Άλλη μία φράση, η παραπάνω, που είναι κληρονομημένη από την Αρχαιότητα με την ίδια σημασία, αυτή τού αποκτώ παιδεία, μόρφωση, όπως θα δούμε σε ένα απόσπασμα από έναν λόγο τού ρήτορα Ισοκράτη.

Και αρχίζουμε με το ρήμα «μαθαίνω», το προερχόμενο από το αρχαίο μανθάνω, από το οποίο παράγονται και οι λέξεις μάθημα, μάθησις, μαθητής, μαθηματικός, ἀ-μαθής, πολύ-μαθής κ. ά. Η βασική έννοια τού μανθάνω είναι αποκτώ γνώση και παραμένει η ίδια μέχρι σήμερα.  

   Ας θυμηθούμε τις Νεφέλες τού Αριστοφάνη και τον γέρο Στρεψιάδη, τον οποίο ο άσωτος γιος του τον έχει πνίξει στα χρέη. Μετά την άρνηση του τελευταίου να σπουδάσει στο σπουδαστήριο του Σωκράτη για να μάθει τον άδικο λόγο και έτσι να κατορθώνει να νικάει στις δίκες και να απαλλάσσει τον γονιό του από τα χρέη, αναγκάζεται να πάει στον φιλόσοφο ο ίδιος ο Στρεψιάδης. Παρακαλεί λοιπόν τον Σωκράτη να τον δεχτεί για μαθητή του, και  εκείνος τον ρωτά (στ. 636-637):

ΣΩ.     Ἄγε δή, τί βούλει πρῶτα νυνὶ μανθάνειν

            ὧν οὐκ ἐδιδάχθης πώποτ’ οὐδέν; Εἰπέ μοι. 

ΣΩ.     ΄Αντε λοιπόν, τώρα τι θες πρώτα να μάθεις

           απ’ όσα δεν διδάχτηκες ώς σήμερα ποτέ; Πες μου.

Αλλά και κάποιες ελαφρά διαφοροποιημένες εννοιολογικές αποχρώσεις τού ρήματος έχουν διατηρηθεί ώς τις μέρες μας, όπως η σημασία της απόκτησης πληροφορίας.    

       Μεταφερόμαστε από την κωμωδία στην τραγωδία. Στον Οιδίποδα τύραννο του Σοφοκλή, γίνεται ένας ζωηρός διάλογος ανάμεσα στον Κρέοντα και τον Οιδίποδα, καθότι ο δεύτερος κατηγορεί τον πρώτο ότι έχει συνωμοτήσει  με τον τυφλό μάντη Τειρεσία, και εν γνώσει του ο μάντης τον αποκάλεσε φονιά τού Λαΐου. Ο Κρέων το αρνείται και περνάει στην αντεπίθεση (στ. 574-575):

Κρ.    εἰ μὲν λέγει τάδ’, αὐτὸς οἶσθ’∙ ἐγὼ δε σου

         μαθεῖν δικαιῶ ταὔθ’ ἅπερ κἀμοῦ σὺ νῦν. 

 Κρ.  Αν βέβαια λέει αυτά, εσύ ο ίδιος το γνωρίζεις∙ μα δικαιούμαι

         και εγώ να μάθω με τον ίδιο τρόπο από σένα [ρωτώντας σε],

        όπως τώρα κι ελόγου σου από μένα.

Επίσης, και με την έννοια της απόκτησης συνήθειας ⸺ λέμε λ. χ. «έχω μάθει  να ξυπνώ νωρίς» ⸺ χρησιμοποιείται το ρήμα στην αρχαία Ελληνική, όπως μαρτυρείται στο Περὶ ἀρχαίης ἰητρικῆς του Ιπποκράτη, όπου διαβάζουμε (10):

[…] ἢν ἀριστῇν μεμαθηκώς τις, καὶ οὕτως αὐτέῳ ξυμφέρον,

 μὴ ἀριστήσῃ, ὅταν τάχιστα παρέλθῃ ἡ ὥρη, εὐθὺς ἀδυναμίη δεινή,

 τρόμος, ἀψυχίη∙ 

[…] αν κάποιος, ενώ έχει μάθει να προγευματίζει και με αυτόν τον τρόπο

ωφελείται, δεν πάρει πρόγευμα, όταν γρήγορα περάσει η συνηθισμένη ώρα,

αμέσως αισθάνεται φοβερή αδυναμία, τρεμούλα και έχει λιποθυμικές τάσεις∙ 

     Επιπροσθέτως, τόσο από το ρήμα μανθάνω όσο και από το ουσιαστικό μάθημα δηλώνεται η γνώση, η απόκτηση εμπειρίας μετά από σφάλματα, εξού προέκυψε η γνωστή μας παροιμιακή φράση «Τα παθήματα μαθήματα»¹, που απαντά στον Ηρόδοτο και αποδίδεται στον Λυδό βασιλιά Κροίσο, ο οποίος είπε απευθυνόμενος στον βασιλιά των Περσών Κύρο (Ι 207):

Τὰ δέ μοι παθήματα ἐόντα ἀχάριτα μαθήματα γέγονε. 

 Τα παθήματά μου, καθώς είναι δυσάρεστα, μαθήματα μου έχουν γίνει.

O Kροίσος στην πυρά (500-490 π. Χ.)

Το επίθετο μαθηματικός-ή-όν σημαίνει «αυτ(ός) που αγαπά τη μάθηση». Αλλά ως ουσιαστικό ἡ μαθηματική και τὰ μαθηματικὰ αναφέρονται στη μαθηματική επιστήμη, όπως και στα νέα ελληνικά.

Ο Αριστοτέλης γράφει στα Ηθικά Νικομάχεια (1151a):

[…] ἐν δὲ ταῖς πράξεσιν τὸ οὗ ἕνεκα ἀρχή, ὥσπερ ἐν τοῖς μαθηματικοῖς ,

    αἱ ὑποθέσεις∙   

    […] στις πράξεις αρχή είναι ο σκοπός, όπως στα μαθηματικά τα αξιώματα∙

Και τώρα περί γραμμάτων.

Η λέξη γράμμα παράγεται από το ρήμα γράφω ⸺ καθώς και οι λέξεις γραφή (→ γραφικός ), γραφίς, γραφεῖον (= όργανο γραφής), γραμμή, γραμματεύς, γραμματική, γραπτός κ. ά. ⸺  στην κυριολεξία της σημαίνει ό,τι γράφεται και είναι πολυσήμαντη. Εμείς θα επικεντρωθούμε στις δύο έννοιες με τις οποίες συνεχίζουμε από τους αρχαίους χρόνους να χρησιμοποιούμε τη λέξη, στην έννοια των στοιχείων του αλφαβήτου και της επιστολής.

Και πρώτα, τα γράμματα τού ελληνικού αλφαβήτου και η ιστορία τους. Οι ΄Ελληνες δανείστηκαν από τους Φοίνικες μιαν ατελή συμφωνογραφική γραφή, δήλωνε δηλαδή μόνο τα σύμφωνα, την οποία τελειοποίησαν επινοώντας  τα φωνήεντα και μερικά νέα γράμματα, τα σύμφωνα Φ, Χ, Ψ.  Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι ο Ηρόδοτος το διατυπώνει με σαφήνεια (V 58):

Οἱ δὲ Φοίνικες οὗτοι […] ἄλλα τε πολλὰ οἰκήσαντες ταύτην τὴν χώρην

εἰσήγαγον διδασκάλια ἐς τοὺς Ἕλληνας καὶ δὴ καὶ γράμματα, […]

 Οι Φοίνικες αυτοί […] όταν κατοίκησαν σ’ ετούτη εδώ τη χώρα, και άλλες

πολλές γνώσεις έφεραν στους ΄Ελληνες και μάλιστα και τα γράμματα, […]

Η ελληνική αλφαβητική γραφή αποτέλεσε μια μεγάλη στιγμή στην ιστορία της ανθρωπότητας, εφόσον ο λόγος μεταφέρεται πλέον αναλυτικά στη γραφή, και πιστοποιείται από τον 8^ο αι. π. Χ. Στις Πιθηκούσες, ένα μικρό νησί στον κόλπο της Νάπολης που σήμερα ονομάζεται ΄Ισκια, οι Χαλκιδείς και Ερετριείς ίδρυσαν την πρώτη ελληνική αποικία της Δύσης (775 π. Χ.), και εκεί βρέθηκαν  μερικές από τις πρωιμότερες ελληνικές επιγραφές μαζί με φοινικικές. Ανάμεσά τους η πιο συζητημένη είναι η περίφημη επιγραφή η χαραγμένη σε μια κοτύλη από τη Ρόδο (περ. 740 π. Χ. ), γνωστή ως «Κύπελλο τού Νέστορα», που λέει:

            ΝΕΣΤΟΡΟΣ : Ε…: ΕΥΠΟΤ[ΟΝ]: ΠΟΤΕΡΙΟ[Ν]

           ΗΟΣΔΑΤΟΔΕΠ[ΙΕ]ΣΙ : ΠΟΤΕΡΙ[Ο] : ΑΥΤΙΚΑΚΕΝΟΝ

           ΗΙΜΕΡ[ΟΣ : ΗΑΙΡ]ΕΣΕΙ : ΚΑΛΛΙΣΤ[ΕΦΑΝ]Ο : ΑΦΡΟΔΙΤΕΣ 

          Είμαι το καλόπιοτο ποτήρι τού Νέστορα∙

          όποιος, δε, πιει από αυτό το ποτήρι, αμέσως

         θα τον καταλάβει ο πόθος της καλλιστέφανης Αφροδίτης.

                                                                  “Το κύπελλο του Νέστορα”

Και νά, πώς συναντούμε το ελληνικό αλφάβητο, το οποίο διαδόθηκε στις ευρωπαϊκές χώρες και αποτέλεσε τη βάση για τα περισσότερα σε χρήση αλφάβητα, στους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου (453d):

ἄλφα, βῆτα, γάμμα, δέλτα, θεοῦ γὰρ εἶ,

ζῆτ’, ἦτα, θῆτ’, ἰῶτα, κάππα, λάβδα, μῦ,

νῦ, ξεῖ, τὸ οὖ, πεῖ, ῥῶ, τὸ σίγμα, ταῦ, <τὸ> ὖ,

παρὸν φεῖ χεῖ τε τῷ ψεῖ εἰς τὸ ὦ. 

άλφα, βήτα,² γάμμα,³ δέλτα,⁴ ει, βεβαίως του θεού, ⁵

 ζήτα,⁶ ήτα,⁷ θήτα,⁸ ιώτα, κάππα, λάβδα, μυ,

νυ, ξει,⁹ το ου,¹⁰ πει, ρω, το σίγμα,¹¹ ταυ, το υ, ¹²

και φει και χει κοντά στο ψει¹³ μέχρι το ω.¹⁴

Κάποιοι ίσως γνωρίζετε, κάποιοι ίσως θυμόσαστε την περιγραφή ή την παρομοίωση των γραμμάτων με αντικείμενα: του ο με κουλουράκι, του ι με μπαστουνάκι, του υ με κουπίτσα κ. λπ.

       Συγκινητικά ενδιαφέρουσα είναι μια ανάλογη περιγραφή σε ένα σωζόμενο απόσπασμα από τη χαμένη τραγωδία τού Ευριπίδη Θησεύς (Θησέας). Τα γράμματα που σχηματίζουν το όνομα ʘΗSEYS περιγράφονται απλοϊκά από έναν αγράμματο, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται, ομιλητή. Eνδεικτικά παραθέτουμε την περιγραφή των τριών πρώτων γραμμάτων, ʘ, Η, S (Δειπνοσοφιστές Αθήναιου 454b):

[…]

κύκλος τις ὡς τόρνοισιν ἐκμετρούμενος,

οὗτος δ’ ἔχει σημεῖον ἐν μέσῳ σαφές∙

 τὸ δεύτερον δὲ πρῶτα μὲν γραμμαὶ δύο,

 ταύτας διείργει δ’ ἐν μέσαις ἄλλη μία∙

 τρίτον δὲ βόστρυχός τις ὣς εἱλιγμένος∙

 […]

[…]

[Το πρώτο] κάποιος κύκλος είναι σαν να ’χει με τόρνο υπολογιστεί,

κι έχει αυτός στο κέντρο του ένα ξεκάθαρο σημάδι∙

το δεύτερο πρώτα είναι δυο γραμμές,

κι αυτές στη μέση άλλη μία τις χωρίζει∙

το τρίτο, δε, κάτι σαν μπούκλα είναι στριφογυριστή∙

[…]

Μετά την περιήγησή μας στο ελληνικό αλφάβητο, επιστρέφουμε στη λέξη γράμμα, την οποία τώρα την παρουσιάζουμε με τη σημασία της επιστολής σε ένα απόσπασμα από τον λόγο τού Δημοσθένη Κατ’ Ἀριστοκράτους. Ο ρήτορας αναφέρεται, κάποια στιγμή, στη σύλληψη από τον Φίλιππο της Μακεδονίας ορισμένων Αθηναίων που είχαν υποστηρίξει τον ανταπαιτητή τού μακεδονικού θρόνου, τον Αργαίο, τους οποίους ωστόσο αφενός ελευθέρωσε ⸺ και συμπληρώνει (121):

ἀπέδωκε δὲ πάνθ’ ὅσ’ ἀπώλεσαν αὐτοῖς, πέμψας δὲ γράμματ’

ἐπηγγέλλεθ’ ἕτοιμος εἶναι συμμαχίαν ποιεῖσθαι καὶ τὴν πατρικὴν

φιλίαν ἀνανεοῦσθαι, […]

αφετέρου, δε, τους επέστρεψε όλα όσα έχασαν και στέλνοντάς μας

γράμματα, μας έδινε την υπόσχεση ότι είναι έτοιμος να συνομολογήσει

μαζί μας συμμαχία και να ανανεώσει την πατροπαράδοτη φιλία μας. […]

Φθάσαμε στο τέλος τού άρθρου μας, το οποίο θα κλείσει με τη φράση «μαθαίνω γράμματα». Ο Ισοκράτης στον λόγο του Παναθηναϊκός εξυμνεί, εγκωμιάζει την πατρίδα του, την Αθήνα, σε σύγκριση με τη Σπάρτη και ένα από τα επιχειρήματα που προβάλλει κατά των Σπαρτιατών είναι η αμάθειά τους. Γράφει λοιπόν (209):

οὗτοι δὲ τοσοῦτον ἀπολελειμμένοι τῆς κοινῆς παιδείας καὶ φιλοσοφίας

εἰσὶν ὥστ’ οὐδὲ γράμματα μανθάνουσιν, ἃ τηλικαύτην ἔχει δύναμιν

ὥστε τοὺς ἐπισταμένους καὶ χρωμένους αὐτοῖς μὴ μόνον ἐμπείρους

γίγνεσθαι τῶν ἐπὶ τῆς ἡλικίας τῆς αὑτῶν πραχθέντων, ἀλλὰ καὶ τῶν

πώποτε γενομένων. 

Αυτοί [οι Σπαρτιάτες] τόσο πολύ υστερούν στους τομείς της κοινής παιδείας

και φιλοσοφίας, ώστε δεν μαθαίνουν ούτε γράμματα, τα οποία έχουν τόσο

μεγάλη δύναμη, που όσοι τα γνωρίζουν καλά και τα χρησιμοποιούν αποκτούν

πλήρη επίγνωση όχι μόνο των γεγονότων της εποχής τους, αλλά και αυτών

που συνέβησαν κάποτε στο παρελθόν.

1)Στη συνέχεια, η Νεοελληνική δημιούργησε τις παροιμιακές παραλλαγές «Το πάθημα (μού) έγινε μάθημα» και «Ο παθός μαθός».

2)Προφερόταν ως μπ.

3)Προφερόταν ως γκ.

4)Προφερόταν ως ντ.

5)Απέδιδε το βραχύ ε, το μακρό ε ή τη δίφθογγο ει. ΄Ηταν γραμμένο στον ναό τού Απόλλωνα στους Δελφούς. Στη διαλογική του πραγματεία Περὶ τοῦ Ε τοῦ ἐν Δελφοῖς ο Πλούταρχος διηγείται σε κάποιον φίλο του μία συζήτηση που είχε στους Δελφούς με θέμα το χαραγμένο στη θύρα τού ναού Ε. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η μυστικιστική ερμηνεία που δίνει ένα από τα πρόσωπα του διαλόγου, ο φιλόσοφος Αμμώνιος. Ο θεός, υποστηρίζει, υποδέχεται όποιον έρχεται εδώ με το Γνῶθι σαυτόν — επίσης αναγεγραμμένο στην πρόσοψη τού ναού τού Απόλλωνα μαζί με το Μηδὲν ἄγαν — και εμείς αποκρινόμαστε στον θεό λέγοντας εἶ = υπάρχεις, «ανταποδίδοντας τον χαιρετισμό με την αληθινή, βέβαιη και μόνη μόνο σ’ αυτόν αρμόζουσα προσαγόρευση ότι υπάρχει». Και ο Θεός στην Αγ. Γραφή ορίζει τον Εαυτό του λέγοντας στον Μωυσή: Ἐγὼ εἰμὶ ὁ ὤν.

6)Προφερόταν ως zd.

7)Προφερόταν ως μακρό ε=εε. Γι’ αυτό το βέλασμα του προβάτου μπεε γραφόταν βῆ, βῆ.

8)Προφερόταν ως κλειστό οδοντικό th.

9)Χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει δύο σύμφωνα, κς.

10)Είναι το ο, που δεν λεγόταν τότε όμικρον.

11)Προφερόταν παχύ σ.

12)Προφερόταν ου.

13)Πλάστηκε για να δηλώσει το σύμπλεγμα συμφώνων ps.

14)Πλάστηκε για να δηλώσει το μέγα ο, δηλαδή το μακρό ανοικτό και προφερόταν οο.