Η παραπάνω φράση απαντά σε έναν από τους δύο σωζόμενους στίχους ενός ανώνυμου αρχαίου ποιητή ⸺ τους παρουσιάζουμε στο τέλος του άρθρου ⸺ κατέστη παροιμιακή και έχει διασωθεί μέχρι σήμερα με την αρχική της μορφή. Κατά λέξη σημαίνει «χώμα και φωτιά ας αναμειχθούν» και μεταφορικά δηλώνει πλήρη αδιαφορία για ό,τι δυσάρεστο, ό,τι τρομερό πρόκειται να συμβεί.

Η λέξη γαῖα είναι ποιητικός τύπος του ουσιαστικού γῆ και σημαίνει «πατρίδα», «τόπος» και «χώμα». Με το γαῖα ως πρώτο και ως δεύτερο συνθετικό η αρχαία ελληνική σχημάτισε δύο ωραία επίθετα του θεού Ποσειδώνα. Το γαιήοχος-ον ( ← γαῖα + ἔχω ), το οποίο δηλώνει αυτόν που περιέχει, περιβάλλει τη γη, μάλλον λόγω του Ωκεανού, του μεγάλου ποταμού που πίστευαν ότι έρρεε κυκλωτικά γύρω από τη γη∙ και το ἐν(ν)οσίγαιος-ον (← ἔν (ν)οσις, το παράγωγο του σ(ε)ίω το οποίο έχει την έννοια τού κλονισμού, του τραντάγματος + γαῖα )=  «αυτός που σείει τη γη», καθότι ο Ποσειδώνας ήταν ο θεός που προκαλούσε τους σεισμούς. Η δε νέα ελληνική κατασκεύασε τις λέξεις γαιο-κτήμονας, γαι- άνθρακας κ. ά.

Ως κύριο όνομα η Γαῖα ήταν μία από τις αρχαιότερες θεότητες∙ κατά τον Ησίοδο πρώτα έγινε το Χάος και αμέσως μετά η Γαῖα και τη θεωρούσαν μητέρα και τροφό των ανθρώπων. Πάντων γενέτειραν, γεννήτρα όλων την αποκαλεί ο Ευριπίδης σε ένα απόσπασμά του, και ο Ομηρικός ΄Υμνος ο αφιερωμένος σ’ αυτήν την ψάλλει ως παμμήτειραν, μητέρα όλων, ἠυθέμεθλον, με στέρεα θεμέλια, πρεσβίστην, την πρεσβυτέρα (όλων των θεών).

Από το όνομα πῦρ παράγονται πολλές λέξεις, απλές και σύνθετες, όπως: πυρά (ἡ, τά ), πυρετός, πυρσός, πυρκαϊά, πυρπολῶ, πυρόω-ῶ (→ πυρώνω), πυρίτης (ὁ), (ἡ) πυρῖτις (→ πυρίτιδα αλλά και το τούρκικο barut, από το οποίο ως αντιδάνειο προήλθε το μεσαιωνικό μπαρούτι), πυροβολώ, πυροτέχνημα, πυροσβέστης, πύραυλος κ. ά. Επίσης η λέξη πυρίστακτος-ον, άλλο ένα θαυμάσιο αρχαιοελληνικό επίθετο, το οποίο σημαίνει «αυτός που στάζει φωτιά»,¹ και το συναντούμε στο σατυρικό δράμα του Ευριπίδη Κύκλωψ να προσδιορίζει τη Σικελική Αίτνα, όπου ο δραματουργός τοποθετεί το σπήλαιο του Κύκλωπα Πολύφημου (στ. 297-298):

[…]   γῆς γὰρ Ἑλλάδος μυχοὺς

οἰκεῖς ὑπ’ Αἴτνῃ, τῇ πυριστάκτῳ πέτρᾳ. 

[…]    σε βάθη γης ελληνικής² συ κατοικείς,

κάτω από την Αίτνα, τον βράχο που φωτιά σταλάζει. 

λέει ο Οδυσσέας στον Πολύφημο.

Η προστακτική μιχθήτω μάς οδηγεί στο ρήμα μ(ε)ίγνυμι, μ(ε)ιγνύω, μίσγω, που σημαίνει ανακατώνω, σμίγω (αντί μίσγω). Ομόρριζα μεταξύ άλλων είναι οι λέξεις: μ(ε)ῖξις ⸺ ἀνά-μ(ε)ιξις, μ(ε)ικτός ⸺ ἀνά-μ(ε)ικτος, ἀναμ(ε)ιγνύω, μ(ε)ῖγμα, ἀμιγής, μιγάς, μ(ε)ιξοβάρβαρος (ο κατά το ήμισυ ΄Ελληνας και κατά το ήμισυ βάρβαρος), μ(ε)ιξοπαρθένα (← μ(ε)ιξοπάρθενος= η κατά το ήμισυ παρθένος, κοπέλα, επίθετο δύο μυθολογικών τεράτων, της Σφίγγας και της ΄Εχιδνας³), το επίρρημα μίγδην (=ανακατεμένα. Σήμερα το χρησιμοποιούμε μόνο στη φράση φύρδην⁴ μίγδην = ολωσδιόλου ανακατεμένα, χωρία καμία τάξη) κ. ά.                       

Ο Ισοκράτης ⁵ στον Παναθηναϊκό του πλέκει το εγκώμιο της πατρίδας του, της Αθήνας, και γράφει για τους προγόνους των Αθηναίων επαινώντας τις αρετές τους

[…]  ὄντας δὲ μήτε μιγάδας μήτ’ ἐπήλυδας, ἀλλὰ μόνους

      αὐτόχθονας τῶν Ἑλλήνων, […]

[…] ότι ούτε αναμεμειγμένοι ήταν (με άλλα φύλα) ούτε είχαν έλθει

από αλλού, αλλά ήταν οι μόνοι αυτόχθονες⁶ από τους ΄Ελληνες, […]

Κέκροπας

Το επίρρημα μίγδην ας δούμε πώς απαντά σε έναν άλλον Ομηρικό ΄Υμνο, αυτόν προς τον Ερμή, όπου ιστορείται αναλυτικά ο μύθος τής εφεύρεσης της λύρας από τον Ερμή και της κλοπής από αυτόν των ιερών βοδιών του Απόλλωνα⁷. Μετά τη συμφιλίωση των δύο αντιπάλων, και καθώς ο κλέφτης θεός κρατάει στην κατοχή του τα βόδια, λέει στον Απόλλωνα (στ. 493-494):

ἔνθεν ἅλις τέξουσι βόες ταύροισι μιγεῖσαι

μίγδην θηλείας τε καὶ ἄρσενας∙

εκεί⁸ πλήθος γελάδες σμίγοντας με τους ταύρους θε να γεννήσουνε

αρσενικά και θηλυκά ανάμεικτα∙

Ο νεαρός Ερμής κλέβει το κοπάδι των βοδιών, και ο Απόλλωνας παίζει με τη σύριγγα. (Γκραβούρα, Philip van Gunst, περ. 1685-1732)

Φθάσαμε στο τέλος του άρθρου μας, παραθέτοντας το δίστιχο του ανώνυμου ποιητή με την παροιμιακή φράση του τίτλου (Παλατινή Ανθολογία VII 704):

                      ἐμοῦ θανόντος γαῖα μειχθήτω πυρί∙

                      οὐδὲν μέλει μοι∙ τἀμὰ γὰρ καλῶς ἔχει. 

    Σαν θα πεθάνω εγώ, δεν πά’ να γίνει η γη ένα με τη  φωτιά!

   Τίποτα δεν με νοιάζει∙ εμένα οι δικές μου οι δουλειές είναι καλά στρωμένες.

1)Βλ. και το επίθετο δακρυσίστακτος-ον στο άρθρο μας της 18^ης  Φεβρουαρίου του τρέχοντος έτους. Πυρίστακτος- δακρυσίστακτος: δύο λέξεις μεγαλοπρεπείς και με κοινή ετυμολογική δομή.

2)Αναφορά στις διάσπαρτες στη Σικελία ελληνικές αποικίες.

3)Η Σφίγγα είχε μορφή γυναίκας, σώμα και ουρά λιονταριού και μεγάλα φτερά. Για την ΄Εχιδνα βλ. σχ. 6 του άρθρου μας με μεταφρασμένο απόσπασμα από τους  Βατράχους του Αριστοφάνη (19/3/2022).

4)Φύρδην (←φύρω= ανακατώνω, ζυμώνω, εξού και φύραμα= ζυμάρι και αἱμό-φυρτος).

5)Ο Ισοκράτης ήταν Αθηναίος ρήτορας (436/435-338 π. Χ.). Όταν ενηλικιώθηκε παραδίδεται ότι παρακολούθησε τα μαθήματα των σοφιστών Πρωταγόρα, Πρόδικου και Γοργία και αργότερα έγινε μαθητής τού Σωκράτη, ο οποίος τον αγάπησε και τον επηρέασε βαθιά. Στην αρχή άσκησε το επάγγελμα του λογογράφου, πληρωνόταν δηλαδή για να γράφει δικανικούς λόγους για λογαριασμό των πελατών του. Μολονότι επιθυμούσε να αναμειχθεί στην πολιτική, τον απέτρεψε η φυσική του ατολμία και η έλλειψη καλής φωνής. ΄Ετσι κατά το 390 π. Χ. ίδρυσε σχολή ρητορική για να διδάσκει την πολιτική επιστήμη, σχολή η οποία απέκτησε γρήγορα μεγάλη φήμη και προσείλκυε πολλούς νέους, Αθηναίους και ξένους, που πλήρωναν αδρά δίδακτρα. Από τη σχολή του πέρασαν οι σπουδαιότεροι άνδρες της εποχής του, και για σαράντα και πλέον χρόνια ο Ισοκράτης δεν έπαυσε να είναι ο πιο ονομαστός διδάσκαλος της ρητορικής. Τον Ισοκράτη τον διέκρινε η αγνή φιλοπατρία και η ακεραιότητα του χαρακτήρα του. Σε όλη του τη ζωή αγωνίστηκε για ένα ιδανικό: να σταματήσει ο εμφύλιος σπαραγμός των Ελλήνων, να ομονοήσουν και να στραφούν όλοι μαζί εναντίον των βαρβάρων της Ασίας που ήταν οι προαιώνιοι εχθροί τους. Αυτή θεωρούσε τη μοναδική λύση για να σωθεί ο Ελληνισμός. Αναζητώντας στις προσωπικότητες των ημερών του εκείνη που θα ανελάμβανε την ηγεμονία των Ελλήνων, στράφηκε και προς τον βασιλιά της Μακεδονίας, τον Φίλιππο, πιστεύοντας ότι αυτός θα πραγματοποιούσε την ειρηνική ένωση των Ελλήνων. Ωστόσο μετά τη μάχη στη Χαιρώνεια, όπου ο Φίλιππος επέβαλε με τη βία την κυριαρχία του στους ΄Ελληνες, γκρεμίστηκαν όλα του τα όνειρα. Λέγεται ότι ήταν τόση η απογοήτευση και η θλίψη του, που λίγες μέρες μετά τη συμφορά στη Χαιρώνεια, την ημέρα που έθαβαν τους νεκρούς της μάχης, έθεσε τέρμα στη ζωή του οικειοθελώς, αρνούμενος να δεχτεί τροφή και νερό.

Στον Ισοκράτη αποδίδονται 60 λόγοι, αλλά σ’ εμάς έφτασαν 21 λόγοι (δικανικοί, παραινετικοί και επιδεικτικοί) και 9 επιστολές. Οι σπουδαιότεροι είναι οι επιδεικτικοί-πολιτικοί ⸺ ο Πανηγυρικός, ο Αρεοπαγητικός και ο Παναθηναϊκός ⸺  που συγκεντρώνουν τις ιδέες του και προβάλλουν τη ρητορική του ικανότητα και τις λογοτεχνικές του αρετές.

6)Οι Αθηναίοι είχαν κτίσει το ιδεολόγημα της αυτοχθονίας τους και ήταν υπερήφανοι ως γηγενείς. Ο πρώτος τους βασιλιάς, ο Κέκροπας, λογιζόταν διφυής, μισός άνθρωπος, μισός φίδι και αυτόχθων, είχαν δηλαδή την πεποίθηση ότι βγήκε μέσα από τη γη (ἡ χθών= γη).

7)Για τον μύθο αυτόν βλ. σχ. 2 του κειμένου μας με μεταφρασμένο απόσπασμα από τον ΄Ιωνα του Ευριπίδη (9/10/2021).

8) Εννοεί την ποιμενική Αρκαδία, όπου διαδραματίζεται ο μύθος.