΄Αλλα δύο ωραιότατα επίθετα της αρχαίας Ελληνικής, συνδυασμός μελωδικότητας και ανάγλυφης παραστατικότητας. Είναι σύνθετα και έχουν κοινό το δεύτερο συνθετικό τους, το ουσιαστικό ῥοή.  

       Το καλλίρ(ρ)οος-ον, με πρώτο συνθετικό το επίθετο καλός=ωραίος, σημαίνει «αυτ(ός) που ρέει όμορφα»,¹ και εδώ το παρουσιάζουμε όπως απαντά σε έναν στίχο από την Οδύσσεια του Ομήρου.

Το πρώτο συνθετικό τού ἑλικόρροος-ον παράγεται, όπως και το ρήμα ἑλίσσω, από το ουσιαστικό ἕλιξ-κος² (= καθετί που έχει σχήμα ελικοειδές, συστροφή), δηλώνει τον έχοντα  ελικοειδή ροή, και θα το συναντήσουμε σε έναν δελφικό χρησμό που διασώζει ο Παυσανίας.

Με το επίθετο καλὸς σχηματίστηκαν πολλές σύνθετες λέξεις τόσο στα αρχαία, όσο και στα νέα ελληνικά. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις ακόλουθες: κάλλος∙ καλλιτέχνης∙ καλλιεπής= αυτός που χειρίζεται ωραία τον λόγο∙ καλλιστεῖα∙ καλλιγραφῶ, καλλιγραφία∙ καλλίχορος (το γνωρίσαμε πρόσφατα να προσδιορίζει το φρέαρ του ιερού της Ελευσίνας)∙³  καλλίκομος-ον= αυτ(ός) που έχει ωραία κόμη, και καλλιπλόκαμος-ον= αυτ(ός) που έχει ωραίους πλοκάμους, πλεξούδες μαλλιών∙ καλλιγύναιξ (ὁ,ἡ)=αυτ(ός) που έχει ωραίες γυναίκες κ. ά. Επίσης: καλλιεργῶ (←καλλι+ ἔργον), καλοκαιρία-καλοκαίρι, καλλυντικό (← καλλύνω←κάλλος), το λαϊκό επίρρημα κάλλιο (← κάλλιον, ο συγκριτικός βαθμός τού καλός), καλημέρα-καληνύχτα, καλλίγραμμος, καλλιμάρμαρος-Καλλιμάρμαρο (το Παναθηναϊκό Στάδιο) κ. ά.

Σε έναν στίχο της η Σαπφώ τραγουδάει:

δεῦτέ νυν ἄβραι Χάριτες καλλίκομοί τε Μοῖσαι

Κοντά μου ελάτε τώρα Χάριτες αβρές και Μούσες σεις καλλίκομες.

Ο Απόλλωνας και οι Μούσες. John Singer Sargent (1921)

Στη ραψωδία, δε, κ της Οδύσσειας οι σύντροφοι του Οδυσσέα φτάνουν στο παλάτι της Κίρκης και εκεί (στ. 220-221):

Ἔσταν δ’ ἐν προθύροισι θεᾶς καλλιπλοκάμοιο,

Κίρκης δ’ ἔνδον ἄκουον ἀειδούσης ὀπὶ καλῇ, […]

Σταθήκανε στην πύλη της θεάς με τους πανέμορφους πλοκάμους

και από μέσα ακούγανε την Κίρκη που με φωνή ωραία τραγουδούσε, […]

H Κίρκη σε πίνακα τού Dosso Dossi

Και πάλι στην Οδύσσεια (ν 412), ο ΄Ομηρος με το στόμα της θεάς Αθηνάς χαρακτηρίζει τη Σπάρτη καλλιγύναικα ⸺ πράγματι, οι Σπαρτιάτισσες θεωρούνταν οι ωραιότερες γυναίκες.

Περνάμε στο ουσιαστικό ἕλιξ και στο ρήμα ἑλίσσω. Το πρώτο το χρησιμοποιεί ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στα Αργοναυτικά του για να αποδώσει τα στροβιλίσματα του καπνού. Περιγράφοντας στο πρώτο βιβλίο την προσφερόμενη από τους Αργοναύτες θυσία στον θεό Απόλλωνα, γράφει ότι ο ΄Ιδμων, ο μάντης που μετείχε στην Αργοναυτική Εκστρατεία, παρατηρούσε με ευχαρίστηση τη φλόγα της θυσίας να λάμπει ολούθε και (στ. 437-438):

[…]      τοῖό τε λιγνὺν

πορφυρέαις ἑλίκεσσιν ἐναίσιμον ἀίσσουσαν∙ 

[…]       και τον καπνό

που με στροβίλους πορφυρούς ορμητικά ανέβαινε

σημάδια δείχνοντας προφητικά∙

Και στον Ορέστη τού Ευριπίδη ο Φρύγας δούλος της Ελένης, διηγούμενος την προσπάθεια του Ορέστη και του Πυλάδη να δολοφονήσουν την κυρά του, λέει πως, όταν οι δύο νέοι την πλησίασαν, (στ. 1431-1433):

ἃ δὲ λίνον ἠλακάτᾳ

δακτύλοις ἕλισσεν,

νῆμα δ’ ἵετο πέδῳ, […]

εκείνη λινάρι από τη ρόκα

στα δάχτυλά της τύλιγε,

και έπεφτε το γνέμα κάτω, […]

καθώς ήθελε να υφάνει με λινάρι στολίσματα για τον τάφο της αδελφής της, της Κλυταιμήστρας.

΄Οσο για το ουσιαστικό ῥοή, είναι παράγωγο του ρήματος ῥέω, όπως οι λέξεις ῥοῦς, ῥύαξ=ρυάκι, ῥεῖθρον, ρεῦμα, ῥύσις, ἀπό-ρροια, διά-ρροια, κατα-ρρέω, κατά-ρροή, χείμα-ρρος, ῥυθμός κ. ά.

Για το ρήμα ῥέω θυμόμαστε τη φράση

τὰ πάντα ῥεῖ, 

φράση που συνοψίζει μία από τις βασικές διδασκαλίες του Ηράκλειτου.

Ο Μένανδρος σε ένα σωζόμενο απόσπασμα από την κωμωδία του Γεωργός διατυπώνει το γνωμικό

τὸ τῆς τύχης γὰρ ῥεῦμα μεταπίπτει ταχύ.

 Της τύχης η ροή αλλάζει στη στιγμή. 

Η γλωσσική περιδιάβασή μας θα τελειώσει όπως άρχισε∙ με τον μουσικό ήχο και τις εικόνες των λέξεων καλλίρ(ρ)οος και ἑλικόρροος.

     Ας βρεθούμε και πάλι στον κόσμο της Οδύσσειας. Στη ραψωδία ε ο Οδυσσέας, μετά την επτάχρονη παραμονή του κοντά στην Καλυψώ,  εγκαταλείπει το νησί της νύμφης με σχεδία που κατασκεύασε ο ίδιος. Μετά από ταξίδι δεκαεπτά ημερών αντικρίζει τα βουνά της χώρας των Φαιάκων. Όμως ο Ποσειδώνας σηκώνει θαλασσοταραχή, και ο Οδυσσέας ναυαγεί. Η σχεδία του διαλύεται, και για δύο ολόκληρα μερόνυχτα ο ήρωας παλεύει με τα κύματα κινδυνεύοντας πολλές φορές. Κάποια στιγμή, ένα πελώριο κύμα τον έριξε πάνω στα βράχια της ακτής, και θα σκοτωνόταν, αν δεν τον άρπαζε το κύμα στην επιστροφή του και δεν τον πέταγε μακριά στο πέλαγος. Κολυμπούσε λοιπόν με κατεύθυνση τη στεριά αναζητώντας απάνεμο γιαλό ή κάποιο λιμάνι για να πατήσει στεριά, όταν (στ. 441-443):

Ἀλλ’ ὅτε δὴ ποταμοῖο κατὰ στόμα καλλιρόοιο

ἷξε νέων, τῇ δή οἱ ἐείσατο χῶρος ἄριστος,

λεῖος πετράων, καὶ ἐπὶ σκέπας ἦν ἀνέμοιο.

Μα όταν κολυμπώντας στο στόμα ποταμού πού όμορφα κυλούσε

έφτασε, εκεί του φάνηκε ότι ο τόπος ήταν ο καλύτερος,

ήτανε ομαλός δίχως να έχει βράχους κι από τον άνεμο προφυλαγμένος.

Ο Παυσανίας στα Μεσσηνιακά του και στα κεφάλαια που καταγίνεται με τον δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο⁴ ⸺ με μυθιστορηματικό τρόπο, η αλήθεια είναι, και χωρίς κριτικό πνεύμα ⸺ παρέχει την πληροφορία ότι ο Απόλλων είχε προφητεύσει στους Μεσσήνιους το θλιβερό πεπρωμένο τους. Συγκεκριμένα, γράφει ότι η Πυθία είχε πει στον Μεσσήνιο Αριστομένη, τον κεντρικό ήρωα αυτού του πολέμου, και στον μάντη Θέοκλο, όταν πήγαν στους Δελφούς για να ρωτήσουν αν ο λαός τους θα σωθεί (4. 20,1):

εὖτε τράγος πίνῃσι Νέδης ἑλικόρροον ὕδωρ,

οὐκέτι Μεσσήνην ῥύομαι∙ σχεδόθεν γὰρ ὄλεθρος.                                              

Όταν ο τράγος πίνει της Νέδας⁵ το νερό που ελικοειδώς κυλάει,

δεν σώζω τη Μεσσήνη πια∙ κοντά είναι ο όλεθρος.

Και ο Παυσανίας συνεχίζει δίνοντας τη σωστή ερμηνεία του χρησμού. Λέει λοιπόν ότι οι Μεσσήνιοι φοβήθηκαν τότε μήπως οι τράγοι έπιναν νερό από τη Νέδα, ενώ του θεού το μήνυμα αναφερόταν στο εξής: την αγριοσυκιά οι Μεσσήνιοι την ονομάζουν τράγο, και εκείνο τον καιρό κοντά στη Νέδα είχε φυτρώσει μια αγριοσυκιά που ο κορμός της έγερνε προς το ρεύμα και οι άκρες των φύλλων της άγγιζαν το νερό. Ο μάντης Θέοκλος κατάλαβε ότι η Πυθία εννοούσε την αγριοσυκιά και ότι οι Μεσσήνιοι ήταν καταδικασμένοι. Το απέκρυψε από όλους εκτός από τον Αριστομένη, τον οποίο οδήγησε στην αγριοσυκιά και εξηγώντας του τη σημασία τού χρησμού τον έπεισε πως δεν υπήρχε πλέον ελπίδα να σωθούν από την καταστροφή.

1)Το θηλυκού γένους όνομα Καλλιρρόη ανήκε σε μία Ωκεανίδα ⸺ οι Ωκεανίδες, όπως έχουμε ξαναπεί, ήταν θεϊκά πλάσματα συνδεδεμένα με το υγρό στοιχείο, θυγατέρες τού Ωκεανού ⸺ αλλά έτσι λεγόταν και μία περίφημη κρήνη στην αρχαία Αθήνα.

2)Βλ. και το άρθρο μας με θέμα τη λέξη ἑλικοβλέφαρος, όπου και αναφέρουμε παράγωγα και ομόρριζα (15/8/2018).

3)Βλ. σχ. 5 του άρθρου μας με θέμα τη φράση «Λύνονται τα γόνατα» (1/4/2023).

4)Στα μέσα του 7^ου αι. π. Χ. οι Μεσσήνιοι που είχαν γίνει είλωτες στους κατακτητές τους Σπαρτιάτες κατά τον πρώτο Μεσσηνιακό πόλεμο (δεύτερο μισό του 8^ου αι. π. Χ.) ζήτησαν να ελευθερωθούν από τον σπαρτιατικό ζυγό. Η απόπειρά τους αυτή προκάλεσε τον δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμο, ο οποίος υπήρξε μακρός και αιματηρός και, παρά τον ηρωισμό των Μεσσηνίων, έληξε για άλλη μία φορά με τη νίκη των Σπαρτιατών.

5) Νέδα ή Νέδη: ποταμός στην Πελοπόννησο που διασχίζει την περιοχή της αρκαδικής Τριφυλίας και εκβάλλει στον Κυπαρισσιακό κόλπο.