Ποσειδώνος 20, στον Άλιμο, εκεί στον πανέμορφο παραθαλάσσιο περίπατο της περιοχής, βρίσκεται από το Σεπτέμβρη του 2023, το νέο δημόσιο έργο του Στέλιου Γαβαλά, Τα Μουσικά Φουγάρα. Τα δύο οκτάμετρα μουσικά φουγάρα, χρωματισμένα με ένα έντονο σκούρο μπλε περίβλημα και ένα ζωηρό κόκκινο και κίτρινο εσωτερικό, εκπέμπουν δύναμη και στερεότητα. Χωρίς απλά να συνυπάρχουν στον περίγυρο και χωρίς να επιβάλλονται στο αστικό περιβάλλον σαν τις θηριώδεις αμερικάνικες κατασκευές στο δημόσιο χώρο, τον αναδεικνύουν και τον απογειώνουν. Αυτές οι μεγαλοπρεπείς μεταλλικές δημιουργίες, σαν ατσάλινοι φύλακες κατά μήκος της παραλιακής διαδρομής, κάνουν κάτι περισσότερο από το να κοσμούν απλώς τον δημόσιο χώρο, τον ανυψώνουν σε μια σφαίρα ποίησης. Μόλις τοποθετήθηκαν γίνανε Φουγάρα – Τοπόσημο για τους κατοίκους και τους επισκέπτες γιατί δίνουν μια ποιητική διάσταση στο χώρο. Εξοπλισμένες με ενσωματωμένα ηχεία μέσα στους κυλινδρικούς κορμούς τους, με χορδές και μουσικά κλειδιά εξωτερικά, αντηχούν τους ήχους της θάλασσας και του ανέμου, δυναμώνοντας την ακουστική εμπειρία του χώρου. Και δεν νομίζω ότι μπορεί εύκολα κάποιος να διαφωνήσει μαζί μου, όταν η ρυθμική ηχώ της θάλασσας και του ανέμου που αναδύεται από αυτές τις καμινάδες μετατρέπει μια εμπειρία πεζοπορίας σε μουσική διαδρομή!
(https://www.facebook.com/SteliosGavalasArt/videos/755234744957947?locale=el_GR)
Τί να πρωτοπείς γι’ αυτόν το καλλιτέχνη, που έχει εξελιχθεί στον πιο εμβληματικό δημιουργό της γενιάς του με έργα που συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πιο σύγχρονα και οραματικά της εποχής μας; Δημιουργικός, εφευρετικός, επινοητικός, ακάματος δουλευταράς, ικανότατος τεχνίτης, βαθύς γνώστης των υλικών, της αρχαίας γλυπτικής και της σύγχρονης τέχνης όλα αυτά τα χαρακτηριστικά και πολλά άλλα επιβεβαιώνονται σχεδόν 30 χρόνια, από τα έργα του: τις διάσημες Σκάλες του και τις Αιωρούμενες Πολιτείες στα Σύννεφα, τις Ταξιδιάρικες και τις Αιωρούμενες Βάρκες, τα Φινιστρίνια, τις θαλασσινές Βαλίτσες και τώρα τα Μουσικά Φουγάρα. Ο Στέλιος μας έχει παρασύρει σ’ ένα διαρκές ταξίδι στην Ουτοπία, την μεταποιητική της καθημερινότητας σε τέχνη. Θα θυμόμαστε ότι στην ενότητα Ουτοπία (Εικαστικός Κύκλος, 2013) μια σκουριασμένη κυκλική σκάλα που ήταν σημείο αναφοράς στα ελληνικά νεοκλασικά σπίτια του ’30, ο Γαβαλάς τη μεταμόρφωσε σε μια απαλή και ρευστή εκδοχή της ένωσης δύο επιπέδων, της γης με τον ουρανό, της ύλης με τις ιδέες. Η φαντασιακή του διαδρομή σε συνδυασμό με τη επαγγελματική του εμπειρία, ως διευθυντής πιστών αντιγράφων του Τ.Α.Π., είναι αρχαιοελληνική και οι σκάλες του στη σειρά Το Ταξίδι της Ουτοπίας (2013), από τότε ισορροπούσαν επιδέξια ανάμεσα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, παρακάμπτοντας το θρησκευτικό συμβολισμό που συνδέεται με τη σκάλα του Ιακώβ!
Θα σταθώ ιδιαίτερα σε τέσσερα έργα-ορόσημα που έχει εκθέσει τα τρία τελευταία χρόνια σε ομαδικές εκθέσεις, που δείχνουν την πορεία του προς τα Μουσικά Φουγάρα του Αλίμου: στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας (2020), στον Κρυφό ήχο πένθιμης καμπάνας… Ελευθερία ή Θάνατος (2021), στην Deepfake Μύρτις (2021) και στο Ερωτικό του Ρίπεσι (2022).
Συμμετέχοντας στη μνημειακή έκθεση Σαλαμίς 2020 (Νομισματικό Μουσείο, σε επιμέλεια των Γιώργου Κακαβά και Παναγιώτη Τσελέκα), ο Στέλιος Γαβαλάς παρουσίασε ένα φαινομενικά απλό εννοιολογικό έργο: ένα επιχρυσωμένο στεφανωμένο φινιστρίνι στο κέντρο ενός σκουριασμένου μεταλλικού φύλλου (140 x 200 εκ.) στην επιφάνεια του οποίου ήταν γραμμένα με την αρχαία ελληνική γραφή τα ονόματα των συμμαχικών πόλεων που διαδραμάτισαν ρόλο στο ιστορικό γεγονός. Καθώς το βλέμμα του παρατηρητή εισχωρούσε μέσα από το βασιλικό φινιστρίνι, αιχμαλωτιζόταν στη προβολή βίντεο που αποτύπωνε την αγριεμένη θάλασσα. Το ταραχώδες θαλάσσιο τοπίο διέγειρε τη μνήμη σε μια αφηρημένη φαντασιακή εικονοποιΐα της τραγωδίας των Περσών που συνέβη το 480 π.Χ. στα Στενά της Σαλαμίνας στο Σαρωνικό Κόλπο. Για τον Γαβαλά, το ιστορικό γεγονός καταγεγραμμένο στη γεωγραφία των βυθών της, βιώνεται υποσυνείδητα στο κοίταγμά της. Το βίντεο, ως το πιο κοινό σύγχρονο τεχνολογικό εργαλείο και η επαναλαμβανόμενη λούπα της φουρτουνιασμένης θάλασσας δημιουργούσαν τα οπτικό-ηχητικά ερεθίσματα για να εκδηλώσει η φαντασία το παιχνίδι της με την ιστορική εικονοποιΐα. Το βίντεο ως εργαλείο μνήμης θα το ξαναχρησιμοποιήσει στην Deepfake Μύρτις.
Μεταξύ της εντυπωσιακής Ναυμαχία της Σαλαμίνας (2020) και της Deepfake Μύρτις (2021) παρεμβάλλεται μια εγκατάσταση ιστορικού περιεχομένου με τίτλο Κρυφός ήχος πένθιμης καμπάνας…Ελευθερία ή Θάνατος, με την οποία αποτίει φόρο τιμής στον Κρητικό επαναστάτη των Ορλωφικών, Ιωάννη Δασκαλογιάννη (1725-1771). Στην εγκατάσταση, ο Στέλιος Γαβαλάς συνταίριαξε παλιότερα και νέα μορφολογικά στοιχεία: από τη σειρά με τίτλο Φυλάκια Μνήμης, μια θάλασσα και μια βραχονησίδα βρίσκονται εγκλωβισμένα σ’ ένα μπαούλο. Η βραχονησίδα εμφανώς δεν έχει το σχήμα της Κρήτης, είναι όμως μια παντοδύναμη μάζα στεριάς για να δοκιμαστούν στην τραχιά υφή της μάρτυρες και ήρωες. Έξω από το κασόνι, ένα ζευγάρι αυθεντικά κρητικά στιβάνια και πάνω σ’ ένα λευκό πουκάμισο πεταμένες φέτες γδαρμένου προσώπου σαστίζουν το βλέμμα…στη θέαση ενός γδαρμένου Απόλλωνα. Ο Γαβαλάς ασχολείται συστηματικά με την πλατιά και απροσδιόριστη έννοια της ετερότητας και τις συμβολικές σχέσεις ανάμεσα στο μύθο και την ιστορία. Ο Δασκαλογιάννης γδέρνεται όπως ο Μαρσύας από τον Απόλλωνα αλλά υπομένει το μαρτύριο με απολλώνια γαλήνη. Το γδαρμένο σε φέτες προσωπείο του Δασκαλογιάννη είναι το προσωπείο του Απόλλωνα της Ολυμπίας. Η αντίληψη του ‘καλού θανάτου’, αναδεικνύει την ιδεολογία μιας κοινωνίας να εκπαιδεύει συστηματικά τους άνδρες της σε ενδεχόμενο πόλεμο ήδη από τα ομηρικά χρόνια. Γι’ αυτό, στην ουσία της ελληνικής κουλτούρας οι ήρωες δεν πεθαίνουν, και οι θεοί δεν αποκαθηλώνονται. Συμπληρωματικά στοιχεία της εγκατάστασης, μια κυκλική σκουριασμένη λαμαρίνα με ενσωματωμένο κλαδί από στεφάνι και μια καμπάνα να κρέμεται, γίνονται τα έπαθλα του ηρωισμού: το στεφάνι για την ιστορική αναγνώριση και ο πένθιμος ήχος της καμπάνας για την απώλεια.
Ο Γαβαλάς μεγεθύνει σημεία και λεπτομέρειες της ιστορίας για να αναδείξει την εσωτερική σχέση με τον μύθο. Αυτή η τεχνική προσκαλεί σ’ ένα παιχνίδι αλληλουχιών και αλληγοριών. Μνήμη και παρατήρηση, γνώση και συναίσθηση ανασυνθέτουν ένα σύνολο διάρκειας στο χρόνο κατά την οποία, ο Κρητικός ήρωας μεταμορφώνεται σε μυθική θεϊκή προσωπικότητα. Δεν πρόκειται για άγιο της εκκλησίας με αναφορές στην τέχνη της αρχαιότητας αλλά για χριστιανό ήρωα της πρόσφατης ιστορίας με αναφορές στα ψυχικά χαρακτηριστικά του αρχαίου θεού. Η απολλώνια γαλήνη ταυτίζεται με την ατρόμητη καρτερικότητα του Δασκαλογιάννη που η ανώνυμη αφήγηση τον θέλει να μην χύσει ούτε δάκρυ κατά τη διάρκεια του μαρτυρικού του θανάτου. Ο ήρωας γίνεται υπεράνθρωπος μπροστά στο τραγικό συμβάν και με το προσωπείο του Απόλλωνα, γίνεται θεός δηλαδή, μια διαρκής αναφορά στη φωτεινή εκδοχή της ζωής, όπου λαμβάνει αξία κάθε προσπάθεια για την επίτευξη και του πλέον ανέφικτου στόχου. Ας μην ξεχνάμε ότι η αισθητική εξερεύνηση της ετερότητας, απασχόλησε νωρίτερα, στη δεκαετία του ’70, τους καλλιτέχνες της Arte Povera (Γιάννη Κουνέλλη, Giulio Paolini, Michelangelo Pistoletto) και στη δεκαετία του ’80 το ζεύγος Anne et Patrick Poirier σε μια αρχαιοδιφική εκδοχή.
Μετά το συνειρμικό φινιστρίνι/βίντεο της Σαλαμίνας και το αλληγορικό τεμαχισμό του προσωπείου του Δασκαλογιάννη, ο οφθαλμός με το βίντεο θα συνυπάρξουν σε μια νέα πρωτότυπη λιτή εγκατάσταση με τίτλο deepfake Μύρτις (2021). Καθοριστική για την κατανόηση αυτής της εγκατάστασης είναι η σπάνια αναπαράσταση ενός προσώπου από την κλασική Ελλάδα μέσω ανάλυσης οστών. Η Μύρτις, ένα εντεκάχρονο κορίτσι της εποχής, αναδύεται ως συμβολική φιγούρα, με το όνομά της να αντικατοπτρίζει τη συμβατική αλλά κοινή ονοματολογία της εποχής της. Η απουσία ανθρώπινων σκελετικών καταλοίπων από την κλασική Ελλάδα, λόγω της διαδεδομένης πρακτικής της καύσης μετά τον θάνατο, υπογραμμίζει τον εξαιρετικό χαρακτήρα της αναπαράστασης της Μύρτιδος. Ο Γαβαλάς εμπνευσμένος από το αμυγδαλωτό μάτι του Διός ή Ποσειδώνα του Αρτεμισίου (460 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) μετέτρεψε την ίριδα του ματιού της σε οθόνη προβολής βίντεο. Η βιντεοπροβολή απεικονίζει γλαφυρά τόσο το μεγαλείο της Ακρόπολης όσο και τη σκληρή πραγματικότητα του θανάτου της Μύρτιδος κατά τη διάρκεια της πανδημίας τυφοειδούς πυρετού που σάρωσε την Αθήνα το 430 π.Χ. -ένας στοιχειωτικός παραλληλισμός με τη σύγχρονη εμπειρία μας με την πανδημία του Covid-19. Εργαλειοποιώντας μια viral εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης, την deepfake, ο Γαβαλάς τη μετέτρεψε σε δομικό συστατικό του έργου όπου ο θάνατος, η εμπειρία και η μνήμη συγκλίνουν στη μοναδική μορφή του αρχαίου ματιού. Η deepfake Μύρτις του Γαβαλά, διαπλέκει το παρελθόν με το παρόν σε μια συγκλονιστική αφήγηση της θνητότητας, της ανθεκτικότητας και της ικανότητας του παρελθόντος να διαμορφώνει και να επηρεάζει το παρόν.
Το 2022, συμμετείχε με τους Αλέξη Ξενία, Στέλιο Παναγιωτόπουλο και Γιώργο Σταματόπουλο (http://s.atcite.com/RHqDbKrlP), στο μίνι Συμπόσιο Γλυπτικής (Μνήμες από την Πέτρα στο Μάρμαρο) στο γραφικό πέτρινο χωριό Κεφαλόβρυση ή Ρίπεσι Τριφυλίας, κοντά στο Κοπανάκι,. Το μαρμάρινο Ερωτικό του Στέλιου Γαβαλά, μια ρομβοειδής σύνθεση με ελικοειδείς καμπύλες και τριάντα μουσικά κλειδιά, όσοι και οι κάτοικοι του χωριού, κωδικοποιεί με σύγχρονους αφαιρετικούς όρους δεκάδες μνήμες ιστορίας και προσωπικής αισθητικής αναζήτησης: από τους στεατοπυγικούς γλουτούς της παλαιολιθικής Αφροδίτης του Βίλλεντορφ και τις αυστηρές αφαιρετικές μορφές των κυκλαδικών ειδωλίων μέχρι τις μεταλλικές ελικοειδείς κυκλικές και αξονικές σκάλες που γίνανε έμβλημα του έργου του.
Για μια ακόμη φορά, ο καλλιτέχνης μας δείχνει ότι η καλλιτεχνική φαντασία είναι μια σύμπραξη της γνώσης με την έρευνα που συμπληρώνονται από τη διαρκή παρατηρητικότητα. Όταν τις υποβάλλουμε στη βάσανο της κριτικής απελευθερώνουμε τα καλά χαρακτηριστικά της φαντασιακής εικονοποιΐας από το κουτάκι της Πανδώρας, όχι για να πετάξουν στους ουρανούς και να επιστρέψουν στους θεούς, όπως έλεγε ο Αίσωπος, αλλά για να μείνουν στη γη, μοναδικά δώρα αισθητικής παιδείας.
Γιάννης Κολοκοτρώνης, Καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Δυτικής Τέχνης, ΔΠΘ/Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Yannis Kolokotronis: Stelios Gavalas, A Semiologist of Contemporary Sculpture
The new public work by Stelios Gavalas, The Musical Fugara, is located at 20 Poseidonos 20, in Alimos, in the beautiful seaside promenade of the area, from September 2023. The two eight-meter-long musical fugues, colored with a bright dark blue shell and a vivid red and yellow interior, exude power and solidity. Without simply coexisting in the surroundings and without imposing themselves on the urban environment like oversized American structures in public space, they enhance and elevate it. These majestic metal creations, like steel sentinels along the coastal path, do more than simply adorn public space, they elevate it into a realm of poetry. Once in place they become Fugara – Landmarks for residents and visitors alike because they give a poetic dimension to the space. Equipped with built-in speakers inside their cylindrical trunks, with strings and musical keys on the outside, they echo the sounds of the sea and the wind, enhancing the acoustic experience of the space. And I don’t think anyone can easily disagree with me when the rhythmic echoes of the sea and wind emanating from these chimneys turn a hiking experience into a musical journey!
(https://www.facebook.com/SteliosGavalasArt/videos/755234744957947?locale=el_GR)
What can you say about this artist, who has become the most emblematic artist of his generation with works that are among the most contemporary and visionary of our time? Creative, inventive, resourceful, tirelessly hard-working, a highly skilled craftsman, a deep master of materials, ancient sculpture and contemporary art, all these characteristics and many more are confirmed almost 30 years on, by his works: his famous Staircases and Floating States in the Clouds, Traveling and Floating Boats, Portholes, Sea Suitcases and now Musical Fugara. Stelios has taken us on an ongoing journey into Utopia, the transformation of everyday life into art. We will remember that in Utopia (Visual Circle, 2013), a rusty circular staircase that was a reference point in Greek neoclassical houses of the 1930s, Gavalas transformed it into a soft and fluid version of the union of two levels, earth and sky, matter and ideas. His imaginative journey combined with his professional experience as director of faithful copies of the T.A.P., is ancient Greek, and his stairs in his series The Journey of Utopia (2013) have since deftly balanced between Plato and Aristotle, bypassing the religious symbolism associated with Jacob’s ladder!
I will focus in particular on four landmark works that he has exhibited in the last three years in group exhibitions, which show his path towards the Musical Fugara of Alimos: the Battle of Salamis (2020), The Hidden Sound of a Mourning Bell… Freedom or Death (2021), Deepfake Myrtis (2021) and The Erotikon of Ripesi (2022).
Participating in the monumental exhibition Salamis 2020 (Numismatic Museum, curated by George Kakavas and Panagiotis Tselekas), Stelios Gavalas presented a seemingly simple conceptual work: a gold-plated crowned porthole in the centre of a rusty metal sheet (140 x 200 cm.) on the surface of which were written in ancient Greek script the names of the Allied cities that played a role in the historical event. As the observer’s gaze penetrated through the royal porthole, it was captured in the video projection depicting the furious sea. The turbulent seascape stimulated the memory into an abstract imaginative pictorialization of the Persian tragedy that happened in 480 BC in the Straits of Salamis in the Saronic Gulf. For Gavalas, the historical event recorded in the geography of its depths is subconsciously experienced in its hollow. Video, as the most common contemporary technological tool, and the repeated loop of the choppy sea created the visual-sound stimuli for the imagination to manifest its play with historical iconography. The video as a memory tool will be reused in Deepfake Myrtis.
Between the impressive Battle of Salamis (2020) and Deepfake Myrtis (2021), an installation of historical content entitled Hidden sound of the mourning bell…Freedom or Death, pays homage to the Cretan revolutionary of the Orlofika, Ioannis Daskalogiannis (1725-1771). In the installation, Stelios Gavalas has combined old and new morphological elements: from the series entitled Guardians of Memory, a sea and a rock island are enclosed in a trunk. The rocky islet is obviously not shaped like Crete, but it is a powerful mass of land for martyrs and heroes to be tested on its rough texture. Outside the chest, a pair of authentic Cretan boots (stivari) and on a white shirt discarded slices of a scratched face confuse the eye…at the sight of a stripped Apollo. Gavalas is systematically concerned with the broad and undefined notion of heterogeneity and the symbolic relationships between myth and history. Daskalogiannis is flayed like Marsyas by Apollo but endures the torment with Apollonian serenity. Daskalogiannis’ sliced mask is the mask of Apollo of Olympia. The concept of the ‘good death’ highlights the ideology of a society to systematically train its men for possible war as early as Homeric times. This is why, in the essence of Greek culture, heroes do not die, and gods are not deposed. Complementary elements of the installation, a circular rusty sheet metal with an embedded wreath branch and a hanging bell, become the prizes of heroism: the wreath for historical recognition and the mournful sound of the bell for loss.
Gavalas enlarges the points and details of the story to highlight the internal relationship with the myth. This technique is an invitation to a game of sequences and allegories. Memory and observation, knowledge and intuition reconstitute a whole duration in time during which the Cretan hero is transformed into a mythical divine personality. This is not a saint of the church with references to the art of antiquity but a Christian hero of recent history with references to the psychic characteristics of the ancient god. Apollonian serenity is matched by the fearless fortitude of Daskalogiannis, whose anonymous narrative wants him to shed not a single tear during his martyrdom. The hero becomes superhuman in the face of the tragic event and in the mask of Apollo, that is, he becomes a god, a constant reference to the bright version of life, where every effort to achieve even the most unattainable goal is given value. Let’s not forget that the aesthetic exploration of otherness had earlier, in the 1970s, occupied the artists of Arte Povera (Giannis Kounellis, Giulio Paolini, Michelangelo Pistoletto) and in the 1980s Anne and Patrick Poirier in an antiquary version.
After the associative porthole/video of Salamina and the allegorical dissection of Daskalogiannis’ mask, the eye and the video will coexist in a new original, simple installation entitled deepfake Myrtis (2021). Key to understanding this installation is the rare representation of a face from classical Greece through bone analysis. Myrtis, an eleven-year-old girl of the period, emerges as a symbolic figure, her name reflecting the conventional but common nomenclature of her time. The absence of human skeletal remains from classical Greece, due to the widespread practice of cremation after death, underlines the exceptional character of Myrtis’ representation. Gavalas, inspired by the almond-shaped eye of Zeus or Poseidon of Artemis (460 BC National Archaeological Museum), transformed the iris of her eye into a video projection screen. The video projection vividly depicts both the grandeur of the Acropolis and the harsh reality of Myrtis’ death during the typhoid fever pandemic that swept through Athens in 430 BC – a haunting parallel to our modern experience with the Covid-19 pandemic. Appropriating a viral application of artificial intelligence, deepfake, Gavalas turned it into a structural component of the work where death, experience and memory converge in the unique form of the ancient eye. Gavalas’ deepfake Myrtis interweaves the past with the present in a compelling narrative of mortality, resilience, and the ability of the past to shape and influence the present.
In 2022, he participated with Alexis Xenia, Stelios Panayiotopoulos and George Stamatopoulos (http://s.atcite.com/RHqDbKrlP), in the mini Sculpture Symposium (Memories from Stone to Marble) in the picturesque stone village of Kefalovrisi or Ripesi in Trifyllia, near Kopanaki. Stelios Gavalas’ marble Erotikon, a rhomboidal composition with spiral curves and thirty musical keys, as many as the inhabitants of the village, encodes in contemporary abstract terms dozens of memories of history and personal aesthetic quest: From the steatopygic buttocks of the Palaeolithic Venus of Willendorf and the austere abstract forms of Cycladic figurines to the metallic spiral circular and axial staircases that became emblematic of his work.
Once again, the artist shows us that artistic imagination is a confluence of knowledge and research complemented by constant observation. When we subject them to the torment of criticism we release the good features of imaginative imagery from Pandora’s box, not to fly into the heavens and return to the gods, as Aesop said, but to remain on earth, unique gifts of aesthetic education.
