Γιάννης Κολοκοτρώνης: «Λάμπρος Γατής, ο Επινοητικός του Μετασχηματιστικού Assemblage»

Μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού, χωρίς να συμπληρώνουν πεντάδα, είναι οι ατομικές εκθέσεις του Λάμπρου Γατή. Είναι όμως από αυτές, που όταν γίνονται, κλέβουν τις εντυπώσεις και εγγράφονται ανεξίτηλα στη συλλογική μνήμη. Κατά καιρούς, όταν εμφανίζεται, μας αναστατώνει και μας απογειώνει με τα μηχανικά του έργα και τις μνημειακές εγκαταστάσεις ήχου και κίνησης και μετά, μας αφήνει να προσδοκάμε την επόμενη εμφάνισή του. Δεν νομίζω να έχω άδικο, για όποιον τυγχάνει να γνωρίζει το έργο του και τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Η πρωτογενής σκέψη και η αυθεντικότητα της γλώσσας του για την οποία έγραψε η Έφη Στρούζα, η τεχνολογική του οξυδέρκεια, η ερευνητική του περιέργεια, η αίσθηση του χιούμορ και πάνω απ’ όλα, ένας προφητικός οραματισμός που διαθέτει, εκδηλώνεται στους ΄Μετασχηματισμούς’ του, όπως αποκάλεσε τις μηχανές του ο Pierre Restany .

Γεννημένος στην Άγραφα της Ευρυτανίας το 1954, σπούδασε στη Σχολή Βακαλό (1973 -1976) και απέκτησε μια δεκαετή εμπειρία στη χαρακτική (1974 – 1984) κοντά στη σπουδαία χαράκτρια Βάσω Κατράκη. Παρά την αρχική ενασχόλησή του στην χαρακτική και την αξιοσημείωτη συμμετοχή του στη Μπιενάλε Χαρακτικής Λουμπλιάνα (πρώην Γιουγκοσλαβία, νυν Σλοβενία 1987), το ενδιαφέρον του ήταν ανέκαθεν στραμμένο στις συναρμογές από διάφορα ετερογενή υλικά και αντικείμενα. Στην Πανελλήνια Έκθεση, στον Ο.Λ.Π. 1987, παρουσίασε το πρώτο κινητικό έργο του και την επόμενη χρονιά, στη γκαλερί Ζουμπουλάκη το 1988, εξέθεσε τις πρώτες ολοκληρωμένες και εξελιγμένες τεχνολογικές κατασκευές του, κάποιες τοποθετημένες στο δάπεδο, άλλες αναρτημένες από την οροφή. (https://www.youtube.com/watch?v=4oG1TX95Trs) Αυτές οι κατασκευές ήταν εντυπωσιακές, επειδή, όχι μόνον κινούσαν τα μηχανικά μέλη τους, αλλά εξέπεμπαν επίσης ακτίνες φωτός, παρήγαγαν ήχους και περιστρέφονταν, προκαλώντας μια κακοφωνία μηχανικού χάους που παρέπεμπε σε πολεμικές συγκρούσεις. Στους επισκέπτες, η έκθεση έμεινε χαραγμένη στη μνήμη τους, ώστε, δύο χρόνια αργότερα κατά την έναρξη της πρώτης εισβολής στο Ιράκ το 1990, αυτές οι θορυβώδεις πολεμικές μηχανές εμφανίστηκαν να προμηνύουν τη διαφαινόμενη σύγκρουση στη Μέση Ανατολή.

Πέρασαν επτά χρόνια να ετοιμάσουμε την επόμενη έκθεση στην Πινακοθήκη Πιερίδη, με τίτλο Μετασχηματισμοί (1995) την οποία παρουσιάσαμε και στο νεοσύστατο Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας, το πρώτο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης στην Κύπρο (https://nimac.org.cy/el/transformations-by-lambros-gatis/). Εν μέσω των σχολαστικών προετοιμασιών για την έκθεση, βρέθηκε στην Αθήνα, ο έγκριτος Γάλλος τεχνοκριτικός και φιλόσοφος Pierre Restany (1930-2003), ο οποίος, τη δεκαετία του 1960, επινόησε τον όρο Nouveau Réalisme και ομαδοποίησε τους Yves Klein, Martial Raysse, Arman, Francois Dufrene, Raymond Hains, Daniel Spoerri, Jean Tinguely, Jacques Villeglé, César, Mimmo Rotella, Niki de Saint Phalle, Christo, δηλαδή τις κορυφαίες προσωπικότητες της μεταπολεμικής τέχνης, δίνοντας μια ευρωπαϊκού χαρακτήρα απάντηση στο Αμερικανικό neo-dada, το Fluxus και την Pop Art.

Με τον Restany επισκεφτήκαμε το εργαστήρι του Γατή, στην οδό Κοντογιανναίων 20, έναν ακατάστατο χώρο 120 m² γεμάτο πολυεστέρες, εργαλεία, σίδερα, γρανάζια, καλώδια, μετασχηματιστές και συσκευασμένα έργα που εύλογα θα αναρωτιόταν κάποιος, πώς είναι δυνατόν να φτιάχνει τέτοιες πολύπλοκες κατασκευές μέσα στα όρια ενός ελεύθερου χώρου, ούτε 40 m². Προϊόν της συνάντησής μας, ήταν ένας μικρός αλλά βαθυστόχαστος πρόλογος του Restany στον κατάλογο του Γατή, ο οποίος του έγραφε:

«Αγαπητέ Λάμπρο Γατή,

Έλαβα το φωτογραφικό σου υλικό και το μελέτησα με μεγάλο ενδιαφέρον. “Transforms” μπορεί να είναι ένας κατάλληλος τίτλος. “Metamatics” θα μπορούσε να είναι ακόμη καλύτερος, αλλά τον χρησιμοποίησε ο Tinguely το 1959! Εκείνο που μου αρέσει στα γλυπτά σου είναι η σχεδόν ιδιοσυγκρασιακή τους διάσταση, η μεταμορφική τους συμπεριφορά. Φαντάζουν με μεταμορφικές μηχανές, μεταλλικά γιγάντια έντομα, μικρογραφίες διαστημικών οχημάτων. Συγκρατούν μέσα στις κινητικές δομές τους το μυστήριο των εσωτερικών τους παρορμήσεων, το μυστικό της ζωής. Είσαι ένας σύγχρονος δάσκαλος της συναρμολόγησης. Σου εύχομαι την καλύτερη τύχη για την έκθεσή σου στην Πινακοθήκη Πιερίδη. Παρακαλώ μείνε σ’ επαφή μαζί μου και δώσε μου περισσότερα νέα για τη δουλειά σου.

Πολύ εγκάρδια

Restany

Η έκθεση στην Πινακοθήκη Πιερίδη ήταν πραγματικά αξιοσημείωτη, προσφέροντας μια συναρπαστική ματιά σε έναν κόσμο όπου η τέχνη και η τεχνολογία συμπλέκονται σε ένα εκθαμβωτικό θέαμα εφευρετικότητας. Εκτεινόμενος σε μια έκταση 1.500 m², ο εκθεσιακός χώρος μετατράπηκε σ’ ένα βασίλειο της φαντασίας, όπου ο Λάμπρος Γατής έστησε ιπτάμενες μηχανές και μηχανικά πουλιά, μηχανικά δέντρα, πολυεστερικά λουλούδια και ηλιακές εκλείψεις. (https://www.youtube.com/watch?v=ycXn0cyG8eI) Οι επισκέπτες ήταν σαν να μεταφέρονται σ’ ένα σουρεαλιστικό δάσος από μηχανικά δέντρα, με τα κλαδιά τους από ελάσματα να μπαινοβγαίνουν στους μεταλλικούς κορμούς τους, κάνοντας ένα μακρόσυρτο σύριγμα που κατέληγε να εκτονωθεί μόλις απλώνονταν στον αέρα. Σύνθετα λουλούδια από πολυεστέρα, σύρματα και καλώδια τροφοδοτούμενα από μετασχηματιστές, ξεδίπλωναν τα φύλλα τους για να αποκαλύψουν άνθη εκπληκτικής πολυπλοκότητας. Δίμετρες μαργαρίτες που άνοιγαν και έκλειναν τα πέταλά τους σαν να ήταν ζωντανές, μεταλλικές μαύρες σφαίρες που περιστρέφονταν μιμούμενες τις ηλιακές εκλείψεις. Το πολυεστερικό τους σχήμα, με την εξωτερική επιφάνεια βαμμένη σε σκούρο μπλε και την εσωτερική τους σε έντονο κόκκινο, δημιουργούσε μια αντίθεση τόσο εντυπωσιακή, τόσο ποιητική! Οι μετασχηματισμοί του ξεπερνούσαν τα όρια της τέχνης και της τεχνολογίας: ήταν ένα αναπάντεχο ταξίδι στην αστείρευτη φαντασία. (https://www.youtube.com/watch?v=tr0agAGZ49I) Ο Γατής απαντούσε στις αυτόματες μηχανές του Jean Tinguely και στα αόρατα ενεργειακά μαγνητικά πεδία του Takis (https://www.periou.gr/giannis-kolokotronis-takis-aionios-sygchronos/), με την τεχνητή φύση επιτυγχάνοντας τη σύνδεση μεταξύ τέχνης, τεχνολογίας και φυσικού περιβάλλοντος. Στην έκθεση, ο Γατής έδειξε τη μετάβαση από τη μηχανική μεταμόρφωση των μηχανών (1988) στην μηχανική αυτοματοποίηση του έμβιου κόσμου, που ενίσχυε, σύμφωνα με την Έφη Στρούζα (1941-2019), την αμφισημία μεταξύ του άψυχου και του έμβιου όντος. Με τον τρόπο αυτό, όχι μόνο απέτισε φόρο τιμής στα έργα των Tinguely και Takis και άλλων ιστορικών προσωπικοτήτων της τέχνης (Alfred Jarry, Picabia, Man Ray, Max Ernst, Marcel Duchamp, Robert Rauschenberg, Andy Warhol) που εστίασαν στον ανθρωπομορφισμό της μηχανής και τον μηχανομορφισμό του ανθρώπου, αλλά χάραξε και μια ξεχωριστή θέση στο χώρο της σύγχρονης ελληνικής τέχνης.

Το 2002, στην Αίθουσα Τέχνης Αστρολάβος, παρουσίασε τη σειρά Ovum, στην οποία ασχολήθηκε με τη βιοτεχνολογία και τις μελλοντικές εξελίξεις στη χειραγώγηση του DNA. Αυτή η σειρά εξερεύνησε τις περιπλοκές του θηλυκού γαμέτη, ή ωαρίου, μέσα από μια συγχώνευση τέχνης και επιστήμης. Το αποκορύφωμα ήταν μια συλλογή από πολυεστερικά έργα συνυφασμένα με ηλεκτρονικά κυκλώματα και φωτεινά στοιχεία. Οι κατασκευές του υλοποίησαν μορφές που θυμίζουν εξωγήινη βιολογική ύλη, φανταστικά έμβρυα που δεν έχουν ακόμη γονιμοποιηθεί μέσα σε έναν εξωπλανητικό βιολογικό μακρόκοσμο. Αυτά τα εντυπωσιακά έργα βιοτεχνολογίας του Λάμπρου Γατή, ήταν η αγωνιώδης περιέργειά του για τις βαθιές επιπτώσεις και τις αισθητικές δυνατότητες που ενυπάρχουν στη σύγκλιση της βιολογίας, της τεχνολογίας και της φαντασίας, προσφέροντας μια άλλη ματιά στις πιθανές διασταυρώσεις της τέχνης και της επιστημονικής καινοτομίας.

Δεκαπέντε χρόνια μετά τους κορυφαίους Μετασχηματισμούς του, ο Λάμπρος Γατής παρουσίασε το 2010 στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, το magnum opus του: τη Γλυπτικής Ραψωδία (https://youtu.be/BgQwwMAVTuc?t=10). Η πρωτότυπη αυτή εγκατάσταση περιλάμβανε μια σειρά από οπτικοακουστικές κατασκευές από μέταλλο, ξύλο και πολυεστέρα, με μια πολύπλοκη διάταξη από σήμαντρα και τύμπανα. Με τη βοήθεια μεταρρυθμιστή και χρονοδιακόπτη, παρήγαγαν φυσικούς και ηλεκτρονικούς ήχους και θορύβους. Εκτεινόμενο στους εκθεσιακούς χώρους του μουσείου, αυτό το πολυδιάστατο τεχνούργημα, μνημειακής κλίμακας, πολύπλοκο στις κατασκευαστικές του λεπτομέρειες, λιτό στην πολυμορφία του και δωρικό στο μεγαλείο του, τράβηξε την προσοχή του κοινού. Αν στους Μετασχηματισμούς του 1995 είχε εστιάσει στη δυσμορφία μέσα σ’ έναν μελλοντικό τεχνητό κόσμο, στη Γλυπτικής Ραψωδία του 2010 ανέδειξε τη ρυθμική αρρυθμία του. Παρά την έλλειψη επίσημης μουσικής εκπαίδευσης, ο Γατής ανακάτεψε ευφυώς τη σημειολογία και τα κρουστά, ενορχηστρώνοντας μια περίεργη σύγκλιση όρασης, ήχου και κίνησης, αρχαίων και βυζαντινών μουσικών παραδόσεων και σύγχρονων ηλεκτρονικών.

Η σειρά, αποτελούμενη από επτά ξεχωριστές ηχητικές ενότητες (Κάλεσμα, Δοξασίες, Βαβέλ, Αψιμαχίες, Σύρραξη-Σύγκρουση-Ηρωικό και Πένθιμο Εμβατήριο, Ορφικό: Κάθοδος στον Άδη και Τελευταίος Χαιρετισμός), ξεδιπλώνεται σε δεκάξι λεπτά, ξεχειλίζοντας από συνεχείς αισθητικές εκπλήξεις. Από τολμηρές, γεωμετρικές μεταλλικές δομές αναδύεται μια ποικιλία ήχων που κυμαίνονται από στρογγυλούς και παχείς έως διαπεραστικούς και αιχμηρούς, σαν μια εκκωφαντική αντανάκλαση της αρρυθμίας της πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης. Μηχανικές κινήσεις, ήχοι και θόρυβοι που παράγονται ηλεκτρονικά ή με κρουστά από σφυριά, δόρατα και μεταλλικά ελάσματα από σκούπες πάνω σε σήμαντρα και σε τύμπανα ή, με τριβή σε χορδές συνενώνονταν αυτόματα σε μια ολιστική οπτικοακουστική εμπειρία χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, αυτοματοποιημένη. Το τελικό ηχητικό αποτέλεσμα, μια δυναμική ροή ρυθμού και αρρυθμίας, θύμιζε τους ήχους της αρχαιότητας και τις πένθιμες ακολουθίες του Βυζαντίου, δίδοντας στο έργο μια αίσθηση ιστορικής απήχησης υπό αναθεώρηση. Η Γλυπτικής Ραψωδία του Λάμπρου Γατή, ήταν και παραμένει ένα σύγχρονο έπος, ένα μνημειώδες έργο της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Στο χρόνο και στο χώρο, το υποβλητικό μείγμα ήχων και δυναμικών μηχανικών μορφών του συμπυκνώνει δύο κόσμους: τον επίλογο μιας θορυβώδους χειροκίνητης τεχνολογίας και τον ρυθμικό πρόλογο ενός άρρυθμου κόσμου της παγκοσμιοποιημένης πληροφορίας.

Γιάννης Κολοκοτρώνης, Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Δυτικής Τέχνης, ΔΠΘ / Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Yannis Kolokotronis: “Lambros Gatis, the Intellectual of the Transformative Assemblage”

Measured on the fingers of one hand, without completing a quintet, are the solo exhibitions of Lambros Gatis. But they are the kind that, when they are made, steal impressions, and are indelibly inscribed in the collective memory. Occasionally, when he appears, he upsets and uplifts us with his mechanical works and monumental installations of sound and movement, and then leaves us anticipating his next appearance. I don’t think I’m wrong, for anyone who happens to know his work and the artist himself. His primary thinking and the authenticity of his language, which Efi Struza wrote about, his technological acumen, his investigative curiosity, his sense of humor and above all, a prophetic visionary quality that he possesses, are manifested in his ‘transformations’, as Pierre Restany called his machines.

Born in Agrafa, Evrytania in 1954, he studied at the Vakalo School (1973-1976) and accumulated a decade of experience in engraving with the great engraver Vaso Katraki (1974-1984). Despite his initial involvement in printmaking and his notable participation in the Ljubljana Biennale of Graphic Arts (Slovenia 1987), his interest was always focused on assemblages of various heterogeneous materials and objects. At the 1987 Panhellenic Exhibition at the O.L.P., he presented his first kinetic work and the following year, at the Zoumboulakis Gallery in 1988, he exhibited his first complete and sophisticated technological constructions, some mounted on the floor, others suspended from the ceiling. These constructions were impressive because, not only did they move their mechanical parts, but they also emitted beams of light, produced sounds, and rotated, causing a cacophony of mechanical chaos that evoked warfare. For visitors, the exhibition was so memorable that, two years later at the start of the first invasion of Iraq in 1990, these noisy war machines appeared to foreshadow the looming conflict in the Middle East. (https://www.youtube.com/watch?v=4oG1TX95Trs)

It took seven years to prepare the next exhibition at the Pierides Museum of Contemporary Art, entitled “Transformations” (1995), which we also presented at the newly established Nicosia Municipal Arts Centre, the first contemporary art centre in Cyprus (https://nimac.org.cy/el/transformations-by-lambros-gatis/). In the midst of the meticulous preparations for the exhibition, the prestigious French art critic and philosopher Pierre Restany (1930-2003), who, in the 1960s, coined the term Nouveau Réalisme and grouped Yves Klein, was in Athens, Martial Raysse, Arman, Francois Dufrene, Raymond Hains, Daniel Spoerri, Jean Tinguely, Jacques Villeglé, César, Mimmo Rotella, Niki de Saint Phalle, Christo, i.e. the leading personalities of post-war art, giving a European response to American Neo-Dada, Fluxus and Pop Art.

Restany and I visited Gatis’ workshop at 20 Kontogiannaion Street, a messy 120 m2 space full of polyesters, tools, irons, gears, cables, transformers, and packaged projects that one might reasonably wonder how it is possible to make such complex constructions within the limits of a free space, not even 40 m2. A product of our meeting was a short but profound preface by Restany to Gatis’ catalogue, who wrote to him:

“Dear Lambros Gatis,

I have received your photographic documentation and I have studied it with great interest. “Transforms” can be a suitable title. “Metamatics” would have been even better, but Tinguely used it in 1959! What I like in your sculptures is their almost characterial dimension, their metamorphic behavior. They look like metamorphic devices, metallic giant insects, miniaturized spatial vessels, they keep in their articulated structures the mystery of their inner motivations, the secret of life. You are a contemporary master of assemblage. I wish you the best of luck for your exhibition at the Pierides Museum. Please stay in touch with me and give me more news about your work.

Very cordially

Restany

The exhibition at the Pierides Museum was truly remarkable, offering a fascinating glimpse into a world where art and technology intertwined in a dazzling display of ingenuity. Spread over an area of 1,500 m2, the exhibition space was transformed into a realm of fantasy, where Lambros Gatis set up flying machines and mechanical birds, mechanical trees, polyester flowers, and solar eclipses. (https://www.youtube.com/watch?v=ycXn0cyG8eI) Visitors felt as if they were transported into a surreal forest of mechanical trees, their branches made of laminated metal coming in and out of their metal trunks, making a long dragging sound that ended up being deflating as soon as they spread out into the air. Composite polyester flowers, wires and cables powered by transformers, folded their leaves to reveal flowers of astonishing complexity.

Two-metre daisies that opened and closed their petals as if they were alive, metallic black spheres rotated, imitating solar eclipses. Their polyester shape, with the outer surface painted in dark blue and the inner in bright red, created a contrast so striking, so poetic! Its transformations transcended the boundaries of art and technology: it was a surprising journey into the unconstrained imagination. (https://www.youtube.com/watch?v=tr0agAGZ49I) Gatis responded to Jean Tinguely’s automatic machines and Takis’ invisible energy magnetic fields (https://www.periou.gr/giannis-kolokotronis-takis-aionios-sygchronos/) with artificial nature, achieving the connection between art, technology, and environment. In the exhibition, Gatis showed the transition from the mechanical transformation of machines (1988) to the mechanical automation of the living world, which reinforced, according to Efi Struza (1941-2019), the ambivalence between the inanimate and the living being. In this way, he not only paid homage to the works of Tinguely and Takis and other historical art figures (Alfred Jarry, Picabia, Man Ray, Max Ernst, Marcel Duchamp, Robert Rauschenberg, Andy Warhol) who focused on the anthropomorphism of the machine and the mechanomorphism of man, but also carved out a special place for himself in the field of contemporary Greek art.

In 2002, at the Astrolavos Art Gallery, he presented the Ovum series, which dealt with the realm of biotechnology and future developments in the manipulation of DNA. This series explored the intricacies of the female gamete, or ovum, through a fusion of art and science. The culmination was a collection of polyester works intertwined with electronic circuits and light elements. His constructions materialized forms reminiscent of extraterrestrial biological matter, imaginary embryos yet to be fertilized within an exoplanetary biological macrocosm. These striking biotechnology works by Lambros Gatis were his agonizing curiosity about the profound implications and aesthetic possibilities inherent in the convergence of biology, technology, and imagination, offering another look at the possible intersections of art and scientific innovation.

Fifteen years after his leading Transformations, Lambros Gatis presented in 2010 at the Byzantine and Christian Museum, his magnum opus: the Sculptural Rhapsody (https://youtu.be/BgQwwMAVTuc?t=10). This original installation included a series of audiovisual structures made of metal, wood, and polyester, with a complex arrangement of bells and drums. With the help of a reformer and timer, they produced natural and electronic sounds and noises. Spanning the museum’s exhibition spaces, this multi-dimensional artifact, monumental in scale, complex in its construction details, simple in its versatility and Doric in its majesty, captured the public’s attention. If in his 1995 Transformations he had focused on the dysmorphia within a future artificial world, in his 2010 Sculptural Rhapsody he highlighted its rhythmic arrhythmia. Despite his lack of formal musical training, Gatis ingeniously mixed semiotics and percussion, orchestrating a curious convergence of vision, sound and movement, ancient and Byzantine musical traditions, and contemporary electronics.

The series, consisting of seven separate sound units (Call, Glories, Babel, Skirmishes, Conflict-Conflict-Heroic and Mourning March, Orpheus: Descent into Hades and Last Salutation), unfolds in sixteen minutes, overflowing with constant aesthetic surprises. From bold, geometric metallic structures emerge a variety of sounds ranging from round and thick to piercing and sharp, as if a deafening reflection on the arrhythmia of cultural globalization. Mechanical movements, sounds and noises produced electronically or by percussion from hammers, spears and metal plates from brooms to seismic and drums or, by friction on strings, automatically coalesced into a holistic audiovisual experience without human intervention, automated. The final sound effect, a dynamic flow of rhythm and arrhythmia, evoked the sounds of antiquity and the mourning sequences of Byzantium, giving the work a sense of historical resonance in revision. Lambros Gati’s Sculptural Rhapsody is a contemporary epic, a monumental work in contemporary Greek art. In time and space, its evocative mix of sounds and dynamic mechanical forms encapsulates two worlds: the epilogue of a noisy manual technology and the rhythmic prologue of an unrhythmic world of globalized information.