Η παροιμιακή αυτή έκφραση, που σημαίνει μεταφορικά ότι ο άνθρωπος εισπράττει τις συνέπειες των πράξεών του (και με καλή και με κακή σημασία), έχει διασωθεί ως σύλληψη από τους αρχαίους χρόνους.  Δύο περιπτώσεις τής ταυτόσημης με τη σημερινή έκφραση αρχαίας μεταφορικής χρήσης των παραπάνω ρημάτων απαντούν, όπως θα δούμε, στον Φαίδρο του Πλάτωνα και στη Ρητορική του Αριστοτέλη.

Κατ’ αρχάς το ρήμα σπείρω (ομόρριζα: σπέρμα, σπόρος, σπαρτός, σπορά, σπορεύς, σποράδην, σποραδικός κ.ά.). Εκτός από την κύρια σημασία ρίχνω σπόρο, σπέρνω, είχε και αυτήν τού διασκορπίζω σαν σπόρο, σημασία που διατηρήθηκε ώς τις μέρες μας στο ρήμα διασπείρω.

      Στον Ηρόδοτο διαβάζουμε για τον Βόγη, τον Πέρση στρατηγό τού Ξέρξη, ο οποίος μετά τους μηδικούς πολέμους τον διόρισε φρούραρχο της Ηιόνας, πόλης της θρακικής παραλίας στην όχθη του Στρυμόνα ποταμού. Το 476 π. Χ. πολιορκήθηκε από τους Αθηναίους υπό τον Κίμωνα, πολιορκία που κράτησε έναν χρόνο. Όταν ο Βόγης κατάλαβε ότι δεν θα αντέξουν άλλο και μη θέλοντας να παραδοθεί για να μη φανεί στον βασιλιά δειλός, έσφαξε τη γυναίκα του, τα παιδιά του, τις παλλακίδες και τους υπηρέτες του και τους έριξε στην πυρά και κατόπιν (7,107):VII,554

τὸν χρυσὸν ἅπαντα τὸν ἐκ τοῦ ἄστεος καὶ τὸν ἄργυρον ἔσπειρε  ἀπὸ τοῦ τείχεος

 ἐς τὸν Στρυμόνα, ποιήσας δὲ ταῦτα ἑωυτὸν  ἐσέβαλε ἐς τὸ πῦρ.                                             

όλο το χρυσάφι και το ασήμι που έδινε η γύρω χώρα¹ το σκόρπισε πάνω

από το τείχος στον Στρυμόνα και, αφού έκανε αυτά, ρίχτηκε  και ο ίδιος μέσα στη φωτιά.

Αλλά και η μεταφορική σημασία του ρήματος «σπείρω τέκνα, γονιμοποιώ» (για τον άντρα) έχει περάσει από την αρχαία στη νέα Ελληνική. Στον Αίαντα του Σοφοκλή ο οργισμένος Τεύκρος, απευθυνόμενος στον Αγαμέμνονα και μιλώντας του επιτιμητικά για τον πατέρα του, τον Ατρέα, του λέει (στ. 1293-1294):

Οὐκ οἶσθα […]

Ἀτρέα δ’, ὃς αὖ σ’ ἔσπειρε, δυσσεβέστατον

προθέντ’ ἀδελφῷ δεῖπνον οἰκείων τέκνων;                                       

Δεν ξέρεις […]

πως κι ο Ατρέας, αυτός που σ’ έσπειρε, το πιο ανόσιο δείπνο

παρέθεσε στον αδελφό του απ’ τα δικά του τα παιδιά;²

Και η ετέρα μεταφορική χρήση του ρήματος με την έννοια «διαδίδω» είναι επίσης της αρχαίας Ελληνικής. Σε ένα άλλο δράμα του Σοφοκλή, την Ηλέκτρα, η ομώνυμη ηρωίδα και η μητέρα της, η Κλυταιμήστρα, βρίσκονται αντιμέτωπες ανταλλάσσοντας λόγια φαρμακερά. Στη συνέχεια, η τελευταία τρομαγμένη από τα όνειρα που είδε τη νύχτα προσφέρει θυσία στον Απόλλωνα και αναπέμποντας ευχές στον θεό, φοβάται, όπως λέει, να εξωτερικεύσει τις σκέψεις της μπροστά στην Ηλέκτρα (στ. 641-642):

μὴ σὺν φθόνῳ τε καὶ πολυγλώσσῳ βοῇ

 σπείρῃ ματαίαν βάξιν ἐς πᾶσαν πόλιν.

μήπως με φθόνο και πολυλάλητη κραυγή

φήμες αστόχαστες σ’ όλη την πόλη σπείρει.

Αρχαία επιβίωση, τέλος, είναι και η παροιμιακή έκφραση «σπέρνω τη θάλασσα», δηλαδή ματαιοπονώ. Σε μία ελεγεία του ο ποιητής Θέογνης τραγουδάει (105-106):

Δειλοὺς δ’ εὖ  ἔρδοντι ματαιοτάτη χάρις ἐστίν·

ἶσον καὶ σπείρειν πόντον ἁλὸς πολιῆς·                                        

Αυτός που τους παλιάνθρωπους ευεργετεί την πιο μάταιη χάρη κάνει·

είναι το ίδιο σαν να σπέρνει τ’ ανοιχτοπέλαγο της ασπρογάλανης της θάλασσας∙

Περνάμε στη λέξη θερίζω ³ (← θέρος= καλοκαίρι και θερισμός, συγκομιδή)∙ σημαίνει κόβω σιτηρά ή χόρτο με δρεπάνι ή άλλο όργανο ή, σήμερα, με θεριστική μηχανή. Το ρήμα αυτό το χρησιμοποιεί ο Αριστοφάνης στους ΄Ορνιθες, όταν σε ένα από τα πολλά σοφιστικά επιχειρήματα που επινοεί ο δαιμόνιος Αθηναίος Πισθέταιρος για να πείσει τα πουλιά ότι κάποτε ήταν αυτά βασιλιάδες στη γη,  τους λέει (στ. 504-506):

ΠΙ.  Αἰγύπτου δ’ αὖ καὶ Φοινίκης πάσης κόκκυξ βασιλεὺς ἦν· 

χὠπόθ’ ὁ κόκκυξ εἴποι « κόκκυ,» τότ’ ἂν οἱ Φοίνικες ἅπαντες

τοὺς πυροὺς ἂν καὶ τὰς κριθὰς ἐν τοῖς πεδίοις ἐθέριζον.                                                  

ΠΙ.   Και στην Αίγυπτο και σ’ όλη Φοινίκη ο κούκος ήταν βασιλιάς·

κι όποτε θα ’λεγε ο κούκος «κούκου», τότε όλοι οι Φοίνικες

θα βγαίνανε στους κάμπους τα στάρια να θερίσουνε καθώς και τα κριθάρια.

Αλλά και η χρήση του ρήματος με τη μεταφορική σημασία τού αφανίζω, εξολοθρεύω είναι κληρονομημένη από την Αρχαιότητα. Στις Ικέτιδες ο Αισχύλος χαρακτηρίζει τον θεό ΄Αρη, δηλαδή τον πόλεμο, ως

τὸν […] θερίζοντα βροτοὺς […] (στ. 638)

αυτόν που θερίζει ανθρώπους.

Μάχη κοντά στα πλοία των Αχαιών στα παράλια της Τροίας. (Σαρκοφάγος, δεύτερο τέταρτο του 3ου αι. π. Χ.)

Ας δούμε τώρα τις αρχαίες φράσεις, τις ανάλογες με το «ό,τι σπείρεις θα θερίσεις».

Κατά πρώτον στον Φαίδρο του Πλάτωνα, όπου συναντούμε το ρήμα θερίζω να συνδέεται με το ουσιαστικό καρπός σε θέση αντικειμένου, σχηματίζοντας μία φράση με τη μεταφορική σημασία, που είναι σε χρήση και σήμερα. Λέμε δηλαδή «θερίζω τους καρπούς» (των κόπων μου, της εργασίας μου, της ζωής μου), με τη θετική έννοια, απολαμβάνω τους καρπούς των μόχθων μου, ή με την αρνητική, δέχομαι τις δυσάρεστες συνέπειες των πράξεών μου. Ο Σωκράτης, λοιπόν, μιλώντας με τον Φαίδρο περί ρητορικής και ασκώντας κριτική στην τέχνη του λόγου, τον ρωτάει σε κάποιο σημείο του διαλόγου (260 d): « Όταν λοιπόν ο ικανός ρήτορας που δεν γνωρίζει τι είναι καλό και τι κακό […] πείσει τους πολίτες να πράττουν άσχημα πράγματα αντί για καλά,

ποῖόν τιν’ ἂν οἴει μετὰ ταῦτα τὴν ῥητορικὴν καρπὸν ὧν ἔσπειρε θερίζειν;

τι είδους καρπό νομίζεις πως θα θερίσει ύστερα η ρητορική από αυτά που έσπειρε;

Για να απαντήσει ο Φαίδρος: « Όχι, βέβαια, καλό».

Και ο Αριστοτέλης στο Γ της Ρητορικής του, όπου ασχολείται με τον καλλωπισμό του ρητορικού λόγου, μιλάει για το ψυχρόν, όπως το χαρακτηρίζει, ύφος, υποδηλώνοντας με αυτόν τον όρο μια εκφυλισμένη μορφή του μεγαλοπρεπούς ύφους που στερείται εκφραστικότητας. Ως αιτία της ψυχρότητας του ύφους θεωρεί τη χρήση σύνθετων και ασυνήθιστων λέξεων, συχνών επιθέτων και μεταφορών, που άλλες είναι γελοίες, άλλες ανάρμοστες. Άλλες, δε, συμπληρώνει, είναι υπερβολικά εντυπωσιακές και με έντονο το τραγικό στοιχείο, ακόμη και ασαφείς, και ως παράδειγμα φέρει το λεκτικό τού σοφιστή Γοργία (Γ 3. ΙΙΙ):

Οἷον Γοργίας χλωρὰ καὶ ἄναιμα τὰ πράγματα· σὺ δὲ ταῦτα αἰσχρῶς

μὲν ἔσπειρας, κακῶς δὲ ἐθέρισας· ποιητικῶς γὰρ ἄγαν.

Παράδειγμα ο Γοργίας, ο οποίος μιλάει για «ωχρές και αναιμικές υποθέσεις

που εσύ τις έσπειρες με απρέπεια και τις θέρισες με δυστυχία». Οι εκφράσεις

αυτές είναι, πράγματι, υπερβολικά ποιητικές.

    Και ο άνθρωπος με την αλαζονεία του ό,τι έχει σπείρει  θα θερίσει   πλέον,                                                                                                                            καλούμενος να αντιμετωπίσει τις ολέθριες συνέπειες των πράξεών του                                                                                                                                   που διαμορφώνουν το ερεβώδες μέλλον του.   

    Η ΄Υβρις ανοίγει πάντα τον δρόμο στη Νέμεση.                     

1)Η περιοχή αυτή ήταν πλούσια σε πολύτιμα μέταλλα.

2)Ο Ατρέας, για να εκδικηθεί τον αδελφό του, τον Θυέστη, ο οποίος είχε αποπλανήσει τη γυναίκα του, την Αερόπη, σκότωσε τους γιους του και πρόσφερε στον Θυέστη γεύμα τις σάρκες των παιδιών του.

3)Ομόρριζα: θεριστής, θερισμός, θερμός, θερμότης, θέρ-ετρον, θερμάστρα και πολλά άλλα, απλά και σύνθετα.