Ο Θωμάς Μπερτόλης (γεν. 1973) είναι ένας σύγχρονος μετα-σουρεαλιστής κεραμίστας με μια ιδιαίτερη οπτική στο έργο του. Αφοσιωμένος λάτρης της πλαστικότητας του πηλού που του επιτρέπει να δημιουργεί τις μορφές της φαντασίας του, έχει κερδίσει μια θέση στην τέχνη των ημερών μας, δημιουργώντας έναν ιδιόρρυθμο και βαθυστόχαστο κόσμο που κατοικείται από μορφές ζώων. Έναν μικρόκοσμο, με χαλαρωμένα τα όρια της πραγματικότητας και της φαντασίας που διαπνέεται από χιούμορ, γοητευτική αθωότητα, παιχνιδιάρικες μεταμορφώσεις, πλούσιο σε ανθρωπολογικούς συνειρμούς.
Όταν πρωτοσυνάντησα τον Μπερτόλη, τον αποκάλεσα αστειευόμενος ‘Tom Hanks της κεραμικής’. Η ανταπόκρισή του -μ’ ένα αφοπλιστικά καλοσυνάτο χαμόγελο- έγινε ακρογωνιαίος λίθος της επικοινωνίας μας, μια κοινή γλώσσα χιούμορ και αμοιβαίας κατανόησης. Όσοι τον γνωρίζουν, ξέρουν ότι πρόκειται για μια ήπια δύναμη. Ομοίως, όσοι γνωρίζουν τα πήλινα γλυπτά του, αντιλαμβάνονται ότι τα ζωάκια του είναι ο παραδείσιος κόσμος του, ένας κόσμος εννοιολογικός και αντανακλαστικά ανθρωπολογικός. Κάτω από τις φαινομενικά αφελείς, παιχνιδιάρικες και ενίοτε γκροτέσκες ζωομορφές του κρύβεται πάντα ένα λεπτό σχόλιο για την ανθρώπινη κατάσταση, ένας αναστοχασμός για τον κόσμο όπως είναι και όπως θα μπορούσε να είναι.
Το 2007, άρχισε να συμμετέχει σε ομαδικές εκθέσεις και πραγματοποίησε την πρώτη του εκτεταμένη ατομική έκθεση το 2013 στο Ατελιέ της Αθηνάς Λατινοπούλου στη Ραφήνα. Ακολούθησε το επίσημο ντεμπούτο του στην Gallery 7 το 2016, παρουσιάζοντας τη σειρά ΚαλοΚάγαθα Ζωάκια. Από το ξεκίνημά της πορείας του μέχρι το 2016, ο Μπερτόλης επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση της περίπλοκης σχέσης μεταξύ ζώων και ανθρώπων (Δεινόσαυροι και Άνθρωποι 2007, Άνθρωποι και Ελέφαντες 2011), του ζωικού βασιλείου (Κάπου στο Νείλο 2010, Τόμπι και Νταίζη 2012, Καμηλοπαρδάλεις και Δεινόσαυροι 2012, Κόκορας 2014) καθώς και στις Αφρικανικές (2008) και Ινδιάνικες Τελετουργικές Μάσκες (2009) μελετώντας ανατομικά και διαδραστικά χαρακτηριστικά μαζί με τις πολιτιστικές παραμέτρους τους.
Ως φυσιοδίφης, ο Θωμάς Μπερτόλης αναλύοντας σχολαστικά τα ανατομικά χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές των ζώων, άρχισε σταδιακά να δημιουργεί το δικό του είδος cabinets of curiosities (Wunderkammer). Ωστόσο, σε αντίθεση με τις συλλογές αξιοπερίεργων και εξωτικών ζώων του 16ου και 17ου αιώνα που προήλθαν από τις αποικίες, όπως περιγράφει η Paula Findlen (1994, 17-18), η συλλογή του Μπερτόλη είναι μια φυσική συγκέντρωση των πιο εκκεντρικών συμπεριφορών που επιδεικνύουν τα πήλινα ζώα που πλάθει. Μερικές φορές φαίνονται υπερβολικές σε τέτοιο βαθμό, ώστε οι αποδόσεις των μορφών είναι αναπόφευκτα γκροτέσκες.
Πως αλλιώς θα μπορούσε να αποδοθεί ένα Μελαγχολικό Λιονταράκι, ένα Φωνακλάδικο Ελεφαντάκι, ένας Φιλήδονος Τράγος, ένας Παιχνιδιάρης Ιπποπόταμος, μια Αυτό-συγχαιρόμενη Μαϊμουδίτσα, ή ένα Ελεφαντάκι που πατά γερά στα πόδια του να βοηθήσει το Κροκοδειλάκι να βουτήξει στο ποτάμι από ψηλά, εάν δεν συναντηθούν η οξεία παρατηρητικότητα και το πλεονάζον χιούμορ του Μπερτόλη στη δημιουργία τέτοιων γλυπτών; Είναι δυνατόν η μελαγχολία να βαραίνει ένα δυναμικό και μεγαλοπρεπές λιοντάρι; Ένας τρομακτικός ιπποπόταμος και μόνον από τον όγκο του να αναδεικνύεται παιχνιδιάρης; Ένα ελεφαντάκι να στήνει αυτί; Ένας γαϊδαράκος να λύνεται στα γέλια ρίχνοντας μια κλωτσιά και μια άτακτη μαϊμουδίτσα να κλείνει το μάτι με νόημα;
Ο Μπερτόλης πάει κόντρα στις προκατασκευασμένες αντιλήψεις μας για τα ζώα και μας δίνει μια ευφάνταστη και φρέσκια προοπτική για το ζωικό βασίλειο. Είναι απίθανο να συναντήσει κάποιος ένα ελεφαντάκι με γουρλωμένα μάτια, ή έναν ελέφαντα του οποίου οι χαυλιόδοντες λυγίζουν σαν χέρια για να καλύψουν τα μάτια του σαν να παίζει κρυφτό! Όμως, στον κόσμο του Θωμά Μπερτόλη αυτές οι ιδιότυπες παρεμβάσεις γίνονται μια ισχυρή, πρωτότυπη και αυθεντική προτροπή να αγκαλιάσουμε το θαύμα και την πολυπλοκότητα του φυσικού κόσμου, να ανακαλύψουμε εκ νέου την ψυχολογία των ζώων, τα οποία ενδεχομένως, να μοιράζονται τα ίδια συναισθήματα και πάθη που κρύβονται στους ανθρώπους.
Το πήλινο ζωικό του βασίλειο είναι πολύ περισσότερο από ό,τι φαίνεται με το μάτι, και η πρόσκλησή του να εξετάσουμε πέρα από την επιφάνεια για να εκτιμήσουμε τις συχνά παραγνωρισμένες συναισθηματικές ζωές των πλασμάτων που μοιράζονται τον κόσμο μας, παραμένει ανοικτή.
Η υπερβολή στο έργο του δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μεταμόρφωση. Ο μετασχηματισμός αυτός δεν έχει τις ρίζες του στην ονειρική φαντασία των σουρεαλιστών, αλλά μάλλον στη φαντασία που διαμορφώνεται από τη φυσική παρατήρηση, την οξύτητα του βλέμματος, τους σημειωτικούς συνειρμούς, το χιούμορ και μια απροσδιόριστη διαίσθηση για τη μελλοντική διαμόρφωση της ζωής στον πλανήτη. Γιατί οι απρόβλεπτες συμπεριφορές των ζώων που αντανακλούν ανθρώπινες συμπεριφορές τον οδήγησαν στην επόμενη ενότητα των έργων όπου ο ψυχολογικός υβριδισμός μεταλλάσσεται σε βιολογικό υβριδισμό.
Στο εργαστήρι του, ο υβριδικός χειροκόκορας εγείρει ερωτήματα: πρόκειται για την παλάμη ανθρωποειδούς που καταλήγει σε κεφάλι κόκορα ή για έναν κόκορα με το κεφάλι στραμμένο προς τα φτερά που έχουν μεταμορφωθεί σε παλάμη γορίλα! Ανθρωποειδής Υβριδισμός, θα μπορούσε να το περιγράψει καλύτερα, αφήνοντας την πιθανότητα να είναι το ένα ή το άλλο! Αυτή η παράδοξη και αφύσικη σύνθεση προκαλεί συνειρμούς με ταινίες επιστημονικής φαντασίας όπως το Avatar, τα υβριδικά πλάσματα της μυθολογίας, τα οραματικά υβρίδια του Hieronymus Bosch ακόμη και την μεταμόρφωση μιας καμήλας σε κόκορα από τον Salvador Dalí.
Κατά τη διάρκεια μιας βαρκάδας με την Gala, κατά μήκος των βράχων του ακρωτηρίου Creus στο Cadaques, ο Dalí, παρατηρώντας τους βράχους έβλεπε να αναδύονται διαρκώς μορφές: «[…] αυτό που ήταν το κεφάλι της καμήλας σχημάτιζε τώρα τη χαίτη, και το κάτω χείλος της καμήλας, που ήδη προεξείχε, είχε επιμηκυνθεί για να γίνει το ράμφος. Η καμπούρα, η οποία προηγουμένως βρισκόταν στη μέση της πλάτης της, ήταν τώρα ολόκληρη πίσω και σχημάτιζε την ουρά του κόκορα (Stalpaert 2012, 11:101-116).
Δεν θα σταθώ στις ασυνείδητες ονειρικές σκέψεις που αναφέρει ο Breton ότι οι σουρεαλιστές τις επιδίωξαν για να υπονομεύσουν τις λογικές βεβαιότητες και τις σταθερές ταυτότητες των πραγμάτων. Έτσι κι αλλιώς, το σουρεαλιστικό παράδοξο προϋπάρχει της ανθρώπινης λογικής. Αν οι μεταμορφώσεις του Dalí αναφέρονται στη ρευστότητα της πραγματικότητας και του ανθρώπινου ψυχισμού, ο υβριδισμός του κόκορα του Μπερτόλη είναι ένα διαφορετικό είδος μετασχηματισμού, που ευθυγραμμίζεται με τις υποσχέσεις της μοριακής βιοτεχνολογίας. Ο υβριδισμός στο έργο του μπορεί να θεωρηθεί προάγγελος των απίθανων προοπτικών που οραματίζονται οι μετα-ανθρωπιστές στοχαστές. Σ’ αυτή την κατεύθυνση κινείται επίσης, ο ανθρωποειδής δεινόσαυρος με κεφάλι κόκορα. Τι μπορεί να σημαίνει ένα προϊστορικό πλάσμα με ανθρώπινα χαρακτηριστικά και το κεφάλι ενός οικόσιτου πτηνού, αν δεν είναι ένα σχόλιο για τη συνέχεια της ζωής με το παρελθόν να διαπλέκεται με το παρόν για να δημιουργήσει ένα απρόβλεπτο μέλλον εξέλιξης; Μπορεί ο υβριδισμός των αρχαίων αιγυπτιακών θεών να είναι μια συναρπαστική πτυχή της μυθολογίας και οι μορφές του Ανούβη, του Θωθ και της Χάθορ να εμπνέουν το Hollywood και να προηγούνται της σύγχρονης βιοτεχνολογίας, αλλά ο πολιτισμικός υβριδισμός της ψηφιακής παγκοσμιοποίησης που βιώνουμε ανοίγει ένα νέο πεδίο γλυπτικής έρευνας για τον Θωμά Μπερτόλη.
Πριν από τριάντα περίπου χρόνια, όταν ο Κύπριος καλλιτέχνης Στέλιος Αρκαδίου, γνωστός ως Stelarc (http://stelarc.org/_.php), άρχισε να εξερευνά τον μετα-ανθρωπισμό (post-humanism) και τη μελλοντική αποδόμηση του σώματος, διασταυρώνοντας το με την τεχνολογία και την τεχνητή νοημοσύνη, φύτεψε ένα αυτί στο μπράτσο του. Φυτεύοντας ένα επιπλέον αυτί σ’ αυτά που διαθέτει το ανθρώπινο σώμα, υπαινίχτηκε τις νέες μορφές ανθρώπινης ύπαρξης που φαίνεται να προβλέπουν τα υβριδικά γλυπτά του Θωμά Μπερτόλη. Σήμερα, προσεγγίζουμε αυτές τις νέες μορφές ύπαρξης που μπορεί να εμφανιστούν στο μέλλον όχι τόσο με φόβο αλλά με περιέργεια. Γι’ αυτό και οι πήλινοι υβριδισμοί του Μπερτόλη, είναι κάτι περισσότερο από απλή τέχνη. Αντιπροσωπεύουν έναν προκλητικό πολιτισμικό μετασχηματισμό της μετα-σουρεαλιστικής επιστημονικής φαντασίας. Όπως λέει ο ίδιος: «Όλα αυτά βγαίνουν από το σκοτάδι μέσα από το βλέμμα των γλυπτών μου, τα οποία έχουν μια σύνδεση, με αρχέγονους ελληνικούς και άλλους μύθους της προϊστορίας. Ένα πνευματικό δημιουργικό μπλέξιμο της ζωής». (Μπερτόλης 2022)
Γιάννης Κολοκοτρώνης
Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Δ.Π.Θ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
