Πριν από λίγες μέρες, έλαβα μέσω κινητού τηλεφώνου, μια φωτογραφία του πρόσφατου πίνακα της Σίλιας Φιλίππου, προτού ακόμη στεγνώσουν οριστικά τα χρώματα στο μουσαμά της. Η ίδια τον αποκαλεί «Γαλάζια Συμφωνία» (2024, ακρυλικά σε μουσαμά 120×120 cm), ένα τολμηρό και σχολαστικά λεπτομερές έργο, με βοτανικά θέματα, που με έκανε να απορήσω. Να απορήσω επειδή σπάνια μια σύγχρονη ζωγράφος επιδεικνύει τέτοια εμμονική προσήλωση στην απεικόνιση της φύσης, ώστε να κινδυνεύει η τέχνη της να κατηγορηθεί ως επιδέξια αλλά «διακοσμητική» ζωγραφική.
Σε προηγούμενο άρθρο μου, εξήρα την εκθαμβωτική πολυχρωμία του έργου της, την απαράμιλλη ικανότητά της να ζωντανεύει τη φύση και να καθηλώνει το βλέμμα στο εξελιγμένο παιχνίδι των χρωμάτων, των γραμμών και των οργανικών μορφών. Αυτό δεν συμβαίνει απλώς επειδή η Σίλια Φιλίππου είναι λάτρης της φύσης, αλλά επειδή όλα τα στοιχεία της ζωής στους πίνακές της, αναλύονται μέσω των φυτών. Όπως έχω αναλύσει εκτενώς τη ζωγραφική της στο periou.gr (22/06/2024), η τέχνη της Φιλίππου υπερβαίνει την απλή αναπαράσταση για να εμβαθύνει σε ουσιαστικές φιλοσοφικές διαστάσεις της σύγχρονης ζωής.
Η εμμονή της Φιλίππου, συμβαδίζει με τη σύγχρονη φιλοσοφική κατανόηση των φυτών ως δυναμικών παραγόντων στη διαμόρφωση της ιστορίας της Γης. Ο βοτανολόγος David Beerling, σε έργα όπως Vegetation and the Terrestrial Carbon Cycle: The First 400 Million Years (Cambridge University Press, 2001) και The Emerald Planet: How Plants Changed Earth’s History (Oxford University Press, 2017),[1] υποστηρίζει ότι τα φυτά δεν είναι «σιωπηλοί μάρτυρες του χρόνου» αλλά ενεργές γεωλογικές δυνάμεις που έχουν διαμορφώσει βαθιά το κλίμα και το τοπίο του πλανήτη. Ο Beerling αποδεικνύει ότι τα φυτά όχι μόνο μειώνουν το διοξείδιο του άνθρακα και αυξάνουν το οξυγόνο, αλλά και ρυθμίζουν τα οικοσυστήματα με τρόπους που είναι κρίσιμοι για την επιβίωση της ανθρωπότητας.
Παρομοίως, ο Ιταλός φιλόσοφος Emanuele Coccia, στο βιβλίο του The Life of Plants: A Metaphysics of Mixture (Polity Press, 2018), προτείνει ότι τα φυτά είναι οι δημιουργοί της ατμόσφαιρας και του ίδιου του κύκλου της ζωής. Ο Coccia υποστηρίζει ότι ο κόσμος δεν πρέπει να θεωρείται ως μια συλλογή αντικειμένων αλλά ως μια συνεχής διαδικασία ζωής που διαιωνίζεται μέσω της κατανάλωσης και της μετατροπής της ύλης από τα φυτά. Η άποψη αυτή καταργεί τις ανθρωποκεντρικές ιεραρχίες, τοποθετώντας τα φυτά στο κέντρο της οικολογικής και μεταφυσικής σκέψης. https://www.pinupmagazine.org/articles/emanuele-coccia-interview Η Γαλάζια Συμφωνία της Σίλιας Φιλίππου, με τη ζωντανή έκρηξη της φυτικής ζωής και τις πολυεπίπεδες μορφές της, απηχεί αυτές τις ιδέες, δίνοντας έμφαση στα φυτά ως δημιουργούς και συντηρητές της ζωής.
Ως σύνθεση, η «Γαλάζια Συμφωνία» φαίνεται παραπλανητικά απλή, σχεδόν φωτογραφική στο ρεαλισμό της. Εντούτοις, πρόκειται για μια περίπλοκη διάταξη πυκνών φυλλωμάτων, σε δεκάδες αποχρώσεις του μπλε, του πορτοκαλί και του πράσινου. Η διαστρωμάτωση των φύλλων και των βλαστών δημιουργεί μια δυναμική, σχεδόν χαοτική σκηνή που δεν υποδηλώνει απλά την αφθονία και την ενυπάρχουσα πολυπλοκότητα της φύσης, αλλά την κάνει να εκρήγνυται από ζωντάνια και ενέργεια. Αυτή η ενέργεια ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα ότι, το 80% της συνολικής βιομάζας του πλανήτη αποτελείται από φυτική ζωή, ενώ τα ζώα αποτελούν σχεδόν το μισό του 1%. (Kavior Moon, «Sowing Discourse», Art in America January 31, 2022). Ο βοτανικός ρεαλισμός της Σίλιας Φιλίππου ακροβατεί στα όρια της αφαίρεσης. Οι περίπλοκες μη ρεαλιστικές λεπτομέρειες των φύλλων, των βλαστών και των λουλουδιών και οι εξωπραγματικές έντονες αποχρώσεις ωθούν τις μορφές σχεδόν σε μια σουρεαλιστική αφαίρεση.
Η κυριαρχία του μπλε στη Γαλάζια Συμφωνία, που εκδηλώνεται με το μπλε ηλεκτρίκ, το μπλε του κοβαλτίου, το ναυτικό μπλε και άλλα, δημιουργεί μια συμφωνική αρμονία που θυμίζει την εμβληματική εξερεύνηση του μπλε από τον Yves Klein. Τα μονοχρωματικά έργα του Klein, ιδιαίτερα το International Klein Blue (IKB), επεδίωκαν να παραπέμψουν στο άπειρο και το άυλο, δίνοντας έμφαση στο μπλε ως γέφυρα μεταξύ του γήινου και του πνευματικού. Τα αποχρωματισμένα μπλε της Φιλίππου φαίνεται να επαναλαμβάνουν αυτή την αίσθηση της υπερβατικότητας, παραμένοντας ταυτόχρονα προσγειωμένα στην οικολογική υλικότητα του φυσικού κόσμου. Η χρήση του μπλε στη ζωγραφική της, οδηγεί επίσης σε συλλογισμό σχετικά με την ιστορική του σημασία. Όπως περιγράφει ο Michel Pastoureau στο βιβλίο Blue: The History of a Colour (2001), το μπλε μετατράπηκε σταδιακά από μια παραμελημένη απόχρωση στην αρχαιότητα σε κυρίαρχη πολιτιστική δύναμη κατά τον 18ο αιώνα και στο πιο διάσημο χρώμα στον 20ό αιώνα. «Σημειολογικά, είναι λιγότερο έντονο κυρίως από το κόκκινο, το πράσινο, το λευκό ή το μαύρο, δεν σοκάρει, δεν πληγώνει, δεν εξεγείρει» λέει ο Pastoureau (2004: 182), συμβολίζοντας το βάθος, τη γαλήνη, την ασφάλεια και την ουδετερότητα.
Συγκρίνοντας το έργο της Φιλίππου με τα εμπνευσμένα από τα βοτανικά έργα του Cy Twombly, ιδιαίτερα με το έργο του Blooming: A Scattering of Blossoms & Other Things (2007), βλέπουμε μια αντίθετη αλλά και συμπληρωματική προσέγγιση του φυσικού κόσμου. Η χειρονομιακή αφαίρεση του Twombly μετατρέπει τις βοτανικές μορφές σε συναισθηματικές και συμβολικές αναπαραστάσεις. Η χρήση απαλών, γήινων αποχρώσεων και αποσπασματικών συνθέσεων αντανακλά τη φευγαλέα, εφήμερη ομορφιά της φύσης. Αντίθετα, η Μπλε Συμφωνία της Φιλίππου βυθίζει τον θεατή σε μια πληθώρα λεπτομερειών, κατακλύζοντας τις αισθήσεις με τη ζωτικότητα της φύσης. Εκεί που ο Twombly στοχάζεται πάνω στην παροδικότητα, η Φιλίππου εξυμνεί τη διασυνδεδεμένη, διαρκή δύναμη του φυτικού κόσμου. Και οι δύο καλλιτέχνες ασχολούνται με την ιδέα της φύσης ως δημιουργικής και μεταμορφωτικής δύναμης, αν και οι μέθοδοί τους διαφέρουν. Οι μεθοδευμένες εξπρεσιονιστικό-μινιμαλιστικές χειρονομίες του Twombly παραπέμπουν στη μνήμη και τη φθορά, ενώ ο παλλόμενος ρεαλισμός της Φιλίππου υπογραμμίζει τον οικολογικό και μεταφυσικό κεντρικό ρόλο των φυτών. Αν οι βοτανικές μορφές του Cy Twombly είναι εσωστρεφείς και ποιητικές αφήνοντας κενό χώρο στους μουσαμάδες ώστε ο θεατής κινηθεί σ’ ένα χώρο ποιητικής αφαίρεσης, ο ασφυκτικός φυτικός κόσμος και η πυκνή διαστρωμάτωση της χλωρίδας στη «Γαλάζια Συμφωνία» της Σίλιας Φιλίππου επανατοποθετεί τον άνθρωπο μέσα στον οικολογικό ιστό όπου κάθε στοιχείο της φύσης έχει ίση σημασία. Μαζί, προσφέρουν έναν πολύπλευρο διάλογο με τον φυσικό κόσμο: Ο Twombly μέσα από τον φακό του ανθρώπινου συναισθήματος και της θνητότητας και η Φιλίππου μέσα από έναν ύμνο της ανθεκτικής παρουσίας και της συστημικής πολυπλοκότητας της φύσης.
Η ζωγραφική της Φιλίππου, όταν εξετάζεται σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο, ξεπερνά το διακοσμητικό και γίνεται μια βαθιά δήλωση για τη διασύνδεση της ζωής, τη σημασία της δράσης των φυτών και το ρόλο της τέχνης στην προώθηση της οικολογικής συνείδησης. Γεφυρώνει τις επιστημονικές γνώσεις, τον φιλοσοφικό λόγο και την καλλιτεχνική καινοτομία, δημιουργώντας μια ζωντανή, πολυεπίπεδη σύνθεση που απαιτεί τόσο θαυμασμό όσο και περισυλλογή.
Γιάννης Κολοκοτρώνης
Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Δυτικής Τέχνης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Δ.Π.Θ.
Βιβλιογραφία
-
Beerling, David. Vegetation and the Terrestrial Carbon Cycle: The First 400 Million Years. Cambridge University Press, 2001.
-
Beerling, David. The Emerald Planet: How Plants Changed Earth’s History. Oxford University Press, 2017.
-
Coccia, Emanuele. The Life of Plants: A Metaphysics of Mixture. Polity Press, 2018.
-
Κολοκοτρώνης, Γιάννης: Η Εκθαμβωτική Πολυχρωμία της Σίλιας Φιλίππου https://www.periou.gr/giannis-kolokotronis-i-ekthamvotiki-polychromia-tis-silias-filippou/?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR3rfdXKlDEfbqmgH5JTfDRk4tmZRLHTbA-bPcTgsecfCZMEAlIQpickV_k_aem_ZIOEMLYYhjRonGHueYZ5_g
-
Moon, Kavior. “Sowing Discourse.” Art in America, 31 Jan. 2022. https://www.artnews.com/art-in-america/features/sowing-discourse-1234617345/
-
Pastoureau, Michel. Blue: The History of a Colour. Princeton University Press, 2001. Στα ελληνικά, Μπλε: η Ιστορία ενός Χρώματος μτφρ. Άννα Καρακατσούλη, Εκδόσεις Μελάνι 2004
-
Twombly, Cy. Blooming: A Scattering of Blossoms & Other Things. 2007. https://www.google.com/search?client=firefox-b-d&q=Twombly%2C+Cy.+Blooming%3A+A+Scattering+of+Blossoms+%26+Other+Things
-
Wainwright, Lisa S. Yves Klein, https://www.britannica.com/biography/Yves-Klein#ref957111
