Οι παραπάνω λέξεις, τα επίθετα ὕπαστρος-ον και ἀστρογείτων-ον, τερπνές στο άκουσμά τους και, εάν είχαν διασωθεί ώς τις μέρες μας, θα ήταν με το ευθύβολο νόημα της μονολεκτικής διατύπωσής τους πλούτος για τη Νεοελληνική γλώσσα, δηλώνουν: η πρώτη αυτ(ό) που συμβαίνει κάτω από τα άστρα (ὑπό + ἄστρον), και η δεύτερη τ(ον) γειτνιάζοντα στα άστρα. Και οι δύο απαντούν, όπως θα δούμε, σε έργα του κορυφαίου δραματουργού και γλωσσοπλάστη Αισχύλου, στις Ικέτιδες και στον Προμηθέα Δεσμώτη.

Η αρχαία λέξη για το ουράνιο σώμα που ακτινοβολεί είναι το ουσιαστικό ἀστήρ-έρος. Από την ίδια ρίζα προέρχονται οι λέξεις: ἀστεροπή-ἀστραπή, αστραπιαίος, ἀστράπτω (αστράφτω), ἀστερισμός, ἀστερίσκος (στην κυριολεξία της σημαίνει μικρό αστέρι και στη συνέχεια το αστεροειδές σημάδι  κυρίως για παραπομπή σε υποσημείωση ή σχόλιο), ἀστερίας, ἀστερόεις, αστέρας, αστέρι (← μεταγενέστερο ἀστέριον, υποκοριστικό τού ἀστήρ), αστεροσκοπείο, ξάστερος (←μεσαιωνικό ξε-άστερος ← αστέρι), το αγγλικό star= αστέρας, που χρησιμοποιείται για λαμπερά πρόσωπα του θεάματος και γενικά για άτομο που ξεχωρίζει σε έναν χώρο είτε για τις ικανότητές του είτε με τη δράση του ή την ιδιαίτερα αισθητή παρουσία του κ.ά.

Παράλληλα, απαντά ήδη στον ΄Ομηρο ο πληθυντικός ἄστρα, που έδωσε το ἄστρον και τα σύνθετά του: ἀστρονομία (= η επιστημονική μελέτη των άστρων), ἀστρονόμος, ἀστρολογία (αρχικά σήμαινε αστρονομία. Η αστρολογία με την έννοια της επίδρασης που ασκούν στη γη και ιδιαίτερα στους ανθρώπους τα άστρα ήταν εφεύρεση των Χαλδαίων και των Αιγυπτίων και άργησε να γίνει δεκτή από τους ΄Ελληνες, γύρω περίπου στον 2^ο αιώνα π. Χ.), ἀστρολόγος, ἀστρολάβο(ν)ς, ἀστρομαντεία, ἔναστρος κ. ά.

Από τα πολύ παλιά χρόνια οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τα άστρα για τον προσδιορισμό του χρόνου και των εποχών, και οι ΄Ελληνες, ως λαός γεωργικός και κτηνοτροφικός, είχαν μεγάλη εξάρτηση από τις αλλαγές του καιρού, γι’ αυτό από νωρίς μελέτησαν τα ουράνια σώματα και τις κινήσεις τους και τα έντυσαν με μύθους. Ο ΄Ομηρος και ο Ησίοδος γνωρίζουν και μνημονεύουν τον Σείριο, τον Εωσφόρο,¹ τον ΄Εσπερο,¹ τις Πελειάδες-Πλειάδες,² τις Υάδες,³

τη Μεγάλη ΄Αρκτο,⁴ τον Βοώτη,⁵ τον Ωρίωνα.⁶

                                                            Ο αστερισμός τού Ωρίωνα

΄Οσο για τη διαίρεση της Ζωδιακής ζώνης σε 12 αστερισμούς ή ζώδια και την ονομασία τους ⸺ στους αστερισμούς δόθηκαν τα ονόματα έμψυχων όντων, πλην του Ζυγού, τα οποία διέκριναν σε αυτούς οι άνθρωποι με τη ζωηρή τους φαντασία ⸺ ο Λουκιανός διατείνεται ότι είναι αιγυπτιακής προέλευσης. Ο όρος δε ζῴδιον είναι υποκοριστικό τού ουσιαστικού ζῷον (= α) ζωντανό πλάσμα β) εικόνα, ομοίωμα), σημαίνει μικρή εικόνα και, λόγω των σημείων με τα οποία δηλώθηκαν οι 12 αστερισμοί, κατέληξε να σημαίνει τον αστερισμό.

                                                                               Ο Ζωδιακός κύκλος

Και τώρα, αφήνοντας τον ουράνιο κόσμο ας ξεκινήσουμε με όχημα τις λέξεις το γήινο ταξίδι μας στον αρχαίο κόσμο και στον ποιητικό του λόγο.

Το ουσιαστικό ἀστὴρ συναντούμε  στο διδακτικό ποίημα τού Ησιόδου Ἔργα καὶ Ἡμέραι, όπου ο Βοιωτός ποιητής, απευθυνόμενος στον αδελφό του Πέρση, τον συμβουλεύει για το ποιες γεωργικές εργασίες πρέπει να γίνονται και πότε. Στους στίχους λοιπόν 414-419 γράφει για την αρχή τού φθινοπώρου και τα πρωτοβρόχια:

Ἦμος δὴ λήγει μένος ὀξέος ἠελίοιο

καύματος ἰδαλίμου, μετοπωρινὸν ὀμβρήσαντος

 Ζηνὸς ἐρισθενέος, μετὰ δὲ τρέπεται βρότεος χρὼς

πολλὸν ἐλαφρότερος∙ δὴ γὰρ τότε Σείριος ἀστὴρ               

 βαιὸν ὑπὲρ κεφαλῆς κηριτρεφέων ἀνθρώπων

 ἔρχεται ἠμάτιος, πλεῖον δέ τε νυκτὸς ἐπαυρεῖ∙

 Μόλις του πυρωμένου ήλιου κόβει ο δυνατός ο καύσωνας

που τον ιδρώτα φέρνει, όταν ο Δίας ο μεγαλοδύναμος

αρχίζει το φθινόπωρο να βρέχει και γίνεται το σώμα τού θνητού

πολύ πιο ελαφρύ, γιατί την εποχή αυτή για λίγο

την ημέρα, έρχεται το αστέρι ο Σείριος⁷

πάνω από το κεφάλι των ταλαίπωρων ανθρώπων

και πιο πολύ τη νύχτα χαίρεται∙

και ακολουθούν οι οδηγίες του πως τότε είναι ο καιρός για το κόψιμο των ξύλων.

                                                                  Ο Σείριος τού Μεγάλου Κυνός

Στη ραψωδία μ της Οδύσσειας, νά πώς περιγράφει ο ΄Ομηρος την ανεμοθύελλα που σηκώθηκε και απέκλεισε τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του στο νησί τού ΄Ηλιου (στ. 312-315, που εμπεριέχουν τον πληθυντικό ἄστρα):

                  Ἦμος δὲ τρίχα νυκτὸς ἔην, μετὰ δ’ ἄστρα βεβήκειν,

                  ὦρσεν ἔπι ζαῆν ἄνεμον νεφεληγερέτα Ζεὺς

                  λαίλαπι θεσπεσίῃ, σὺν δὲ νεφέεσσι κάλυψεν

                  γαῖαν ὁμοῦ καὶ πόντον∙ ὀρώρει δ’ οὐρανόθεν νύξ.

Και όταν ήτανε το τρίτο⁸ μέρος της νυχτιάς και τ’ άστρα είχαν γείρει

προς τη δύση, άνεμο σήκωσε ορμητικό ο Δίας που τα νέφη συσσωρεύει

με καταιγίδα τρομερή και σκέπασε με σύννεφα

μαζί στεριά και θάλασσα∙ κι από τον ουρανό σηκώθηκε σκοτάδι.

Και σ’ έναν υπέροχο αδέσποτο, άγνωστου ποιητή, στίχο διαβάζουμε για:

ἄστρων  δορίπυρον στρατόν 

τον στρατό των άστρων με τα πύρινα δόρατα

Στην Ιλιάδα μας μεταφέρει το επίθετο ἀστερόεις-εσσα-εν, το οποίο σημαίνει τον πλήρη αστέρων. Στη ραψωδία Δ συνεδριάζουν οι θεοί και διασκέπτονται, προκειμένου να αποφασίσουν αν θα αποδοθεί η Ελένη στους Αχαιούς και θα σωθεί η Τροία ή θα εξακολουθήσει ο πόλεμος μέχρι την άλωσή της, και ο Δίας δηλώνει τη συμπάθεια που τρέφει για την Τροία στους στίχους 44-47:

[…]

αἳ γὰρ ὑπ’ ἠελίῳ τε καὶ οὐρανῷ ἀστερόεντι

ναιετάουσι πόληες ἐπιχθονίων ἀνθρώπων,

τάων μοι περὶ κῆρι τιέσκετο Ἴλιος ἱρὴ

καὶ Πρίαμος καὶ λαὸς ἐϋμμελίω Πριάμοιο.

[…]

Γιατί από αυτές τις πόλεις των επίγειων ανθρώπων όσες υπάρχουν

κάτω από τον ήλιο και τον ουρανό με τα πολλά αστέρια,

μου ήταν τιμημένο στην καρδιά μου το ιερό το ΄Ιλιο κι ο Πρίαμος

και ο λαός τού Πρίαμου που το κοντάρι από φράξο το γερό κρατεί.

Παραμένουμε στην Ιλιάδα και στη ραψωδία Ι, απ’ όπου αντλούμε το παρακάτω παράδειγμα με το ρήμα ἀστράπτω. Μετά από τις ήττες των Αχαιών, ο Αγαμέμνων στέλνει απεσταλμένους στον Αχιλλέα, μεταξύ των οποίων και τον Οδυσσέα, για να του ζητήσουν να επανέλθει στον πόλεμο. Ο Οδυσσέας παίρνει τον λόγο, εκθέτει στον Αχιλλέα τη δεινή θέση στην οποία έχουν περιέλθει οι Αχαιοί και, προσπαθώντας να τον πείσει, προβάλλει και τη φιλική προς τους Τρώες διάθεση τού Δία λέγοντας (στ. 2326-237):

Ζεὺς δε σφι Κρονίδης ἐνδέξια σήματα φαίνων

ἀστράπτει∙ 

Κι ο γιος τού Κρόνου, ο Δίας, αστράφτει ευνοϊκά σημάδια

δείχνοντάς τους∙

Εκτός από τη βασική σημασία τού ρήματος «ρίχνω αστραπές, αστραποβολώ», διατηρήθηκε ώς σήμερα και η έννοια τού λάμπω σαν αστραπή, ακτινοβολώ. Στις Φοίνισσες του Ευριπίδη, η Αντιγόνη μαζί με έναν γέρο παιδαγωγό ανεβαίνει στις επάλξεις τού παλατιού, για να παρακολουθήσει τον στρατό που πολιορκεί τη Θήβα και αμέσως αναφωνεί (στ. 109-111):

ἰώ, πότνια παῖ Λατοῦς

Ἑκάτα, κατάχαλκον ἅπαν

πεδίον ἀστράπτει.

΄Ωω, σεβαστή κόρη της Λητώς

Εκάτη, ολόκληρος ο κάμπος

ολόχαλκος αστράφτει!

Αλλά και η μεταφορική έννοια για άνθρωπο που εκφράζεται με επιθετικό τρόπο, και μάλιστα η φράση «άστραψε και βρόντηξε», έχει περάσει στη νέα από την αρχαία Ελληνική, όπως βλέπουμε στους Ἀχαρνῆς τού Αριστοφάνη.

Ο ταλαιπωρημένος από τα δεινά τού Πελοποννησιακού πολέμου Δικαιόπολης κλείνει μόνος του ειρήνη με τους Λακεδαιμονίους. Το μαθαίνουν κάποιοι φιλοπόλεμοι Αχαρνιώτες ⸺ τα μέλη τού Χορού ⸺ και του επιτίθενται με πέτρες και ξύλα. Ο Δικαιόπολης τους ζητάει να τον αφήσουν να απολογηθεί και, φορώντας κάτι κουρελιασμένα ρούχα που πήρε από τον Ευριπίδη, από αυτά με τα οποία έντυνε ο ποιητής τους τραγικούς ήρωές του, στρέφεται προς τους θεατές και τους εκθέτει με παρωδίες την άποψή του για τα αίτια τού πολέμου∙ υποστηρίζει πως δεν φταίνε μόνο οι Σπαρτιάτες και διακωμωδεί τον Περικλή και το «Μεγαρικό ψήφισμα»,⁹ που ήταν μία από τις αφορμές τού πολέμου. Λέει λοιπόν πως κάποιοι νεαροί Αθηναίοι πιωμένοι πήγαν στα Μέγαρα και έκλεψαν μία πόρνη, και για αντίποινα οι Μεγαρίτες έκλεψαν και αυτοί δύο πόρνες της Ασπασίας∙ ¹⁰ « και από κει ο πόλεμος αρχίνησε πάνω σ’ όλους τους ΄Ελληνες ξεσπώντας, για τρεις παλιοπουτάνες». Και συνεχίζει (στ.530-534):

                     Ἐντεῦθεν ὀργῇ Περικλέης οὑλύμπιος

                     ἤστραπτ’, ἐβρόντα, ξυνεκύκα τὴν Ἑλλάδα,

                     ἐτίθει νόμους ὥσπερ σκόλια γεγραμμένους,

                     ὡς χρὴ Μεγαρέας μήτε γῇ μήτ’  ἐν ἀγορᾷ

                     μήτ’ ἐν θαλάττῃ μήτ’ ἐν ἠπείρῳ μένειν.

Και για το λόγο αυτό ο Περικλής ο Ολύμπιος¹¹

άστραφτε οργισμένος και βροντούσε και την Ελλάδα ανακάτωνε.

και νόμους έβαζε γραμμένους σαν να ’τανε της τάβλας τραγουδάκια,¹²

πως μήτε στον τόπο μας οι Μεγαρίτες μηδέ στην αγορά

μηδέ στη θάλασσα και μήτε στην ξηρά πρέπει να έχουν θέση.

Και ήρθε η σειρά των λέξεων ὕπαστρος και ἀστρογείτων, τις οποίες παρουσιάζουμε όπως απαντούν στη μαγικά υποβλητική ποίηση τού μεγαλοφυούς τραγικού ποιητή, του Αισχύλου.

Στις Ικέτιδες¹³ οι κόρες του Δαναού, αρνούμενες να συνάψουν γάμο με τα ξαδέλφια τους, τους γιους τού Αιγύπτου, που τις καταδιώκουν ζητώντας επίμονα να τις κάνουν γυναίκες τους, έχουν φτάσει μαζί με τον πατέρα τους στο ΄Αργος, όπου ζητούν από τον Πελασγό, τον βασιλιά τής χώρας, να τους προσφέρει καταφύγιο και να μην τις παραδώσει στους διώκτες τους. Ο Πελασγός διστάζει να ανταποκριθεί στο αίτημά τους, και εκείνες τον ικετεύουν με θέρμη και με λόγια απελπισίας (στ.392-395):

Μη τί ποτ’ οὖν γενοίμαν ὑποχείριος

κάρτεσιν ἀρσένων∙ ὕπαστρον δε τοι

μῆχαρ ὁρίζομαι γάμου δύσφρονος

φυγάν∙

Είθε ποτέ να μη βρεθώ στην εξουσία

ανδρών υποταγμένη∙ κι αλήθεια, τρόπο για να γλιτώσω

από τον αλγεινό τον γάμο διαλέγω τη φυγή

κάτω από τα άστρα [με την έννοια ότι αυτά θα είχε για μόνο οδηγό].

Και το ἀστερόεν κείμενό μας θα τελειώσει με στίχους από την αισχύλεια τραγωδία Προμηθεύς Δεσμώτης και το επίθετο ἀστρογείτων.

Όταν στον τόπο τιμωρίας τού ομώνυμου τιτανικού ήρωα εισβάλλει η οιστρόπληκτη Ιώ,¹⁴ εκείνος της προλέγει πού της μέλλεται να περιπλανηθεί καθοδηγώντας την. Τη συμβουλεύει να φτάσει και στον Καύκασο, το πιο ψηλό απ’ όλα τα βουνά, από τις πλαγιές του οποίου ξεχύνεται ποτάμι με ορμή. Η συνέχεια στους στίχους 721-724:

                                       Ἀστρογείτονας δὲ χρὴ

 κορυφὰς ὑπερβάλλουσαν ἐς μεσημβρινὴν

 βῆναι κέλευθον, ἔνθ’ Ἀμαζόνων στρατὸν

 ἥξεις στυγάνορ’, […]

Κι αφού περάσεις

τις κορφές που γειτονεύουν με τα άστρα, πρέπει

τον δρόμο να τραβήξεις προς νότια κατεύθυνση,

εκεί όπου θα έχεις φτάσει στο σώμα το πολεμικό

των Αμαζόνων που απεχθάνονται τους άντρες.

                                                                     Το νεφέλωμα του Ωρίωνα

1)Για τα άστρα Ἑωσφόρος και Ἕσπερος, τα δύο ονόματα των αρχαίων για τον πλανήτη Αφροδίτη, βλ. σχ. 1 του άρθρου μας με το μεταφρασμένο απόσπασμα από το έργο Αληθής ιστορία του Λουκιανού Α 22-26 (16/12/2023).

2)Για τον αστερισμό των Πλειάδων έχουμε κάνει λόγο στο κείμενό μας με θέμα τη λέξη «Ἑλικοβλέφαρος» (15/8/2018).

3)Οι Ὑάδες (← ὕω= βρέχω, εξού και ὑετός= βροχή) ήταν νύμφες, αδελφές ή θυγατέρες τού ΄Υαντος, ο οποίος πέθανε από δάγκωμα φιδιού, και οι Υάδες έπεσαν σε τόσο μεγάλη λύπη που μεταμορφώθηκαν από τον Δία σε άστρα. Κάποιοι άλλοι μύθοι τις συνδέουν με τον Διόνυσο. Στον ουρανό αποτελούν ένα ωραίο σμήνος επτά αστέρων που βρίσκεται στην κεφαλή τού αστερισμού τού Ταύρου και κοντά στο αστρικό σμήνος των Πλειάδων. Εμφανίζονται το φθινόπωρο και θεωρούνται αστέρια βροχερά, εξού και η ονομασία τους.

4)Η Μεγάλη ἄρκτος σχηματίζεται επίσης από επτά αστέρια και ονομαζόταν και ἅμαξα, καθώς αυτό το σχήμα θύμιζε στους αρχαίους η διευθέτηση των άστρων. Μυθολογικά συνδέθηκε με τη νύμφη Καλλιστώ που ήταν στην ακολουθία τής ΄Αρτεμης και είχε ορκιστεί να μείνει πάντα αγνή. Όμως, σύμφωνα με τον  μύθο, την ερωτεύτηκε ο Δίας και την έκανε μητέρα τού Αρκάδα, του γενάρχη των Αρκάδων. Γι’ αυτό η ΄Αρτεμη οργίστηκε μαζί της και τη μεταμόρφωσε σε άρκτο, σε αρκούδα.  Μεταμορφωμένη σε αρκούδα περιπλανιόταν στα δάση, όταν μετά από χρόνια συνάντησε τον γιο της, άντρα πια, ο οποίος ετοιμάστηκε να τη σκοτώσει. Τότε ο Δίας τούς λυπήθηκε και τους μετέφερε στον ουρανό, και έγιναν η Μεγάλη και η Μικρή ΄Αρκτος.

5)Ο Βοώτης είναι αστερισμός κοντά στη Μεγάλη ΄Αρκτο, με λαμπρότερο αστέρι του τον Ἀρκτοῦρον. (Για τον Αρκτούρο βλ. σχ. 2 του άρθρου μας με το μεταφρασμένο ποίημα του Λεωνίδα τού Ταραντίνου, Παλατινή Ανθολογία VII, 295 [16/6/2019]). Μία μυθολογική εκδοχή συνδέει τον Βοώτη με τον Αθηναίο Ικάριο, ο οποίος κάποτε φιλοξένησε τον Διόνυσο, και ο θεός τού δίδαξε την τέχνη της οινοποιίας. Αργότερα κάποιοι βοσκοί αποπειράθηκαν να τον σκοτώσουν, αλλά ο θεός τον έκανε αστέρι και τον έβαλε κοντά στη Μεγάλη ΄Αρκτο. Το όνομά του λέγεται ότι το πήρε επειδή, όσο ζούσε, μετέφερε το κρασί του σε  άμαξα με βόδια, καθώς θεωρούνταν ότι εικονίζει τον οδηγό δύο βοδιών.

6)Η μυθολογική παράδοση αναφέρει ότι ο Ὠρίων ήταν γιος τού Ποσειδώνα, περίφημος κυνηγός. Σύμφωνα με μια παραλλαγή τού μύθου, πέθανε από το τσίμπημα ενός σκορπιού που έστειλε η ΄Αρτεμη, όταν επιχείρησε να τη βιάσει. Για την υπηρεσία του προς τη θεά ο σκορπιός μεταμορφώθηκε σε αστερισμό όπως και ο Ωρίων, που τοποθετήθηκε στον ουρανό στο αντίθετο σημείο τού Σκορπιού ⸺ οι δύο αστερισμοί δεν εμφανίζονται ποτέ μαζί στον ουρανό. Πίσω από τον λαμπρό αστερισμό τού Ωρίωνα βρίσκεται το κυνηγετικό σκυλί που τον ακολουθεί, ο μικρότερος αστερισμός τού Σειρίου ή αστερισμού τού Κυνός. Ο αστερισμός τού Ωρίωνα ανατέλλει μετά το θερινό ηλιοστάσιο, στις αρχές Ιουλίου, και δύει στα μέσα Νοεμβρίου. Τόσο η ανατολή, όσο και η δύση του συνοδεύεται από κακό καιρό. Σύμφωνα με τους αστρονόμους, στο μέρος τού ουρανού που βρίσκεται ο αστερισμός υπάρχει απερίγραπτη ομορφιά με χρώματα μοναδικά.

7)Ο Σείριος (= ο φλέγων, ο κατακαίων) είναι το λαμπρότερο άστρο τού αστερισμού τού Μεγάλου Κυνός, αλλά και γενικότερα το λαμπρότερο άστρο στον ουρανό, έχει δε διπλάσια μάζα από αυτήν του ήλιου. Χαρακτηρίζει την εποχή της μεγαλύτερης θερμότητας, δηλαδή από 12 Αυγούστου μέχρι 12 Σεπτεμβρίου όταν δύει μαζί με τον ήλιο, εξού τα λεγόμενα «κυνικά καύματα» του θέρους.

8) Εννοείται το τελευταίο, όταν πλησίαζε το ξημέρωμα.

9) Η Αθήνα και τα Μέγαρα ανταγωνίζονταν μόνιμα σε οικονομικό και εμπορικό επίπεδο. Κυρίως μετά την πρωτοφανή ανάπτυξη της Αθήνας με την ίδρυση της συμμαχίας που της εξασφάλιζε την ηγεμονία στις ελληνικές θάλασσες και τον Πόντο, το μεγαρικό εμπόριο βρέθηκε να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα λιμάνια της Αττικής και των λοιπών πόλεων που ανήκαν στην Αθηναϊκή συμμαχία. ΄Ετσι είχαν τα πράγματα, όταν το 446 π. Χ. οι Μεγαρίτες προσχώρησαν στην Πελοποννησιακή συμμαχία. Λίγα χρόνια αργότερα, το 432, οι Αθηναίοι, με πρόταση του Περικλή, ενέκριναν ψήφισμα να απαγορευτεί στους Μεγαρείς να προσεγγίζουν τα αθηναϊκά και συμμαχικά λιμάνια και να συναλλάσσονται με την αθηναϊκή αγορά. Το ψήφισμα αυτό που είχε καταστροφικές συνέπειες για την οικονομία των Μεγάρων, αποτέλεσε το έναυσμα του πολέμου. Μεγαρείς, Κορίνθιοι και άλλα μέλη της Πελοποννησιακής συμμαχίας προσέφυγαν στη Σπάρτη, όπου υπό την πίεσή τους αποφασίστηκε η κήρυξη του πολέμου. Στην Αθήνα πολλοί ζητούσαν την κατάργηση του ψηφίσματος, αλλά ο Περικλής παρέμενε ανένδοτος. Γι’ αυτό κατηγορήθηκε από όσους τον αντιπολιτεύονταν ότι προκάλεσε τον πόλεμο για λόγους προσωπικού συμφέροντος.

10)Η Ασπασία είχε δεχτεί πολλές επιθέσεις από τους κωμικούς ποιητές της εποχής της. Το γεγονός ότι αυτή, μια ξένη (καταγόταν από τη Μίλητο) είχε γίνει η αιτία να χωρίσει ο Περικλής την πρώτη του γυναίκα, καθώς επίσης η μεγάλη αγάπη που της έτρεφε και η επιρροή που πίστευαν πως ασκούσε πάνω του ήταν οι βασικές αιτίες της δυσφήμησής της. Πολιτικοί και φιλόσοφοι την εκτιμούσαν και τη θαύμαζαν για την ευρεία μόρφωσή της, ενώ αντίθετα οι αντίπαλοι του Περικλή την κατηγορούσαν για ανηθικότητα.

11)Ολύμπιος: προσωνυμία τού Περικλή, που του δόθηκε  λόγω της ρητορικής δεινότητάς του ή της δύναμης που είχε αποκτήσει ως πολιτικός και στρατηγός. Κατ’ άλλους οφείλεται στα μνημεία με τα οποία είχε κοσμήσει την πόλη τής Αθήνας.

12)Σκόλια στο πρωτότυπο. Περί αυτών βλ. άρθρο μας με θέμα τη λέξη «Σκορπιός» (7/2/2018).

13)Για την υπόθεση των Ικετίδων βλ. άρθρο μας με θέμα τη φράση «Οργώνω τη (τις) θάλασσα (-ες)» (1/5/2021).

14)Η Ιώ συνδέεται με τις Δαναΐδες και τα ξαδέλφια τους τού παραπάνω δράματος των Ικετίδων. Συγκεκριμένα, η Ιώ ήταν θυγατέρα τού βασιλιά τού΄Αργους  Ινάχου, άλλη μία θνητή που ερωτεύτηκε ο Δίας. Η ΄Ηρα από ζηλοτυπία τη μεταμόρφωσε σε αγελάδα, χωρίς ωστόσο αυτό να εμποδίσει τον πατέρα των θεών, που συνευρέθηκε μαζί της παίρνοντας τη μορφή ταύρου. Τότε η ΄Ηρα  έστειλε στην Ιώ-αγελάδα μια βοϊδόμυγα  (τον οἶστρον των αρχαίων), και εκείνη σε κατάσταση παραφοράς από το δήγμα τού εντόμου άρχισε μια μακρόχρονη περιπλάνηση. ΄Εφτασε σε διάφορα μέρη, αφού πέρασε από το πέλαγος το οποίο πήρε το όνομά της (Ιόνιο) και διάβηκε και τον Βόσπορο, που επίσης ονοματίστηκε από αυτήν (βοὸς πόρος=πέρασμα βοδιού). Στο τέλος κατέληξε στην Αίγυπτο, όπου με ένα άγγιγμα του Δία ανέκτησε την ανθρώπινη μορφή της και γέννησε τον ΄Επαφο. Απόγονοι του Επάφου ήταν τα δύο αδέλφια, ο Δαναός και ο Αίγυπτος.