Τί είναι τα πορτρέτα μιας άλλης εποχής; Σύμβολα πολιτικής, οικονομικής και θρησκευτικής εξουσίας; Ωραιοποιημένες εικόνες τραυματικών εμπειριών της ανθρωπότητας; Φίλτρα αυτογνωσίας; Πώς θα μοιάζανε σήμερα με την παρεμβολή της ψυχανάλυσης, της θεωρίας του φεμινισμού, του intersex, του μετά-μαρξισμού των Λυοτάρ και Μπωντριγιάρ και τις μεταδομιστικές θεωρίες της εικόνας στιλ Φουκώ και Ντεριντά σ’ ένα περιβάλλον ψηφιακής πολυπολιτισμικότητας; Πως μπορεί να δημιουργηθεί ένα αταξικό, α-φυλετικό πορτρέτο που να απαντά στον κοινωνικό αποκλεισμό, την περιθωριοποίηση των μειονοτήτων και να προδιαγράφει την ψυχολογία του μέλλοντος;
Παλιότερα πολύ πριν τη φωτογραφία, όταν τα ευρωπαϊκά πορτρέτα ήταν επιβεβαίωση του κοινωνικού στάτους, ο χρόνος αποκτούσε ιστορικότητα στην ωραιοποίηση των περιποιημένων ενδυμασιών. Η εξιδανίκευση που έφτιαχνε ήρωες και πρότυπα εποχής μπορεί να μην κατάφερε να ξεγελάσει τον θάνατο, όμως δεκάδες ανθρώπινοι χαρακτήρες που ξεχωρίζουν από τα εξωτερικά διακριτικά τους, ζωγραφισμένοι από τους Φλαμανδούς, τους Ιταλούς και τους Ισπανούς μάστορες της Αναγέννησης και του Μπαρόκ, περιγράφουν τύπους ανθρώπων και προσωπικότητες εποχής που διαμόρφωσαν μια κουλτούρα της αισθητικής με ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά.
Όταν ο Φρόιντ άνοιξε το δρόμο στην ερμηνεία του ασυνείδητου, η Ψυχανάλυση έγινε εργαλείο και δεύτερη φύση της Τέχνης. Αισθητική αιώνων και η αντί-αισθητική στον 20ό αιώνα, αναδιαμόρφωσαν την οπτική μας αντίληψη και εξοικειωθήκαμε με την αντισυμβατικότητα, την ενσυναίσθηση, την συναισθηματική νοημοσύνη και την αχρονικότητα της τέχνης. Στην αχρονικότητα της τέχνης, που σήμερα την καθορίζει η ψηφιακή τεχνολογία, το παρελθόν είναι διαρκώς παρόν και τα έργα της ενδείκνυνται σε ολιστικές αναγνώσεις.
Πάνω σ’ αυτόν τον προβληματισμό, αναπτύσσεται η νέα ενότητα ζωγραφικής της Σοφίας Φωτιάδου που τιτλοφορείται «Fearless_Out of the box _ old masters». Προσωπογραφίες ‘μεγάλων’ δασκάλων του παρελθόντος τροφοδοτούν τη φαντασία της για να υφάνει μια αφήγηση που εκτείνεται πέρα από τον καμβά. Όχι ως μια απλή εξερεύνηση της συμβιωτικής σχέσης ανάμεσα στη μόδα, τον πολιτισμό και την οικονομία που διαμόρφωσαν την ταυτότητα τόπων και εποχών, αλλά ως μια σύγχρονη και απαιτητική αναπαράσταση κωδικοποιημένων συναισθημάτων, διαθέσεων και καταστάσεων ύπαρξης που επιβάλλει η εποχή μας.
Η αισθητική της ενδυμασίας, από την Αναγέννηση έως τον 19ο αιώνα, ως μαγνητική δύναμη έλκει τη ζωγράφο σ’ ένα σουρεαλιστικό ταξίδι ιστορίας, πολιτισμικής ψυχολογίας και μελλοντολογίας. Σ’ ένα ταξίδι όπου η γνώση γίνεται κώδικας και η εικόνα ένα πεδίο συμβόλων, μεταφορών και μελλοντικών προβολών. Σαν να βλέπει το είδωλό της σε διαφορετικούς καθρέπτες, σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους και να επιχειρεί μια ψυχοδιανοητική κατάδυση στα βάθη του συναισθήματος και της συμπεριφοράς προβάλλοντάς τα στο μέλλον.
Η πολυτέλεια και η βαριά χλιδή αναγεννησιακών ενδυμάτων, η υπερβολή του βελούδου και των κεντημάτων του Μπαρόκ, τα διακοσμητικά ζωνάρια και οι φούντες της ροκοκό στρατιωτικής ενδυμασίας, οι χρυσές και ασημένιες επωμίδες στις Ναπολεόντειες στολές, η συντηρητική σεμνότητα της βικτοριανής μόδας και η τη νεοκλασική λιτότητα στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, όσο αισθητικά ευχάριστα και αν ήταν, συχνά αποτελούσαν όργανα καταπίεσης, περιορίζοντας όχι μόνο τη φυσική μορφή αλλά και την ίδια την ουσία της προσωπικότητας. Η αισθητική του παλαιού κόσμου, στην εποχή που αυτά δημιουργήθηκαν είναι πολύ ιδιαίτερη και αυτό είναι κάτι που αρχικά με ελκύει. Αν όμως παρατηρήσεις προσεκτικά τις φορεσιές αυτές, καταλαβαίνεις πως αυτές οι φοβερές φορεσιές στην ουσία, τις περισσότερες φορές καταπίεζαν όχι μόνο το σώμα αλλά και την προσωπικότητα, παρατηρεί η Φωτιάδου.
Το ταξίδι στο παρελθόν συνδέεται με τον αρχαϊσμό και η προβολή στο μέλλον με τη μελλοντολογία. Και επειδή ο βιολογικός κύκλος του ανθρώπου είναι μικρός, το πισωγύρισμα σε μακρινές ιστορικές περιόδους χωρίς νοσταλγία και βιωμένες αναμνήσεις, αφήνει ελεύθερο το πεδίο σε άλλου τύπου αφηγήσεις κρυμμένες πίσω από την εικόνα. Ο αρχαϊσμός της Αναγέννησης, για παράδειγμα, ξεκόλλησε την τέχνη από τις νόρμες του Μεσαίωνα. Η πυρηνική τεχνολογία και η τεχνολογία της πληροφορίας, η μαζική επικοινωνία και η εξερεύνηση του διαστήματος τον 20ό αιώνα, απάλλαξαν την τέχνη από τον ιστορικισμό της. Σήμερα, η ποικιλομορφία των στυλ είναι αυτονόητη, όπως είναι απαραίτητο το εννοιολογικό περιεχόμενο των σύγχρονων έργων που μετατρέπουν το μουσαμά σε χώρο διαλόγου, πρόκλησης και προβληματισμού.
Η Σοφία Φωτιάδου απομακρύνει επιδέξια τους περισπασμούς, καθοδηγώντας το βλέμμα του παρατηρητή στην κεντρική μορφή που προβάλλει μπροστά από ένα μονόχρωμο κυκλικό φόντο άλλοτε μαύρο και άλλοτε σε τόνους πράσινου, γαλάζιου, κίτρινου, καφετί. Κι αν υφίσταται ένας μακρινός απόηχος του χρυσού φωτοστέφανου των αγίων αυτός έχει αναιρεθεί διπλά, γιατί στον άγιο, ο φωτοστέφανος ως σύμβολο και πηγή φωτός είναι μόνον χρυσός και τοποθετείται μόνον στο κεφάλι του. Το κενό του υπόλοιπου χώρου στις συνθέσεις της δημιουργεί μια μινιμαλιστική ατμόσφαιρα απογυμνωμένη από τις περιττές λεπτομέρειες, ώστε να εντείνει την εστίαση του θεατή στη μορφή. Αποφεύγοντας τη σκηνογραφία της σύνθεσης, η Φωτιάδου ελαχιστοποιεί το ρόλο του βάθους με την επίπεδη κυκλική μονοχρωμία και αφαιρεί όσα στοιχεία μπορεί να αποσπάσουν την προσοχή για να επενδύσει στις περίτεχνες ενδυμασίες και στην παραμορφωτική εκδοχή των χαρακτήρων. Κι αν η μόδα είναι ένας καθρέπτης που αντανακλά τον παλμό της κοινωνίας, τότε ποια κοινωνία αντανακλούν οι μορφές της που τα κεφάλια τους έχουν αντικατασταθεί από το μάτι;
«Αποδόμηση και ταυτόχρονα δόμηση με ένα άνοιγμα στον εσωτερικό κόσμο, σε εσωτερικά τοπία, μια εξωτερίκευση συναισθημάτων και διαθέσεων, κατάστασης, δύναμης και αδυναμίας και ταυτόχρονη σύνδεση με στοιχεία της φύσης. Χωρίς να θέλω να προσδώσω καμία ταυτότητα αλλά δίνοντας φωνή σε κάποιον που στην εποχή του είχε περιορισμό στο να το κάνει, προσεγγίζοντας θέματα που έχουν σχέση με τη ευθραυστότητα της ανθρώπινης φύσης, τη δύναμη και την αδυναμία, άλλες φορές με αίσθηση χιούμορ και άλλοτε με ψυχολογική ένταση…», λέει πάλι η Σοφία Φωτιάδου.
Αρχικά, το αμάλγαμα ρεαλιστικής περιγραφής και σουρεαλιστικής φαντασίωσης είναι μια απόδειξη της επιθυμίας της να υπερβεί τα συμβατικά όρια της αναπαράστασης. Το μάτι που έχει αντικαταστήσει το κεφάλι, δίνει μια αιτιολογία στο θεατή να το αντιμετωπίσει σαν να είναι πολύ περισσότερο από ένα όργανο βιολογίας. Είναι το μάτι της αυτογνωσίας, της υπερβολής, της πρόκλησης, της επιθυμίας, του ελέγχου και της επιτήρησης, του συμβολισμού και της αλληγορίας. Άλλωστε, είναι τα εξελιγμένα λογισμικά του ψηφιακού μας κόσμου, η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος επιστημονικής φαντασίας που μας έχουν εκπαιδεύσει τόσο, ώστε το πραγματικό να συγχέεται με το φανταστικό και το κατώφλι που χωρίζει το συνειδητό από το υποσυνείδητο να γίνεται δυσδιάκριτο. Στους μακρινούς γαλαξίες των Star Wars που ξεδιπλώνονται οι περιπέτειες της Ahsoka, του Ador, του Τζεντάι Obi-Wan Kenobi, τoυ Boba Fett και του θρυλικού Μανταλόριαν Din Djarin ή αλλιώς Mando οι συναντήσεις με μυστηριώδη πλάσματα, υβριδικά τέρατα και εξωγήινες μορφές μπορεί να μην προκαλεί έκπληξη στους ήρωες που δείχνουν εξοικειωμένοι με τον υβριδισμό τους και τα υπερτονισμένα μάτια, όμως ο θεατής δεν μπορεί να μην καθηλωθεί στα ζωγραφικά υβρίδια της Φωτιάδου που γεφυρώνουν το χάσμα μεταξύ του φυσικού και του εικονικού κόσμου, μεταξύ της ιστορίας και του μελλοντισμού.
Πριν τις πρωτότυπες γαλαξιακές περιπέτειες των ηρώων της Lucasfilm και της Disney+, o René Magritte, στον Ψεύτικο Καθρέπτη (1929) αφαίρεσε το μάτι από το συνηθισμένο του πλαίσιο, παρουσιάζοντάς το χωρίς το πρόσωπο στο οποίο ανήκει και δημιούργησε έναν κυκλικό συννεφιασμένο ουρανό μέσα στον οφθαλμό με έναν μαύρο κύκλο για ίριδα. Μια τέτοια εικόνα μαγικού ρεαλισμού, για τον Magritte ήταν η είσοδος σε μια άλλη πραγματικότητα από αυτή που αντιλαμβάνεται ο ανθρώπινος νους στην καθημερινότητα (https://www.renemagritte.org/the-false-mirror.jsp) Ο Man Ray στο Άφθαρτο Αντικείμενο (1923 Tate) στερέωσε με συνδετήρα ένα χάρτινο μάτι στο εκκρεμές του μετρονόμου να αιωρείται για να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι τον παρακολουθούσαν καθώς ζωγράφιζε (https://www.tate.org.uk/art/artworks/man-ray-indestructible-object-t07614). Την ίδια δεκαετία, ο Georges Bataille στο προκλητικό σουρεαλιστικό μυθιστόρημα Ιστορία του ματιού (Histoire de l’œil, 1928) εξερεύνησε τον ερωτισμό, τα ταμπού και τη διασταύρωση της σεξουαλικότητας με τη βία και το θάνατο για να αναδείξει τις σκοτεινές πτυχές της ανθρώπινης εμπειρίας. Και φυσικά, κανείς δεν θα ξεχάσει το ξυράφι που σχίζει το βολβό του ματιού στη μέση στον Ανδαλουσιανό Σκύλο (1928) των Λουί Μπουνιουέλ και Σαλβαδόρ Νταλί, ούτε τα κομμένα μάτια του Malcolm McDowell στο Κουρδιστό Πορτοκάλι (1971) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ.
Το μάτι καθορίζει το βλέμμα της επικοινωνίας μας πολύ περισσότερο από τη γλώσσα του υπόλοιπου σώματος γιατί η βλεμματική επαφή επιτρέπει ή απαγορεύει στους ανθρώπους να παραβιάσουν ή όχι τα όρια ο ένας του άλλου. Σε μια εποχή που κυριαρχεί η εικόνα όσο ποτέ άλλοτε και η αξία του βλέμματος αμφισβητείται όλο και περισσότερο, το βλέμμα μας κάνει αυτό που είμαστε. Για τους αρχαιολάτρες, τα ζωγραφισμένα μάτια στις δύο πλευρές της πλώρης των πλοίων ήταν αποτροπαϊκά. Για τους μυστικιστές το ‘τρίτο’ μάτι ανοίγει το δρόμο στην αυτογνωσία. Για τους θρησκευόμενους το μάτι του θεού στα τέμπλα των εκκλησιών επιτηρεί χωρίς να επεμβαίνει. Για τους μελλοντιστές οι οφθαλμικές βελτιώσεις θολώνουν το οργανικό από το συνθετικό. Για τους αυταρχικούς πολιτικούς το πανταχού παρόν μάτι της κάμερας διαρκώς επιτηρεί και ελέγχει καταστρατηγώντας την ιδιωτική ζωή και την ανθρώπινη αυτονομία. Όλα γιγαντωμένα στις μέρες μας, ιδίως από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που αναδιαμορφώνουν τη ζωή μας στη βάση των ψευδαισθήσεων και της αμφιβολίας.
Στην ενότητα Fearless_Out of the box _ old masters, παραπλανάται ο θεατής αν πιστέψει ότι η Σοφία Φωτιάδου μένει απλώς στην ταυτότητα του προσώπου και δεν δει ότι στις εποχές που η έκφραση ήταν περιορισμένη και ελεγχόμενη, το μάτι γίνεται αντανάκλαση της ευθραυστότητας της ανθρώπινης φύσης. Η δύναμη και η αδυναμία προσεγγίζονται με μια ιδιαίτερη αίσθηση των σιωπηλών αφηγήσεων της ιστορίας άλλοτε με χιούμορ και άλλοτε με ψυχολογική ένταση. Στη σιωπή, εκεί που το βλέμμα εστιάζει στον υβριδικό σουρεαλισμό της Φωτιάδου, αρχίζει το ταξίδι που είναι ενδοσκοπικό και βαθιά κοινωνικό και πολιτικό!
Γιάννης Κολοκοτρώνης, Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Δυτικής Τέχνης, Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Δ.Π.Θ.
