδοξίας.
Στο δεύτερο μέρος θα μιλήσουμε για τη ζωή της Ζιλό χωρίς τον Πικάσο. Θα μιλήσουμε πολύ περισσότερο για την τέχνη της, μια τέχνη γεμάτη έντονα χρώματα, τέχνη που, όταν είναι παραστατική οι μορφές αποπνέουν χαρά και κομψότητα και, όταν είναι αφηρημένη, δονείται από μια τολμηρή αισιοδοξία. Έργα γεμάτα ζωή, ζωή γεμάτη δημιουργία, ταξίδια και αγάπες. Θα μιλήσουμε για μια ζωή γενναία και πλούσια απ’ όλες τις απόψεις.
Βιβλιογραφία:
Françoise Gilot and Carlton Lake, Life with Picasso, McGraw-Hill, 1964
Françoise Gilot, Le regard et son Masque, Paris: Calmann-Lévy, 1975
Επίσης άρθρα σε περιοδικά τέχνης.
Η ταινία του 1996, Surviving Picasso, όπου στον ρόλο του Πικάσο ο Antony Hopkins και της Ζιλό η Natascha McElhone.
Επιπλέον, συνεντεύξεις που η Ζιλό έχει δώσει για την τηλεόραση.
