Δύο έργα, η Αποκαθήλωση (1983, λάδι σε μουσαμά́ 200 x 120 εκ.) του ζωγράφου Άγγελου και το Άτιτλο (2015, επεξεργασμένη φωτογραφία σε ύφασμα 210×140 εκ.) της Ελένης Λύρα αν και μοιάζουν με υπερβατικές θρησκευτικές εικόνες, διαφέρουν ως προς την προσέγγιση και τον φιλοσοφικό τους στοχασμό.
Το Άτιτλο της Ελένης Λύρα, δεν είναι πίνακας ζωγραφικής αλλά μια επεξεργασμένη φωτογραφία που απεικονίζει μια οστεωμένη γυναικεία μορφή ξαπλωμένη σ’ ένα έντονο κόκκινο βελούδο, δημιουργώντας μια εμπειρία σχεδόν ανάγλυφη. Πρόκειται για το εύθραυστο σώμα της πρωτοπόρου καλλιτέχνιδας Άσπας Στασινοπούλου (1935-2017), η στάση της οποίας θυμίζει συνειρμικά κλασικές απεικονίσεις της Αποκαθήλωσης του Χριστού.
Η φωτογραφία ακολουθεί το σύγχρονο φωτορεαλισμό, αλλά η πόζα και η διάταξη την ανυψώνουν σε μια εξιδανικευμένη, σχεδόν πνευματική κατάσταση. Η σαρκική υλικότητα διαπλέκεται με τον πνευματικό συμβολισμό σε μια σύνθεση ρεαλιστικού ιδεαλισμού. Το σώμα, τεντωμένο και εκτεθειμένο, ισορροπεί ανάμεσα στην ευαλωτότητα και την υπέρβαση, όμοια με την τάση της σύγχρονης οπτικής κουλτούρας να επανερμηνεύει κλασικά θέματα απογυμνώνοντάς τα από το αρχικό τους νόημα, για να τα επικαλύψει με νέες, προσωπικές ερμηνείες. Σ’ αυτό το πλαίσιο, η φωτογραφία της Λύρα, ξεπερνά τη θρησκευτική αναφορά και γίνεται φόρος τιμής στην Άσπα Στασινοπούλου, η οποία βρισκόταν στο τελευταίο στάδιο της ζωής της. Και οι δύο καλλιτέχνιδες, σε μια μοναδική σύμπραξη, αντιμετώπισαν τη σωματική φθορά και την υπαρξιακή ευθραυστότητα με ενστικτώδη αλλά και ποιητική ευαισθησία.
Επιπλέον το Κόκκινο Φουστάνι (2023 ύφασμα 140×120 εκ.) της Ελένης Λύρα, αναρτημένο στον τοίχο σταυρόσχημα, μετατρέπει ένα καθημερινό ρούχο σε γλυπτό κειμήλιο. Η απουσία του σώματος, μια έμμεση αναφορά στον θάνατο της Άσπας Στασινοπούλου, γίνεται η πιο συγκινητική δήλωση για την παρουσία της μέσω της απουσίας της και ταυτόχρονα ένα φιλοσοφικός στοχασμός γι’ αυτό που ήταν και αυτό που έγινε. Το κενό ένδυμα, αισθησιακό και στοιχειωμένο πλέον, είναι ένα οδυνηρό σύμβολο στην ιστορία της θηλυκότητας, της τελετουργίας, των κοινωνικών κατασκευών της ταυτότητας και τελικά, στην οριστική απουσία. Η Ελένη Λύρα επαναπροσδιορίζει τις θρησκευτικές και ιστορικές εικόνες της δυτικής τέχνης σ’ ένα σύγχρονο πλαίσιο ποιητικής ευαισθησίας, δημιουργώντας έναν κοινωνικό διάλογο μεταξύ παρελθόντος / παρόντος, υλικού / εφήμερου, ιερού / βέβηλου, ζωής / θανάτου, παρουσίας / απουσίας.
Η αισθητική της Λύρα διακρίνεται από την απλότητα στην έκφραση και τη φορτισμένη συναισθηματικά ατμόσφαιρα. Οι φωτογραφίες της είναι σκηνοθετημένες, δραματικές συνθέσεις που εξερευνούν θέματα θυσίας, μεταμόρφωσης και διάλυσης της ταυτότητας, μέσα από μια θεατρική και ιερή οπτική γλώσσα. Νωρίτερα, τη δεκαετία του 1990, απεικόνισε εξανθρωπισμένους Αρχαγγέλους του Φωτός (1998 ψηφιακή εκτύπωση σε πανί, 148 x 54 εκ.) ντυμένοι με στρατιωτικές στολές να κατοικούν σε μικρά άθλια δωμάτια του Ψυρρή και τη δεκαετία 2000, σύγχρονες αγγελικές μορφές να ίπτανται στην Κεντρική Αγορά της Αθήνας (2001 ψηφιακή εκτύπωση, εγκατάσταση σε φωτεινό κουτί). (Κολοκοτρώνης 2007, 326-327)
Η Αποκαθήλωση του ζωγράφου Άγγελου (1983) απεικονίζει μια γυναίκα να κοιτάζει προς τα πόδια μιας αιωρούμενης μορφής που φέρει πληγές, οι οποίες ενδεχομένως συμβολίζουν τον Χριστό. Η δραματική χρήση του chiaroscuro και η τοποθέτηση των χεριών της παραπέμπουν σε αναπαραστάσεις της Παναγίας ή σε σκηνές Θρήνου. Οι χρωματικές αντιπαραθέσεις του κόκκινου, του μπλε και του λευκού γίνονται πολύ πιο έντονες στο πυκνό μαύρο φόντο. Ιδίως οι πτυχώσεις του λευκού υφάσματος αποκτούν μια ανάγλυφη ποιότητα, ενισχύοντας την αληθοφανή γλυπτική διάσταση της σύνθεσης. Η σκηνοθετημένη στάση και η σχολαστική περιγραφική ακρίβεια δημιουργούν μια φωτορεαλιστική σύνθεση που παραμένει ρεαλιστική αλλά διαπνέεται από μια εξιδανικευμένη μεταφυσική αίσθηση. Ο ιδεαλιστικός ρεαλισμός του ζωγράφου Άγγελου προσφέρεται για μια εξιδανικευμένη, πνευματική ερμηνεία που προσομοιάζει με μια εξιδανικευμένη θρησκευτική αφήγηση.
Επιπλέον, η Σταύρωση του Άγγελου (1991, λάδι σε καμβά 120 x 100 εκ.) δίνει μια υπερ-ρεαλιστική ερμηνεία του πόνου του Χριστού. Το σκυμμένο κεφάλι και τα τεντωμένα χέρια του τονίζουν τόσο το βάρος του πόνου όσο και την ιερή αποδοχή της θυσίας. Σε αντίθεση με τις βυζαντινές αναπαραστάσεις, ο Άγγελος απομακρύνεται από την στυλιζαρισμένη συμβολική απεικόνιση και εστιάζει στον εξανθρωπισμό του Χριστού, στον πόνο του και το βαθύ συναίσθημα που εκπέμπει.
Ήδη από τη δεκαετία του 1970, σε μια εποχή που στην ελληνική τέχνη κυριαρχούσε η αφαίρεση, ο Άγγελος εισήγαγε μια διαφορετική προσέγγιση του μεταμοντερνισμού. Παρέμεινε προσηλωμένος σε θέματα που είχαν βαθιά απήχηση στο συναισθηματικό πυρήνα του θεατή, δίνοντας προτεραιότητα στην αυθεντικότητα και την ειλικρίνεια των ανθρώπινων συναισθημάτων σε μια περίοδο ραγδαίων κοινωνικών αλλαγών. Από τα πρώτα του έργα, υιοθέτησε το νεομπαρόκ σκηνογραφικό ρεαλισμό, συνδυάζοντας τον δραματικό φωτισμό με τη σχολαστική λεπτομέρεια για να τονίσει τόσο την αισθητική γοητεία των αντικειμένων όσο και τη βαθιά ομορφιά που ενυπάρχει στην ανθρώπινη μορφή. Ο Άγγελος επανερμήνευσε το συναίσθημα και την πνευματική ενδοσκόπηση μέσα από ζωγραφιές σκηνικού ρεαλισμού, χρησιμοποιώντας θεατρικές συνθέσεις για να αναδείξει διαχρονικές ανθρώπινες εμπειρίες.
Οι θρησκευτικές συνθέσεις του Άγγελου συγκαταλέγονται στα πιο βαθιά πνευματικά και τεχνικά απαιτητικά έργα του. Σε αντίθεση με τη βυζαντινή εικονογραφία, η οποία ακολουθεί αυστηρές συμβάσεις, οι πίνακές του, προσφέρουν μια τολμηρή παρέμβαση στη θρησκευτική τέχνη, που εμπλουτίζει τα παραδοσιακά θέματα με ιδεαλιστικό ρεαλισμό. Σ’ αυτά, αντί να αναδημιουργεί απλώς την ιστορική εικονογραφία, τη μετατρέπει σε ένα σύγχρονο διαλογισμό για την πνευματικότητα, την υπερβατικότητα και τη διαχρονική αναζήτηση του νοήματος. (https://www.periou.gr/giannis-kolokotronis-o-metamonternismos-tou-zografou-angelou/?fbclid=IwAR0bP4CWO58xX6qYsAf5jiijw-ZMQFg_gvXmlOOGStV48IVkxLSxxk_JGoI)
Μπορούν να τοποθετηθούν σε μια εκκλησία ή προορίζονται για μουσειακές εκθέσεις ή για προσωπική ενατένιση; Μπορούν να λειτουργήσουν ως αντικείμενα προσευχής ή μήπως αντιπροσωπεύουν μια ευρύτερη αλλαγή στη σύγχρονη πνευματικότητα, μια αλλαγή που δίνει έμφαση στον ανθρώπινο πόνο και τη συναισθηματική συγκίνηση αντί για τις παραδοσιακές απεικονίσεις του θείου πάθους;
Το Άτιτλο και το Κόκκινο Φόρεμα της Ελένης Λύρα αν και παραπέμπουν σε παραδοσιακές αναπαραστάσεις της Αποκαθήλωσης, χρησιμοποιούν ένα αντισυμβατικό μέσο, τη φωτογραφία, που δεν εντάσσεται στην παραδοσιακή θρησκευτική αισθητική. Η γυναικεία μορφή δεν απεικονίζει τον Χριστό ή έναν άγιο, καθιστώντας την περισσότερο ερμηνευτική παρά κανονιστική για τη θρησκευτική προσκύνηση. Το ίδιο και το Κόκκινο Φουστάνι. Αντίθετα, και οι δύο φωτογραφίες λειτουργούν σαν έργα στοχασμού πάνω σε θέματα που αφορούν τον πόνο, την ανάσταση και την ανθρώπινη σύνδεση με το θείο. Η Λύρα τονίζει την υπαρξιακή αγωνία μπροστά στη θνητότητα, τον πόνο και την πνευματική εξύψωση.
Η Αποκαθήλωση και η Σταύρωση του ζωγράφου Άγγελου παραπέμπουν σαφώς σε χριστιανικά θέματα. Τα στίγματα στα πόδια και το βλέμμα της γυναίκας προς τα πάνω, η οποία μπορεί να συμβολίζει τη Μαρία ή μια πενθούσα πιστή, ακολουθούν καθιερωμένες θρησκευτικές παραδόσεις. Η χρήση του chiaroscuro δημιουργεί μια μυστικιστική ατμόσφαιρα που θα μπορούσε να βοηθήσει στον διαλογισμό και ενδεχομένως την προσευχή. Ωστόσο, η αποσπασματική απεικόνιση του Χριστού, με ορατά μόνον τα πόδια, αποκλίνει από τα παραδοσιακά εικονογραφικά πρότυπα, τα οποία συνήθως αποδίδουν ολόκληρη τη μορφή. Αυτή η αφαίρεση, ενισχύει το στοχαστικό χαρακτήρα του έργου, καθιστώντας το κατάλληλο για περισυλλογή παρά για άμεση λατρευτική προσκύνηση.
Ωστόσο, τα έργα τόσο του Άγγελου όσο και της Ελένης Λύρα, προσκαλούν σ’ έναν προσωπικό πνευματικό διαλογισμό: Ο ρεαλιστικός ιδεαλισμός της Λύρα παρουσιάζει ένα πραγματικό σώμα σε μια οραματική αποδοχή της θνητότητας, ενώ ο ιδεαλιστικός ρεαλισμός του Άγγελου προσφέρει μια διαρκή προσδοκία για την αναγέννηση των ανθρώπινων συναισθημάτων και της πίστης.
Γιάννης Κολοκοτρώνης
Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Δυτικής Τέχνης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών /Δ.Π.Θ.
Βιβλιογραφία
Κολοκοτρώνης, Γιάννης. (2007). Νέα Ελληνική Τέχνη 1974-2004. Εκδόσεις Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης.
Κολοκοτρώνης, Γιάννης. (2013). Άγγελος ζωγραφική. Εκδόσεις Μέλισσα.
Τίτλοι έργων
Ελένη Λύρα, Άτιτλο (2015 Επεξεργασμένη φωτογραφία σε ύφασμα 210×140 εκ.)
Ελένη Λύρα, Κόκκινο Φουστάνι (2023 ύφασμα 140×120 εκ.)
Ελένη Λύρα, Αρχάγγελος (1998 ψηφιακή εκτύπωση σε πανί, 123 x 94 εκ.)
Ελένη Λύρα, Αρχάγγελοι (1998 ψηφιακή εκτύπωση σε πανί, 148 x 54 εκ.)
Ελένη Λύρα, Αγορά́ (2001 ψηφιακή εκτύπωση, εγκατάσταση σε φωτεινό κουτί)
Άγγελος, Αποκαθήλωση (1) (1983 λάδι σε μουσαμά́ 200 x 120 εκ.)
Άγγελος, Σταύρωση (1991 λάδι σε μουσαμά́ 120 x 100 εκ.)
Άγγελος, Προσευχή́ στους παγκοσμίους νόμους (1998 λάδι σε μουσαμά́ 140 x 120 εκ.)
Άγγελος, Αποκαθήλωση (2) (1995 λάδι σε μουσαμά́ 100 x 60 εκ.)
