Τα κάτοπτρα της αλήθειας
Σε ένα απομονωμένο σαλέ στις γαλλικές Άλπεις, μια Γερμανίδα συγγραφέας, η Σάντρα, δίνει συνέντευξη σε μια μεταπτυχιακή φοιτήτρια · την ίδια ώρα από τον πάνω όροφο, η εκκωφαντική μουσική που ακούει ο Γάλλος σύζυγος της, ο Σαμουέλ, επίσης συγγραφέας, κάνει την επικοινωνία της Σάντρα και της φοιτήτριας πρακτικά αδύνατη και η συνέντευξη αναβάλλεται· ο εντεκάχρονος γιος τους, ο Ντανιέλ, με πρόβλημα όρασης λόγω ατυχήματος στη νηπιακή του ηλικία, βγαίνει για βόλτα με οδηγό τον σκύλο του τον Σνουπ. Πρόκειται για την πρώτη σκηνή της νέας ταινίας της Justine Triet ‘’ Ανατομία μιας πτώσης’’ (χρυσός φοίνικας του Φεστιβάλ Καννών 2023)
Σπάνια έχω δει σε εναρκτήρια σκηνή όχι μόνο να οικονομούνται οι απαραίτητες για την πλοκή πληροφορίες, αλλά και να σκιαγραφούνται υπαινικτικά οι χαρακτήρες των ηρώων και να σηματοδοτείται το γενικότερο κλίμα της ταινίας: η συνέντευξη παρουσιάζει μια Σάντρα επιτυχημένη, με αυτοπεποίθηση και όρεξη για ζωή, ικανή να παίξει το παιχνίδι της γοητείας με τη συνομιλήτρια της, ενώ η επιμονή του Σαμουέλ στην ένταση του ήχου και η εξαιτίας της βίαιη διακοπή της συνέντευξης προϊδεάζει για την ύπαρξη εντάσεων και ανταγωνισμού ανάμεσα στο ζευγάρι. Όταν ο Ντανιέλ και ο Σνουπ επιστρέφουν, βρίσκουν τον Σαμουέλ νεκρό από πτώση πάνω στο χιόνι. Ατύχημα, αυτοκτονία ή έγκλημα;
Το ερώτημα παραμένει στη συνέχεια μετέωρο και ανοιχτό. Οι επιλογές της σκηνοθέτιδας όσον αφορά τη διαχείριση του υλικού της είναι αφενός η χρήση της κάμερας ως διακριτικού παρατηρητή, ώστε να αποφύγει κατά το δυνατόν τη χειραγώγηση του θεατή, και αφετέρου η σταδιακή παρουσίαση των κρίσιμων πληροφοριών, ώστε να κλιμακώσει την ένταση. Η πιο καθοριστική όμως επιλογή της είναι η σύνθετη, πολυπρισματική αφήγηση, που επιτρέπει στον θεατή να προβληματιστεί πάνω στην ρευστότητα της αλήθειας, στη λεπτή διάκριση μεταξύ δυνατότητας και πιθανότητας, στη δυσκολία του ανθρώπου να αντιληφθεί όλες της διαστάσεις της πραγματικότητας.
Εξηγούμαι: η έρευνα για την πτώση του Σαμουέλ από τη σοφίτα του σαλέ καταλήγει στη δίωξη της Σάντρα για δολοφονία και στην παραπομπή της μετά από ένα χρόνο σε δίκη, ενώ αυτονόητα – αφού αποκλείστηκε το ατύχημα – ο δικηγόρος της υιοθετεί την υπερασπιστική γραμμή της αυτοκτονίας. Ο άτεγκτος δικαστικός μηχανισμός, με την επικουρία όλων των μέσων που παρέχει η τεχνογνωσία, αναζητά αποδείξεις, επιχειρεί αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, εκθέτει σε κοινή θέα την οικογενειακή και επαγγελματική ζωή των εμπλεκομένων καταργώντας κάθε έννοια ιδιωτικότητας, αντιμετωπίζει την εναγόμενη βάσει των στερεοτυπικών αντιλήψεων για τον γάμο, τον ρόλο της γυναίκας, τη σεξουαλικότητα.
Για το δικαστικό σύστημα η εύρεση της μιας και μοναδικής αλήθειας φαίνεται εφικτή. Στη δίκη χρησιμοποιείται ως τεκμήριο η κατάθεση του ψυχαναλυτή του Σαμουέλ, που γνωρίζοντας τη Σάντρα μόνο μέσα από την υποκειμενική ματιά του συντρόφου της, ερμηνεύει τη δύναμη της ως αναλγησία, θεωρεί τις ικανότητες και την επιτυχία της ευνουχιστικές για τον Σαμουέλ και τον ίδιο θύμα μιας χειριστικής γυναίκας.
Παράλληλα, από τα βιβλία της Σάντρα αντλούνται ενδείξεις της ενοχής της, καθώς η ίδια είχε δηλώσει ότι περιέχουν στοιχεία αυτοβιογραφικά. Μπορούμε όμως βάσιμα να υποστηρίξουμε ότι η μυθοπλασία, που χρησιμοποιεί ως έμπνευση την πραγματικότητα, την διασώζει ακέραιη; Ότι ο συγγραφέας, μετουσιώνοντας το βίωμα σε λογοτεχνία, δεν αναζητά, με διαμεσολαβητή τη φαντασία, μια ‘’άλλη’’ αλήθεια, πιο οικεία από αυτή που βίωσε;
Και τότε αιφνιδιαστικά η αστυνομική έρευνα ανακαλύπτει ένα βίντεο στο οποίο ο Σαμουέλ – που κατέγραφε οικογενειακές σκηνές αναζητώντας έμπνευση για το βιβλίο που προσπαθούσε μάταια να γράψει – έχει κρατήσει μια έντονη σύγκρουση ανάμεσα στον ίδιο και τη γυναίκα του. Σε αναδρομική αφήγηση, βγαίνουν στο φως η ευθραυστότητα του γάμου τους, οι αιτιάσεις του ενός προς τον άλλον, το παιχνίδι εξουσίας ανάμεσα τους, η επισφαλής ισορροπία της σχέσης τους. Οι εντελώς αντίθετες προσωπικότητες τους βρίσκονται σε κοινή θέα. Η Σάντρα είναι δυνατή μέχρι σκληρότητας, ανθεκτική, εσωτερικά ελεύθερη και αυτάρκης, χαίρεται την επιτυχία της και διεκδικεί την ευτυχία. Ο Σαμουέλ αντίθετα είναι αδύναμος, ενοχικός, καταθλιπτικός, νοιώθει ανεπαρκής και επαγγελματικά αποτυχημένος. Καθώς η σύγκρουση τους κλιμακώνεται γίνονται και οι δυο εριστικοί, επικριτικοί, μειωτικοί, προσβλητικοί. Θυμός και απόγνωση συνυπάρχουν. Η αλήθεια είναι αμφίρροπη, παραπλανά, διαφεύγει.
Ο δωδεκάχρονος, βαθιά τραυματισμένος Ντανιέλ, που έχει υποχρεωθεί από το δικαστήριο να καταθέσει ως μάρτυρας, παρακολουθεί ολόκληρη την ακροαματική διαδικασία και η πίστη του στην αθωότητα της μητέρας του κλονίζεται. Η Σάντρα, θέλοντας πάνω από όλα να σώσει τη σχέση της με το παιδί της, προσπαθεί να εκθέσει τη δική της αλήθεια, να αιτιολογήσει και να δικαιολογήσει τα θετικά και τα αρνητικά συναισθήματα της ίδιας και του Σαμουέλ. Αρνείται να φέρει τον γάμο της, τα βιώματα, τα συναισθήματα και τη σεξουαλικότητα της στα μέτρα που το δικαστήριο θέλει να της επιβάλει. ‘’Το ζευγάρι είναι χάος’’, θα πει. Ποιος μπορεί να τη διαψεύσει;
Η αμφιβολία κλονίζει όλες τις βεβαιότητες. Ποιος μπορεί να βγάλει ασφαλή συμπεράσματα γι’ αυτόν τον γάμο με τις εξάρσεις του, τα πάθη του και την απόγνωση του, ποιος μπορεί να αγνοήσει τα πολλαπλά κάτοπτρα της αλήθειας; Ποιος μπορεί να εκφέρει αμετάκλητη κρίση, καταδικαστική ή αθωωτική, όταν μάλιστα ένα παιδί θα είναι το θύμα και των δύο; Ο Ντανιέλ, που καλείται να καταθέσει ως μάρτυρας της σχέσης των γονιών του, ψάχνει, στην ουσία μόνος, τη δική του αλήθεια, τα δικά του ‘’γιατί’’, παίρνει πρωτοβουλίες, κάνει τις δικές του υποθέσεις και επιλογές. Η μαρτυρία του και η ετυμηγορία που την ακολουθεί δεν αίρει την αβεβαιότητα του θεατή. Αυτοί που περιμένουν να δουν ‘’ποιος το έκανε’’ θα απογοητευτούν. Ο αστυνομικός μανδύας της ταινίας δεν είναι παρά το πρόσχημα για βαθιά τομή μιας σχέσης, ενός γάμου, των αδιεξόδων και ματαιώσεων του και της οδυνηρής πτώσης του – κι αυτό είναι σκηνοθετική επιλογή.
Γενικότερα, οι επιλογές της Triet και του συν-σεναριογράφου Arthur Harari δημιουργούν μια ταινία με ευφυές σενάριο, συγκροτημένη δομή, σαφή ιδεολογική θέση και γνώση των κινηματογραφικών τεχνικών. Η καθοριστική σημασία του παλιού ατυχήματος του Ντανιέλ, η τριγλωσσία των ηρώων, που αναδεικνύει τη σχέση της γλώσσας με την έκφραση της αλήθειας, οι αναδρομικές αφηγήσεις που αποκαλύπτουν νέα στοιχεία και κορυφώνουν το ενδιαφέρον ( εξίσου έξοχη με τη σκηνή της συζυγικής σύγκρουσης και εκείνη στην οποία ακούμε τη μαρτυρία του νεκρού Σαμουέλ μέσα από τη φωνή του γιου του ), ο κομβικός ρόλος του σκύλου Σνουπ και βέβαια η μεγάλης δύναμης σκηνή της κατάθεσης του Ντανιέλ, αποτελούν δομικά στοιχεία μιας ταινίας που δεν της περισσεύει τίποτα. Αν προσθέσει κανείς και τις συγκρατημένες, χαμηλών τόνων και λεπτών αποχρώσεων ερμηνείες – κυρίως αυτή της Sandra Huller – , την υποβόσκουσα ένταση που επιτείνεται με τη βοήθεια της μουσικής, την έξοχη φωτογραφία και τον σωστό ρυθμό, έχει μια ταινία που αποκλείεται εύκολα να ξεχάσει.
