Μία ωραία λέξη και χρήσιμη για τη συνοπτικότητα του λόγου, η οποία όμως δεν διατηρήθηκε ώς τις μέρες μας, είναι το επίθετο ἀλίμενος-ον. Σχηματίζεται από το στερητικό μόριο α- και το ουσιαστικό λιμήν (ὁ), δηλώνει τον τόπο που δεν έχει λιμάνι, και εδώ θα το γνωρίσουμε όπως το χρησιμοποιεί ο Ευριπίδης στο σατυρικό του δράμα Κύκλωψ ⸺ απρόσμενη ομορφιά που σας την αφήνω για το τέλος
Η λέξη λιμήν-ένος1 είναι πανάρχαια∙ πλάστηκε 700 χρόνια πριν τον ΄Ομηρο, καθόσον μαρτυρείται στα Μυκηναϊκά κείμενα της Γραμμικής Β΄ ως ri-me-ne= λιμένει (δοτική πτώση) και έχει επιβιώσει μέσα από πολλές χιλιετίες στη σύγχρονη ελληνική ⸺ όπως και τόσες άλλες λέξεις ⸺με τον παραλλαγμένο τύπο «λιμάνι»(← τούρκ. Liman ← μεταγ. λιμένιον, υποκοριστικό τού λιμήν).
Στη ραψωδία β της Οδύσσειας ο Τηλέμαχος με την ενθάρρυνση της θεάς Αθηνάς ετοιμάζει το ταξίδι του για την Πύλο και τη Σπάρτη∙ σκοπός του να μάθει για την τύχη του πατέρα του, του Οδυσσέα. Η Αθηνά, μάλιστα, επενέβη δραστικά και, παίρνοντας τη μορφή τού νεαρού Τηλέμαχου, του εξασφάλισε πλοίο και πλήρωμα. Όταν πια βασίλεψε ο ήλιος, λέει ο ποιητής, η Αθηνά έσυρε το πλοίο στη θάλασσα κι έβαλε μέσα όλη την αρματωσιά που έχουν τα πλοία. Ακολουθούν οι στίχοι 391-392:
Στῆσε δ’ ἐπ’ ἐσχατιῇ λιμένος, περὶ δ’ ἐσθλοὶ ἑταῖροι
ἁθρόοι ἠγερέθοντο∙ θεὰ δ’ ὤτρυνεν ἕκαστον.
Το έστησε στου λιμανιού την άκρη και γύρω του πλήθος γενναίοι
σύντροφοι συνάχτηκαν∙ και η θεά παρακινούσε τον καθένα τους.
Στο πλαίσιο του θέματος του παρόντος άρθρου και για να δώσουμε μια εικόνα του αρχαίου λιμανιού, θα μιλήσουμε για ένα από τα φυσικά λιμάνια της Μεσογείου που παρείχε μοναδικές δυνατότητες ασφαλούς ελλιμενισμού για πλοία εμπορικά και πολεμικά, τον Πειραιά.
Η λαμπρή, μακραίωνη ιστορία τού Πειραιά ξεκίνησε τον 5ο αι. π. Χ. με τον Θεμιστοκλή, ο οποίος πρώτος διέβλεψε τη σημασία της Πειραϊκής χερσονήσου για την εμπορική και ναυτική ανάπτυξη της Αθήνας, όταν συνέλαβε το όραμα της ανάδειξης της πόλης του στη σημαντικότερη ναυτική δύναμη της Μεσογείου.2 Αμέσως, λοιπόν, μετά την αποχώρηση των Περσών, ο Θεμιστοκλής οχύρωσε εσπευσμένα την Αθήνα και τον Πειραιά, αμυντικό σχέδιο που ολοκληρώθηκε από τον Κίμωνα και λίγο αργότερα τον Περικλή με την ανέγερση των δύο Μακρών τειχών και του Φαληρικού τείχους που ένωναν την Αθήνα με το Πειραϊκό της λιμάνι. Τα τείχη αυτά σκοπό είχαν να εξασφαλίζουν σε περίπτωση πολέμου την απρόσκοπτη επικοινωνία της Αθήνας με τον Πειραιά και με την ευρεία περιοχή που περιέκλειαν να αποτελούν ασφαλές καταφύγιο για τους κατοίκους της Αττικής υπαίθρου.
Μετά την αποπεράτωση των Μακρών τειχών, ο Περικλής έστρεψε την προσοχή του στον Πειραιά, όπου με μια σειρά έργων τον ανέδειξε στην ισχυρότερη ναυτική βάση όλου του ελληνικού κόσμου. Η Πειραϊκή χερσόνησος είχε τρία φυσικά λιμάνια∙ στα δυτικά τον Κάνθαρο,3 το σημερινό κεντρικό λιμάνι, που διαμορφώθηκε σε εμπορικό, και στα ανατολικά τη Ζέα,4 (σημ. Πασαλιμάνι) και τη Μουνυ(ι)χία 5 (σημ. Τουρκο-Μικρολίμανο), που μετατράπηκαν σε αμιγώς πολεμικούς λιμένες, ενώ βόρεια ένα μεγάλο έλος, το Ἁλίπεδον,6 τη συνέδεε με την Αθήνα.
Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στον Κάνθαρο αναπτύχθηκε το ἐμπόριον, η εμπορική αγορά, η Ἀλφιτόπωλις (← ἄλφιτα= σιτηρά ), η αγορά δηλαδή του σίτου απ’ όπου τροφοδοτούνταν η πόλη, το Δεῖγμα, όπου γίνονταν οι αγοραπωλησίες με βάση δείγματα και πολλά άλλα.
΄Οσο για το κυκλικό λιμάνι της Ζέας, αποτέλεσε τον κύριο πολεμικό ναύσταθμο με 196 νεωσοίκους, στα βόρεια δε του λιμανιού τοποθετείται η Φιλώνεια Σκευοθήκη,7 στην οποία φυλαγόταν ο εξαρτισμός των πολεμικών πλοίων. Τις ανάγκες του πολεμικού στόλου των Αθηναίων εξυπηρετούσε και το λιμάνι της Μουνυχίας με 82 νεωσοίκους. Τόσο στη Ζέα- Πασαλιμάνι, όσο και στο Μικρολίμανο, μια ερευνητική καταδυτική ομάδα υπό τον Δανό αρχαιολόγο Μπγιορν Λοβέν ανακάλυψε πριν από μερικά χρόνια τα αρχαία κατάλοιπα των νεωσοίκων βυθισμένα στη θάλασσα.
Στον Πειραιά αναπτύχθηκε τον 5ο και 4ο αι. π. Χ. το μεγαλύτερο σε όγκο και αξία εμπόριο. Ο Περικλής στον Επιτάφιο λέει με υπερηφάνεια ότι «λόγω του μεγέθους της πόλης μας εισάγονται σ’ αυτήν τα πάντα απ’ όλα τα μέρη της γης». Και ο Αθηναίος κωμικός ποιητής τού 5ου αι. π. Χ. ΄Ερμιππος απαριθμεί τα αγαθά που εισρέουν στην Αθήνα από κάθε μέρος της Ελλάδας και κάθε γωνιά της Μεσογείου: Από την Κυρήνη σίλφιο8 και δέρματα βοδιού∙ από τον Ελλήσποντο σκουμπριά και όλα τα παστά∙ από τη Θεσσαλία πλιγούρι και βοδινά πλευρά∙ από τις Συρακούσες χοιρινά και τυρί∙ από την Αίγυπτο ιστία∙ λιβάνι από τη Συρία∙ από την Κρήτη κυπαρίσσι∙ ελεφαντόδοντο από τη Λιβύη∙ από τη Ρόδο σταφίδες και ξερά σύκα∙ δούλοι από τη Φρυγία∙ χουρμάδες και σιμιγδάλι από τη Φοινίκη∙ τάπητες και μαξιλάρια πλουμιστά από την Καρχηδόνα κ. ά. Στο σημείο αυτό φέρνω στον νου μου την εικόνα του Σωκράτη να περιδιαβαίνει στον χώρο της αρχαίας Αγοράς και βλέποντας τόσον πλούτο συγκεντρωμένο να λέει, διδάσκοντάς μας την αρετή τού «ἐλαχίστοις ἀρκουμένου» και της αυτάρκειας: «Πόσων ἐγὼ χρείαν οὐκ ἔχω», «Πόσα πράγματα δεν έχω εγώ ανάγκη!».
Αναπαράσταση τής αρχαίας Αγοράς τής Αθήνας (φυσικά, φαντασθείτε την πολύ πολύ πιο πλούσια, με βάση τα λεγόμενα του ΄Ερμιππου)
Το λιμάνι του Πειραιά έσφυζε από ζωή. ΄Ηχοι, φωνές, μυρωδιές, αποχαιρετισμοί, καλωσορίσματα δονούσαν τον αέρα. Ποικίλο το πλήθος από Πειραιώτες, Αθηναίους, ξένους, ναυτικούς, εμπόρους, πλοιοκτήτες που συναλλάσσονταν, συνωστίζονταν στις προβλήτες, στις αγορές, γέμιζαν τα καπηλειά και τα πορνεία. Ένα ανθρώπινο σμάρι, που συνιστά τον αιμοδότη της Πειραϊκής καρδιάς.
Ας γυρίσουμε όμως στη λέξη λιμήν, που ήδη στους αρχαίους χρόνους έχει αποκτήσει και τη μεταφορική σημασία τού ασφαλούς καταφυγίου, σημασία που χρησιμοποιούμε και σήμερα.
Ο Λεωνίδας ο Ταραντίνος9 γράφει σε ένα δίστιχο επιτύμβιο επίγραμμά του (Παλατινή Ανθολογία VII, 452):
Mέμνησθ’ Εὐβούλοιο σαόφρονος, ὦ παριόντες.
πίνωμεν∙ κοινὸς πᾶσι λιμὴν Ἀΐδης.
Να θυμάστε τον Εύβουλο τον συνετό, ω σεις περαστικοί.
Ας πίνουμε∙ σ’ όλους κοινό λιμάνι είν’ ο ΄Αδης.
Και στον Αίαντα του Σοφοκλή ο ομώνυμος ήρωας, μετά την απόφαση των Αχαιών να δώσουν τα όπλα τού νεκρού Αχιλλέα όχι σ’ αυτόν αλλά στον Οδυσσέα, νιώθει αδικημένος και προδομένος από τους συμπολεμιστές του∙ και καθώς βαδίζει προς την αυτοχειρία, μονολογεί πικραμένος για το μάθημα που πήρε να μην εμπιστεύεται κανέναν, συνοψίζοντας τις σκέψεις του στη φράση (στ.682-3):
τοῖς πολλοῖσι γὰρ
βροτῶν ἄπιστός ἐσθ’ ἑταιρείας λιμήν.
Γιατί στους πολλούς ανθρώπους
το λιμάνι της φιλίας δεν είναι να το εμπιστεύεσαι.
Τελειώνουμε με το επίθετο ἀλίμενος. Με την κυριολεκτική του σημασία απαντά στην Ελένη του Ευριπίδη, σε μία φράση της κεντρικής ηρωίδας προς τον βασιλιά της Αιγύπτου, τον Θεοκλύμενο, σχετικά με τον σύζυγό της, τον Μενέλαο. Θυμίζουμε ότι στην Αίγυπτο όπου βρίσκεται η Ελένη, εφόσον σύμφωνα με τον μύθο δεν πήγε ποτέ στην Τροία, έχει φθάσει ναυαγός ο Μενέλαος, και μετά τη μεταξύ τους αναγνώριση προσπαθούν να βρουν τρόπο να φύγουν. Η Ελένη παραπλανώντας τον Θεοκλύμενο, του παρουσιάζει τον Μενέλαο ως έναν ξένο, έναν ΄Ελληνα, που ήταν θαλασσινός σύντροφος του άντρα της και της έφερε την είδηση του πνιγμού τού τελευταίου. Και στην ερώτηση του Θεοκλύμενου πού ταξίδευε, πού χάθηκε, η Ελένη απαντά (στ. 1211):
Λιβύης ἀλιμένοις ἐκπεσόντα πρὸς πέτραις.
΄Επεσε έξω στα βράχια της Λιβύης που ’ναι χωρίς λιμάνια.
Η μεταφορική χρήση της πρωτότυπης λέξης λιμήν επεκτάθηκε και στην παράγωγη ἀλίμενος, η οποία απέκτησε και τη σημασία αυτού που δεν παρέχει καταφύγιο, του αφιλόξενου, κατ’ επέκταση του σκληρού. Και είναι πάλι ο μεγάλος Ευριπίδης που μας γοητεύει με τον τρόπο που η υψηλή ποιητική του έμπνευση χρησιμοποιεί το επίθετο στο έργο του Κύκλωψ.
Ο Ευριπίδης αντλεί την υπόθεση του Κύκλωπα από την Οδύσσεια του Ομήρου, και σε γενικές γραμμές το δράμα εκτυλίσσεται, εκτός από λίγες αλλαγές, όπως στο ομηρικό έπος. Σύμφωνα με την πλοκή τού έργου, ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του, ερχόμενοι από την Τροία, φθάνουν στη Σικελία και βγαίνουν στη στεριά για να βρουν προμήθειες. Εκεί συναντούν Σατύρους με έναν Σιληνό, τους οποίους έπιασε ο Κύκλωπας Πολύφημος και τους κρατά σκλάβους του. Κάποια στιγμή ο Κύκλωπας εμφανίζεται στη σκηνή τη στιγμή που επιστρέφει στη σπηλιά του. Βρίσκει τον Οδυσσέα με τους άντρες του και χαίρεται, γιατί θα φάει μετά από πολύ καιρό ανθρώπινη σάρκα. Ο Οδυσσέας προσπαθεί να τον μεταπείσει, αλλά ο άγριος, ασεβής Κύκλωπας, που δεν φοβάται ούτε τον Δία, παραμένει ανένδοτος και, καθώς τους οδηγεί μέσα στη σπηλιά, ακούγεται ο ήρωας να μονολογεί φοβισμένος (στ.347-349):
ΟΔ. αἰαῖ, πόνους μὲν Τρωικοὺς ὑπεξέδυν
θαλασσίους τε, νῦν δ’ ἐς ἀνδρὸς ἀνοσίου
γνώμην κατέσχον ἀλίμενόν τε καρδίαν.
ΟΔ. ΄Ααχ, ξέφυγα από τα βάσανα της Τροίας και της θάλασσας
και τώρα στη διάθεση ανδρός ανόσιου και σε καρδιά
σκληρή χωρίς απάγκιο κανένα άραξα!
Για να πω την αλήθεια, το ἀλίμενος εδώ το μετέφρασα υπό την πίεση λογικής επιταγής, καθώς ένιωθα να βεβηλώνω τη δύναμη και τη γοητεία της ποιητικής φράσης τού Ευριπίδη, ἀλίμενος καρδία∙ φράση που την έχω κλέψει από τον αγαπημένο δραματουργό και διατυπωμένη στη Νεοελληνική σάς τη χαρίζω, με την ευχή να μη χρειαστεί ποτέ να την ανακαλύψετε σε δικό σας άνθρωπο. Γιατί η «αλίμενη καρδιά» πληγώνει, πληγώνει πολύ.
1)Παράγωγα τού λιμήν: Το αντίθετο τού ἀλίμενος και εξίσου ενδιαφέρον αρχαίο επίθετο εὐλίμενος-ον (εὐλίμενοι ἀκταί= ακτές με καλά λιμάνια), και οι νεότερες λέξεις λιμενοφύλακας, λιμενοβραχίονας, λιμενάρχης κ. ά.
2)Μέχρι τότε το λιμάνι της Αθήνας ήταν το Φάληρο, χωρίς να διαθέτει προβλήτες.
3)Η ονομασία οφείλεται στην ομοιότητα του λιμανιού με το ομώνυμο σκεύος.
4)Η Ζέα πήρε το όνομά της από το εισαγόμενο δημητριακό ζειά, είδος σιτηρού, πιθανώς το δίκοκκο σιτάρι.
5)Την ίδια δυσετυμολόγητη ονομασία είχε και ο υπεράνω του λιμένος λόφος, η σημερινή Καστέλλα.
6)Ἁλίπεδον (←ἅλς= θάλασσα + πέδον)= παραθαλάσσιο πεδίο. Κατά τον Στράβωνα, ο Πειραιάς ήταν κάποτε νησί και, επειδή βρισκόταν πέραν, απέναντι από την ακτή, έλαβε αυτό το όνομα. Ο ισχυρισμός τού Στράβωνα επιβεβαιώθηκε από τους σύγχρονους ερευνητές. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, στην Ολόκαινη περίοδο, πριν από 8.οοο χρόνια, ο Πειραιάς ήταν λόφος, που μία γέφυρα ξηράς τον συνέδεε με την ηπειρωτική Αττική. Στο διάστημα 4850-3450 π. Χ., όταν έληξε η εποχή των παγετώνων, η στάθμη της Μεσογείου άρχισε να ανεβαίνει, με αποτέλεσμα ο Πειραιάς να γίνει νησί, που διαχωριζόταν από την ακτή της Αττικής από έναν ρηχό κόλπο. Και τέλος, στη συνέχεια, με τις αποθέσεις ιζημάτων από τον Κηφισό ποταμό σχηματίστηκε η λιμνοθάλασσα ανάμεσα στην Αθήνα και τον Πειραιά.
7)Περίφημο οικοδόμημα που έγινε σύμφωνα με σχέδια του αρχιτέκτονα Φίλωνος.
8)Σίλφιον= ονομαστό φυτό στην αρχαιότητα, που το χρησιμοποιούσαν ως καρύκευμα και ως φάρμακο. Υπήρχαν πολλά είδη του, αλλά το καλύτερο παραγόταν στην Κυρήνη.
9)Για τον Λεωνίδα τον Ταραντίνο βλ. το άρθρο μας της 16ης Ιουνίου 2019, στο οποίο έχουμε μεταφράσει άλλο ένα επίγραμμά του (Παλατινή Ανθολογία VII, 295).
