Τρία ουσιαστικά που δημιούργησε η αρχαία ελληνική γλώσσα για να δηλώσει ισάριθμους ανθρώπινους τύπους με αρνητική κοινωνικά ιδιότητα, και τα οποία κληροδοτήθηκαν και στη νέα Ελληνική.

Και κατά πρώτον η λέξη ὁ ἀπατεών-ῶνος στα αρχαία ελληνικά, η οποία  σημαίνει ό,τι και σήμερα, αυτόν που εξαπατά συστηματικά τους άλλους αποβλέποντας σε προσωπικά κυρίως οφέλη, τον δόλιο, τον  πανούργο. Παράγεται από το ουσιαστικό ἡ ἀπάτη, όπως και τα ρήματα ἀπατάω-ῶ, ἐξαπατάω-ῶ, το επίθετο ἀπατηλός κ. ά.

Στον Ηρόδοτο (Ι 69) διαβάζουμε ότι ο Κροίσος έστειλε στη Σπάρτη απεσταλμένους για να συνάψουν συμμαχία. Πήγαν λοιπόν εκείνοι και είπαν: « Μας έστειλε ο Κροίσος, ο βασιλιάς των Λυδών και άλλων λαών, με το εξής μήνυμα: Λακεδαιμόνιοι, ο θεός μού έδωσε χρησμό να κάνω φίλο τον ΄Ελληνα και, επειδή μαθαίνω ότι εσείς είστε οι πρώτοι στην Ελλάδα, ⸺ η συνέχεια στο πρωτότυπο:

ὑμέας ὦν κατὰ τὸ χρηστήριον προσκαλέομαι φίλος τε θέλων γενέσθαι

καὶ σύμμαχος ἄνευ τε δόλου καὶ ἀπάτης ». 

εσάς, λοιπόν, καλώ σύμφωνα με τον χρησμό, γιατί θέλω

να γίνω και φίλος σας και σύμμαχος χωρίς δόλο και απάτη».

Την πιο ενδιαφέρουσα, ωστόσο, κατά τη γνώμη μας, χρήση της λέξης ἀπάτη και παραγώγων της έκανε ο Γοργίας¹ στη θεωρία που διατύπωσε για την τραγωδία, θεωρία την οποία διέσωσε ο Πλούταρχος (Ηθικά 348c, Πότερον Ἀθηναῖοι κατὰ πόλεμον ἢ κατὰ σοφίαν ἐνδοξότεροι 5):

Ἤνθησε δ’ ἡ τραγῳδία καὶ διεβοήθη, θαυμαστὸν ἀκρόαμα καὶ θέαμα

τῶν τότ’ ἀνθρώπων γενομένη καὶ παρασχοῦσα τοῖς μύθοις καὶ τοῖς πάθεσιν

ἀπάτην, ὡς Γοργίας φησίν, ἣν ὅ τ’ ἀπατήσας δικαιότερος τοῦ μὴ ἀπατήσαντος

καὶ ὁ ἀπατηθεὶς σοφώτερος τοῦ μὴ ἀπατηθέντος.[…]

΄Ανθησε η τραγωδία και απέκτησε τεράστια φήμη, καθώς έγινε άκουσμα

και θέαμα θαυμαστό για τους ανθρώπους εκείνης της εποχής και προκαλούσε

με τους μύθους και τα πάθη μιαν εξαπάτηση που, όπως λέει ο Γοργίας, και

αυτός ο οποίος εξαπάτησε λογιζόταν δικαιότερος από εκείνον που

δεν είχε εξαπατήσει, και αυτός που είχε εξαπατηθεί σοφότερος από

εκείνον που δεν εξαπατήθηκε. […]²

Μάσκες αρχαίας θεατρικής παράστασης.

Ο τύπος ἐξαπατῶ  απαντά ήδη στην Οδύσσεια. Θυμίζουμε ότι στη ραψωδία ι ο Οδυσσέας εξιστορεί στους Φαίακες την περιπέτειά του και των συντρόφων του στο νησί των Κυκλώπων.³ Αφηγείται ότι μετά την τύφλωση τού Πολύφημου, οι άλλοι Κύκλωπες άκουσαν τις κραυγές του και τον ρωτούσαν τι του συμβαίνει. Με την απάντησή του ότι ο Κανένας τον σκοτώνει, τον πέρασαν για τρελό παραπέμποντάς τον στον πατέρα του, τον Ποσειδώνα, για να τον θεραπεύσει, και ο Οδυσσέας συνεχίζει σχολιάζοντας (στ. 413-414):

Ὧς ἄρ’ ἔφαν ἀπιόντες, ἐμὸν δ’ ἐγέλασσε φίλον κῆρ,

ὡς ὄνομ’ ἐξαπάτησεν ἐμὸν καὶ μῆτις ἀμύμων. 

΄Ετσι λοιπόν μιλούσαν φεύγοντας, κι εμένα γέλασε η καρδούλα μου,

γιατί τους εξαπάτησε το όνομά μου κι η εξυπνάδα μου η κοφτερή.

Περνάμε στην Κύρου Παιδεία τού Ξενοφώντος,⁴ όπου θα συναντήσουμε το ουσιαστικό ἀπατεών. Ο ιστορικός παρουσιάζει τον Κύρο να δέχεται τις νουθεσίες τού πατέρα του, του Καμβύση, λίγο πριν ξεκινήσει την εκστρατεία του εναντίον των Ασσυρίων. Και στην ερώτησή του πώς θα μπορεί κανείς να αποκτήσει υπεροχή έναντι των εχθρών, ο Καμβύσης τού απαντά (1. 6,27):

ἀλλ’ εὖ ἴσθι ὅτι δεῖ τὸν μέλλοντα τοῦτο ποιήσειν καὶ ἐπίβουλον εἶναι

καὶ κρυψίνουν καὶ δολερὸν καὶ ἀπατεῶνα καὶ κλέπτην καὶ ἅρπαγα

καὶ ἐν παντὶ πλεονέκτην τῶν πολεμίων. 

Να ξέρεις καλά ότι εκείνος που πρόκειται να το κατορθώσει αυτό

πρέπει να είναι και επίβουλος και κρυψίνους και δόλιος και απατεώνας

και κλέφτης και άρπαγας και στο καθετί να υπερτερεί των εχθρών.

Και τώρα η σειρά τού ἀγύρτη. Η λέξη έχει σχηματιστεί από το ρήμα ἀγείρω= συναθροίζω, συλλέγω και αρχικά σήμαινε αυτόν που συνέλλεγε χρήματα, κυρίως τον ιερέα της Κυβέλης, της μητέρας των θεών, ο οποίος κατά τις εορτές συνέλλεγε επαιτώντας χρήματα χάριν της θεάς, ένα είδος επαίτη μοναχού. Γενικώς, ἀγύρται ονομάζονταν επαίτες ιερείς που, περιπλανώμενοι από τόπο σε τόπο, εφάρμοζαν διάφορες μαγγανείες, ισχυρίζονταν ότι προφήτευαν τα μέλλοντα, υπόσχονταν θεραπείες ασθενών, εξαπατώντας με ποικίλους τρόπους τους απλούς και αφελείς∙ εξού η σημασία τού απατεώνα, του τσαρλατάνου που επιβίωσε μέχρι σήμερα.

Από το ρήμα ἀγείρω προήλθε και μια ενδιαφέρουσα σειρά από άλλες παράγωγες λέξεις, όπως: συν-αγείρω (→ συναγερμός)= συναθροίζω, συνάθροιση∙ ἡ ἀγορά= κάθε συνάθροιση του λαού και ο τόπος αυτής της συνάθροισης∙ ἀγοράζω= είμαι στην αγορά, μετέπειτα, δε, αναπτύχθηκε η εμπορική-συναλλακτική σημασία τού ψωνίζω∙ ἀγορεύω= μιλώ στην αγορά, λέω τις απόψεις μου μπροστά σε κόσμο, εφόσον η αγορά ήταν το κέντρο της αρχαίας πόλης. Στον κατάλογο των παραγώγων ανήκει επίσης και το επίθετο ἀγοραῖος-α-ον= α) αυτ(ός) που ανήκει στην αγορά, επίθετο της ΄Αρτεμης και της Αθηνάς, αλλά και του Δία ως προστάτη των δημόσιων συναθροίσεων∙ β) αυτός που βρίσκεται στην αγορά για εμπορικούς λόγους∙ γ) οι κοινοί άνθρωποι, ο όχλος που συχνάζει στην αγορά, και εξ αυτού ο απαίδευτος, ο χυδαίος, σημασία που διατηρήθηκε ώς τις μέρες μας. Επιπροσθέτως, τα ονόματα ἀγορα-νόμος= ο άρχοντας της πόλης ο επιφορτισμένος με τα θέματα των εμπορευομένων στην αγορά, ο υπεύθυνος για τις αγορές και πωλήσεις,  ἀγορα-νομία∙ η λέξη ἄγυρις (ἡ), ο Αιολικός τύπος αντί ἀγορά, από την οποία δημιουργήθηκαν τα ουσιαστικά ἡ ὁμ-ήγυρις= συνέλευση, συνάθροιση, και ἡ παν-ήγυρις (→ πανηγυρίζω, πανηγυρικός, το μεσαιωνικό υποκοριστικό πανηγύριον→ πανηγύρι)= εορταστική πολυάνθρωπη συνάθροιση προς τιμήν κάποιου εθνικού θεού. Το ενδιαφέρον είναι ότι όχι μόνο διασώθηκε η πανάρχαια αυτή λέξη, αλλά και ο εμπορικός χαρακτήρας των σύγχρονων πανηγυριών αναγνωρίζεται και στις αρχαίες πανηγύρεις, που έδιναν αφορμή για ίδρυση μεγάλων εμπορικών αγορών.

Στην κωμωδία τού Αριστοφάνη Πλούτος, με την οποία έχουμε ασχοληθεί και σε παλαιότερα κείμενά μας, μια γριά φλεγόμενη από έρωτα παραπονιέται στον Χρεμύλο, το κύριο πρόσωπο του δράματος, για τη μεγάλη συμφορά που την έχει βρει. Του εξηγεί ότι είχε έναν νεαρούλη όμορφο αλλά φτωχό για αγαπητικό, ο οποίος ό,τι του ζητούσε της το έκανε, κι αυτή με τη σειρά της του ικανοποιούσε κάθε ανάγκη. Από τη στιγμή όμως που ανέβλεψε ο τυφλός Πλούτος, έπαψε να την επισκέπτεται. Ο Χρεμύλος τη ρωτά: «Και τι συνήθως σου ζητούσε;». Και η γριά απαντά: «Α, όχι πολλά, γιατί πολύ ντρεπόταν. Μου ζήτησε μόνο είκοσι δραχμές⁵ για πανωφόρι και για παπούτσια οκτώ∙ ⸺ ακολουθούν οι στίχοι 984-985:

καὶ ταῖς ἀδελφαῖς ἀγοράσαι χιτώνιον

ἐκέλευσεν ἂν τῇ μητρί θ’ ἱματίδιον∙ 

και για τις αδελφές του μου ζήτησε αν θα μπορούσα ν’ αγοράσω κανένα

αραχνοΰφαντο χιτώνα και για τη μάνα του κάνα μικρό πανωφοράκι∙

Ο Θεόφραστος στους Χαρακτῆρες του περιγράφοντας  τον ξεδιάντροπο, λέει μεταξύ των άλλων ότι δέχεται να ορκιστεί μεμιάς, να τον κακολογήσουν, να τον βρίσουν, και συμπληρώνει (6):

τῷ ἤθει ἀγοραῖός τις καὶ ἀνασεσυρμένος καὶ παντοποιός.

όντας στο χαρακτήρα χυδαίος και αισχρός και ικανός να κάνει το καθετί.

Για θεῶν ὁμήγυριν στον ΄Ολυμπο μιλάει ο ΄Ομηρος στην Ιλιάδα (Υ142), και ο Πλούταρχος γράφει για τον Αλέξανδρο (72):

Ὡς δὲ ἧκεν εἰς Ἐκβάτανα τῆς Μηδίας καὶ διῴκησε τὰ κατεπείγοντα,

 πάλιν  ἦν ἐν θεάτροις καὶ πανηγύρεσιν, ἅτε δὴ τρισχιλίων αὐτῷ

 τεχνιτῶν ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος ἀφιγμένων.

Όταν ήρθε στα Εκβάτανα της Μηδίας και τακτοποίησε τα κατεπείγοντα

θέματα, πάλι ρίχτηκε σε θεάματα και πανηγύρια, επειδή είχαν φθάσει

από την Ελλάδα τρεις χιλιάδες σχετικοί με αυτά εμπειροτέχνες.

Κλείνουμε τη δεύτερη ενότητα του κειμένου μας με τη λέξη ἀγύρτης με την οποία την ανοίξαμε.

Στο πρώτο επεισόδιο της τραγωδίας Οἰδίπους Τύραννος του Σοφοκλή, ο Οιδίποδας ζητάει από τον τυφλό μάντη Τειρεσία να του αποκαλύψει τον φονιά του Λαΐου, για να τον διώξουν ή να τον σκοτώσουν, όπως πρόσταξε ο Απόλλωνας με χρησμό που έδωσε στον Κρέοντα, και έτσι να απαλλαγεί η χώρα από τον λοιμό που έχουν στείλει οι θεοί. Ο Τειρεσίας διστάζει να μιλήσει, ο Οιδίποδας τον πιέζει εξοργισμένος, και τότε ο μάντης φανερώνει με υπαινιγμούς ότι ο φονιάς είναι ο ίδιος ο Οιδίποδας. Ο τελευταίος, που δεν θεωρεί ένοχο τον εαυτό του, βρίζει τον Τειρεσία και υποψιάζεται ότι ο Κρέοντας συνωμοτεί με τον μάντη για να του πάρει την εξουσία. Λέει λοιπόν (στ. 385-389):

[…] Κρέων ὁ πιστός, οὑξ ἀρχῆς φίλος,

 λάθρᾳ μ’ ὑπελθὼν ἐκβαλεῖν ἱμείρεται,

 ὑφεὶς μάγον τοιόνδε μηχανορράφον,

 δόλιον ἀγύρτην, ὅστις ἐν τοῖς κέρδεσιν

 μόνον δέδορκε, τὴν τέχνην δ’ ἔφυ τυφλός. 

 […]Ο Κρέων ο πιστός, ο φίλος απαρχής,

με δόλο υποσκάπτοντάς με επιθυμία έχει δυνατή

[από τη βασιλεία] να με διώξει,

τέτοιο μηχανορράφο μάγο στέλνοντάς μου,

αγύρτη δολερό, που μόνο για τα κέρδη έχει μάτια,

ενώ στην τέχνη του γεννήθηκε τυφλός.

Ολοκληρώνουμε το άρθρο μας με τη λέξη αλήτης, που σήμερα αναφέρεται στο άτομο το περιφερόμενο στους δρόμους χωρίς μόνιμη κατοικία και εργασία και κατ’ επέκταση στο άτομο με ανάγωγη συμπεριφορά και κακή διαγωγή. Το ουσιαστικό ἀλήτης, που πέρασε αυτούσιο από την αρχαία στη νέα Ελληνική, παράγεται από το ρήμα ἀλάομαι-ῶμαι⁶= περιπλανώμαι, περιφέρομαι και ως εκ τούτου δηλώνει τον περιπλανώμενο, προσδιόριζε, δε, ζητιάνους και εξορίστους, όπως πιστοποιείται και στην Οδύσσεια.

Σ’ αυτό το έπος ανατρέχουμε ξανά και αυτή τη φορά στη ραψωδία ρ. Ο Οδυσσέας βρίσκεται πλέον στην Ιθάκη και μεταμορφωμένος από την Αθηνά σε εξαθλιωμένο γέροντα ζητιάνο φθάνει μαζί με τον Εύμαιο τον χοιροβοσκό στο παλάτι όπου βρίσκονται οι μνηστήρες, από τους οποίους ζητιανεύει τροφή. Του έδωσαν οι άλλοι εκτός από τον Αντίνοο, τον πιο αδίστακτο από τους ηγέτες των μνηστήρων. Προς αυτόν απευθυνόμενος ο “ζητιάνος” Οδυσσέας τού ζητάει, ως του καλύτερου απ’ όλους, περισσότερο ψωμί από τους άλλους και του μιλάει για τον εαυτό του μέσα από μια ψεύτικη ιστορία, αρχίζοντας με τα παρακάτω λόγια (στ. 419-421):

Καὶ γὰρ ἐγώ ποτε οἶκον ἐν ἀνθρώποισιν ἔναιον

ὄλβιος ἀφνειὸν καὶ πολλάκι δόσκον ἀλήτῃ,

τοίῳ ὁποῖος ἔοι καὶ ὅτευ κεχρημένος ἔλθοι∙ 

Κι εγώ κάποτε σε σπίτι πλούσιο ανάμεσα σ’ ανθρώπους

ευτυχισμένος κατοικούσα και πολλές φορές έδινα σ’ άνθρωπο

που εδώ κι εκεί γυρνούσε, όποιος κι αν ήτανε αυτός

κι όποια ανάγκη έχοντας τον έκανε να έρθει.

Η γριά δούλα Ευρύκλεια πλένει τα πόδια τού “ζητιάνου” Οδυσσέα – θα τον αναγνωρίσει ψαύοντας το σημάδι από παλιό του τραύμα. (Λεπτομέρεια από ερυθρόμορφο σκύφο. Περί το 440 π. Χ. )

Και εδώ τελειώνει άλλη μία ενδιαφέρουσα, θα ήθελα να πιστεύω, ἀλητεία-περιπλάνηση στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, τη γλώσσα του και γλώσσα μας.

1)Για τον σοφιστή Γοργία βλ. σχ. 3 του άρθρου μας με θέμα τη φράση «Κατόπιν εορτής» (28/6/2018).

2)Ο Γοργίας προβληματίστηκε ιδιαίτερα πάνω στη φύση τού λόγου και της πειθούς, στην κραταιά δύναμη των λέξεων να πείθουν και στη μαγική τους ισχύ να γοητεύουν προκαλώντας παραστάσεις και συγκινήσεις.

3)Βλ. άρθρο μας με τη μετάφραση του σχετικού αποσπάσματος, Οδύσσεια ι, στ. 375-414 (24/4/2021).

4)Για το έργο αυτό βλ. σχ. 2 του άρθρου μας με θέμα τις λέξεις «Σατράπης ⸺ Παρασάγγης ⸺ Αγγαρεύω» (15/7/2023).

5)Το ποσό αυτό ήταν πολύ μεγάλο.

6)Ομόρριζα: ἀλητεύω= περιπλανώμαι, ἀλητεία= περιπλάνηση.