Σε παλαιότερο άρθρο μας μιλήσαμε για ξένες λέξεις που δέχθηκε και αφομοίωσε ⸺ όπως συμβαίνει σε όλες τις γλώσσες ⸺ η αρχαία Ελληνική, οι οποίες, προερχόμενες από χαμένες προελληνικές γλώσσες ή από γλώσσες άλλων λαών, κυρίως ανατολικών, εμπλούτισαν το λεξιλόγιό της.1
Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν και οι τρεις παραπάνω λέξεις περσικής προέλευσης, όπως το ουσιαστικό «παράδεισος» του προαναφερθέντος άρθρου∙ διατηρούμε λοιπόν στον λόγο μας από τα βάθη των αιώνων ώς τις μέρες μας τις συγκεκριμένες λέξεις που είναι αρχαίες περσικές εξελληνισμένες.
Και κατά πρώτον ο όρος σατράπης, που σήμερα τον χρησιμοποιούμε με τη μεταφορική σημασία του αυταρχικού, του δεσποτικού ανθρώπου. Στα ελληνικά αποδίδει την περσική λέξη khshatra-pâ, η οποία δήλωνε τον κυβερνήτη της σατραπείας, μεγάλης διοικητικής περιφέρειας της περσικής αυτοκρατορίας. Ως σατράπες διορίζονταν μέλη της βασιλικής οικογένειας ή της περσικής αριστοκρατίας. Στα καθήκοντά τους συμπεριλαμβανόταν η συγκέντρωση φόρων, η στρατολόγηση και η εκπαίδευση πολεμιστών. Επίσης ασκούσαν δικαστική εξουσία και είχαν την ευθύνη της εσωτερικής ασφάλειας των περιφερειών τους.
Ο Ξενοφών στο έργο του Κύρου Παιδεία,2 αναφερόμενος σε κάποιο σημείο του έβδομου βιβλίου στον συνδιαλλακτικό ρόλο που έπαιξε ο Κύρος στη διαμάχη των δύο αντίπαλων πολιτικών μερίδων στην Καρία, γράφει ότι μετά από αίτημα και των δύο πλευρών έστειλε στην Καρία τον Πέρση Αδούσιο με στρατό, ότι στην εκστρατεία έλαβαν μέρος με μεγάλη προθυμία και Κίλικες και Κύπριοι και ότι ( Ζ, 4, 2):
Ὧν ἕνεκα οὐδ’ ἔπεμψε πώποτε Πέρσην σατράπην οὔτε Κιλίκων
οὔτε Κυπρίων, ἀλλ’ ἤρκουν αὐτῷ ἀεὶ οἱ ἐπιχώριοι βασιλεύοντες.
Σε μετάφραση
Χάρη σ’ αυτούς ουδέποτε έστειλε Πέρση σατράπη ως διοικητή
ούτε των Κιλίκων ούτε των Κυπρίων, αλλά του αρκούσαν πάντα
οι εντόπιοι κυβερνήτες.
Λεπτομέρεια από νόμισμα του Πέρση σατράπη της Λυδίας Αυτοφραδάτη (4ος αι. π. Χ.) με το πορτρέτο του στη μία όψη.
Ο παρασάγγης (← περσική λέξη farsang) ήταν αρχαίο μέτρο μήκους των Περσών ίσο περίπου με 5.243 μέτρα. Τη λέξη αυτή, που επιβίωσε από τα αρχαία Περσικά μέχρι σήμερα, τη χρησιμοποιούμε μόνο στη φράση «απέχ(ω) παρασάγγας», σε δήλωση μεγάλης απόστασης, μεγάλης διαφοράς.
Ας δούμε όμως πώς απαντά με την κύρια σημασία της στον Ηρόδοτο. Στο έκτο βιβλίο των Ιστοριών του, ο περίφημος ιστορικός εξιστορεί την εξέγερση των ελληνικών πόλεων της Ιωνίας εναντίον του περσικού ζυγού. Μεταξύ των άλλων, διαβάζουμε ότι ο Αρταφρένης, ο διοικητής των Σάρδεων, υποχρέωσε τους ΄Ιωνες να έρθουν σε συμφωνία, ώστε να κανονίζουν τις διαφορές τους δικαστικώς και να μην προβαίνουν σε λεηλασίες ο ένας στου άλλου τη χώρα ⸺ παραθέτουμε τη συνέχεια στο πρωτότυπο (6, 42):
Ταῦτά τε ἠνάγκασε ποιέειν καὶ τὰς χώρας σφέων μετρήσας κατὰ παρασάγγας,
τοὺς καλέουσι οἱ Πέρσαι τὰ τριήκοντα στάδια, κατὰ δὴ τούτους μετρήσας
φόρους ἔταξε ἑκάστοισι, οἳ κατὰ χώρην διατελέουσι ἔχοντες ἐκ τούτου τοῦ
χρόνου αἰεὶ ἔτι καὶ ἐς ἐμὲ ὡς ἐτάχθησαν ἐξ Ἀρταφρένεος·
Σε μετάφραση
Κ α ι αυτά τους ανάγκασε να κάνουν κ α ι επίσης μέτρησε τις περιοχές τους
σε παρασάγγες ⸺ έτσι ονομάζουν οι Πέρσες τα τριάντα στάδια ⸺ και αφού
έκανε τον υπολογισμό με βάση αυτό το μέτρο, όρισε φόρους για καθεμία
απ’ όλες τις πόλεις· αυτοί οι φόροι συνεχίζουν να ισχύουν για κάθε περιοχή
συνεχώς από εκείνη την εποχή ώς τις μέρες μου, όπως τους είχε ορίσει ο
Αρταφρένης.
Στα τέλη του 2ου και αρχές του 3ου αι. μ. Χ. συναντούμε και τη μεταφορική χρήση της λέξης στους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου. Στο φανταστικό, όπως έχουμε ξαναπεί, συμπόσιο, το οποίο αναπαριστάνει ο συγγραφέας διηγούμενος τις συζητήσεις που διεξήχθησαν κατά τη διάρκειά του, ένας εκ των συνδαιτημόνων σχολιάζει ενοχλημένος τις ακρότητες μέχρι γελοιότητας κάποιων εκπροσώπων της τάσης του αττικισμού, της επιδίωξης δηλαδή της αττικής ορθοέπειας, που κυριάρχησε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους στους κύκλους των μορφωμένων Ρωμαίων. Λέει λοιπόν σκωπτικά για τους σοφιστές εκείνους ⸺ τους διέκρινε ο γλωσσικός φανατισμός και η στείρα μίμηση, και κύρια χαρακτηριστικά τους ήταν η επίπλαστη μόρφωση, ο στόμφος και η επιτήδευση στον λόγο τους ⸺ ότι (98d):
πολλῶν ὀνομάτων ποιηταὶ καὶ πολλοῖς παρασάγγαις ὑπερδραμόντες
τὸν Σικελιώτην Διονύσιον, ὃς τὴν μὲν παρθένον ἐκάλει μένανδρον,
ὅτι μένει τὸν ἄνδρα, καὶ τὸν στῦλον μενεκράτην, ὅτι μένει καὶ κρατεῖ,[…]
Σε μετάφραση
είναι πλάστες πολλών ονομάτων και ξεπερνούν κατά πολλούς παρασάγγες
τον Σικελιώτη Διονύσιο,3 που την μεν παρθένα ονόμαζε μένανδρον,
επειδή περιμένει άνδρα, τον δε στύλο μενεκράτην, επειδή μένει
και στηρίζει, […]
Ανάγλυφο από το ανάκτορο της Περσέπολης, μιάς από τις τέσσερις πρωτεύουσες του περσικού κράτους. Παριστάνονται Πέρσες φρουροί.
Το ρήμα της ύστερης αρχαιότητας ἀγγαρεύω, που σημαίνει εξαναγκάζω κάποιον σε ανεπιθύμητη εργασία, σχηματίστηκε από το αρχαίο όνομα ἄγγαρος (ὁ), το οποίο με τη σειρά του προήλθε από την αντίστοιχη περσική λέξη που είχε τη σημασία τού έφιππου ταχυδρόμου.
Οι Πέρσες βασιλείς διατηρούσαν σε ολόκληρη την αχανή περσική αυτοκρατορία ένα οργανωμένο σύστημα έφιππων αγγελιοφόρων που εναλλάσσονταν στους σταθμούς του οδικού δικτύου και ήταν επιφορτισμένοι να κομίζουν τις βασιλικές εντολές. Αυτούς τους αγγελιοφόρους που είχαν και την εξουσία να επιβάλλουν αναγκαστική εργασία προκειμένου να διεκπεραιωθούν τα βασιλικά μηνύματα τους ονόμαζαν ἀγγάρους, εξού η έννοια τού ἀγγαρεύω4. Την έννοια του ρήματος ακολούθησε και το ουσιαστικό ἀγγαρεία, το οποίο μετέβαλε την αρχική του σημασία από «είδηση, μήνυμα» στη σημερινή τής καταναγκαστικής εργασίας χωρίς αμοιβή.
Ο Ηρόδοτος περιγράφει ως εξής την περσική ταχυδρομική υπηρεσία: « Δεν υπάρχει κανένας θνητός που να φθάνει στον προορισμό του ταχύτερα από αυτούς τους αγγελιοφόρους· και νά τι έχουν επινοήσει οι Πέρσες. Λέγεται ότι όσες είναι σε αριθμό οι μέρες που χρειάζονται για να καλυφθεί όλη η δεδομένη απόσταση, τόσα άλογα και άνδρες περιμένουν κατά διαστήματα· κάθε άλογο και κάθε άνδρας είναι τοποθετημένος μετά από τόσο διάστημα, όσο μπορεί να διανύσει μέσα σε μία μέρα. Αυτούς τους μαντατοφόρους ούτε το χιόνι ούτε η βροχή ούτε η ζέστη ούτε η νύχτα τους εμποδίζει να διατρέξουν όσο γίνεται γρηγορότερα τον δρόμο που τους έχει οριστεί. Ο πρώτος, αφού τρέξει για μία ημέρα, παραδίνει τις εντολές που του έχουν δοθεί στον δεύτερο, και ο δεύτερος στον τρίτο· και από κει και πέρα, περνώντας από τον έναν στον άλλον τελειώνει η παράδοση».
Και στο τρίτο βιβλίο του ο ιστορικός αναφέρεται στο τέλος του Πολυκράτη, του τυράννου της Σάμου, (522π. Χ.), από τον σατράπη των Σάρδεων Οροίτη, ο οποίος τον παγίδευσε, τον συνέλαβε και τον σταύρωσε. Προσθέτει, δε, για τον Οροίτη ότι θανάτωσε και έναν άλλον σατράπη, τον Μιτροβάτη, επειδή τον κατέκρινε για τον θάνατο του Πολυκράτη, και τον γιο τού Μιτροβάτη, τον Κρανάσπη, πρόσωπα εξέχοντα στην Περσία. Και συνεχίζει (3,126):
[…] ἄλλα τε ἐξύβρισε παντοῖα καί τινα ἀγγαρήιον ἐλθόντα Δαρείου
παρ’ αὐτόν, ὡς οὐ πρὸς ἡδονήν οἱ ἦν τὰ ἀγγελλόμενα, κτείνει μιν
ὀπίσω κομιζόμενον ἄνδρας οἱ ὑπείσας κατ’ ὁδόν, ἀποκτείνας δε
μιν ἠφάνισε αὐτῷ ἵππῳ.
Σε μετάφραση
[…] ΄Εκανε και κάθε άλλου είδους κακουργήματα και έναν έφιππο ταχυδρόμο5
που ήλθε προς αυτόν από τον Δαρείο, επειδή οι αγγελίες που του έφερε δεν
του ήταν ευχάριστες, έβαλε ανθρώπους και τον σκότωσαν στον δρόμο όταν
γύριζε πίσω· και αφού τον σκότωσε, τον εξαφάνισε μαζί με το άλογό του.
1)Bλ. το περί ου ο λόγος άρθρο με θέμα το όνομα «παράδεισος» ( 1/12/2018).
2)Πρόκειται για ένα ιστορικό μυθιστόρημα, όπου προβάλλεται ο Κύρος Β΄, ο πρεσβύτερος, ο ιδρυτής της περσικής αυτοκρατορίας, ως ο ιδανικός βασιλιάς.
3)Ο λόγος για τον Διονύσιο Α΄, τον τύραννο των Συρακουσών, και τους ακραίους νεολογισμούς του. Για τον Διονύσιο μιλήσαμε στο άρθρο μας (23/12/2022) με θέμα το επεισόδιο μεταξύ αυτού και του ποιητή Φιλόξενου.
4)Και έρχεται στον νου μας η χρήση του ρήματος από τον Ευαγγελιστή Ματθαίο, ο οποίος περιγράφοντας τα Πάθη του Χριστού γράφει περί το 60-66 μ. Χ. στο Ευαγγέλιό του:[…] Ἐξερχόμενοι δὲ εὗρον ἄνθρωπον Κυρηναῖον ὀνόματι Σίμωνα· τοῦτον ἠγγάρευσαν ἵνα ἄρῃ τὸν Σταυρὸν αὐτοῦ.
5)Ἀγγαρήιον του πρωτοτύπου: αντί τού ἄγγαρον, του οποίου είναι ιωνικός τύπος.
