Η ανάγνωση χαϊκού διαμέσου της συλλογής «Σταγόνες στίχοι»
Η συλλογή «Σταγόνες στίχοι – Χαϊκού & 14 συλλαβές που συνθέτουν τάνκα» συμπεριλαμβάνει ποίηση σε προγονική μορφή Ιαπωνικού χαϊκού, το waka/tanka. Κάθε ουάκα (ποίηση ερωταπόκρισης)/τάνκα, αποτελεί μια στροφή με τριανταμία συλλαβές, χωρισμένες σε στίχους των 5, 7, 5, 7, 7 συλλαβών και το γράφουν δύο ή και περισσότερα πρόσωπα. Η πρώτη-Πωλλέτα Ψυχογυιοπούλου γράφει τους τρεις πρώτους στίχους και η δεύτερη-Ελένη Κοφτερού τους δύο τελευταίους. Οι τρεις πρώτοι στίχοι, που ονομάζονται hokku, πρέπει να περιέχουν μια λέξη προσδιοριστική της εποχής (kigo) και οι δύο επόμενοι στίχοι ονομάζονται ματσούκου. Ίσως αυτή η ποιητική σύνθεση τάνκα να είναι μοναδική για τα ελληνικά λογοτεχνικά δεδομένα. Πάντως στα χαϊκού (ή χάικου όπως θα έπρεπε να προφέρεται σωστότερα) η πυκνότητα του λόγου και η λιτότητα της έκφρασης κυριαρχούν, ο φιλοσοφικός στοχασμός συμπλέκεται με λυρικές εξάρσεις!
«Η ανάγνωση χαϊκού έχει ονομαστεί τέχνη από μόνη της».
Harold G. Henderson,
«Υπάρχει λοιπόν δημιουργική ανάγνωση καθώς και δημιουργική γραφή».
Ralph Waldo Emerson
«Δεν μπορείς να διαβάσεις ένα χαϊκού καλύτερα από ό,τι μπορείς να γράψεις ένα και δεν μπορείς να γράψεις ένα χαϊκού καλύτερα από ό,τι μπορείς να διαβάσεις ένα».
Clark Strand
Τι ψάχνεις όταν διαβάζεις χαϊκού; Πολλοί άνθρωποι που είναι νέοι στο χαϊκού αναζητούν την καταμέτρηση των συλλαβών, χωρίς να συνειδητοποιούν ότι αυτό τους βγάζει από το ποίημα και τους μετατρέπει σε κριτές που ψάχνουν να δουν αν ο ποιητής «το έκανε σωστά». Στην πορεία, τέτοιοι αναγνώστες μπορεί πολύ εύκολα να χάσουν τις εικόνες και τα συναισθήματα του ποιήματος. Υπάρχουν πολλά άλλα να αναζητήσουμε διαβάζοντας ένα χαϊκού. Ο Ιάπωνας δάσκαλος του χαϊκού Seisensui έχει αναφερθεί στο χαϊκού ως ένα «ημιτελές» ποίημα. Αυτό σημαίνει ότι ο αναγνώστης τελειώνει το ποίημα ασχολούμενος με αυτό. Η τέχνη της ανάγνωσης χαϊκού ισοδυναμεί με την ολοκλήρωση του ποιήματος που ξεκίνησε ο ποιητής.
Ο Eric Amann αναφέρεται στην «τέχνη της ανάγνωσης χαϊκού» ως μια ουσιαστικά ενσυναισθητική πράξη. Στο βιβλίο του Theless Poem (Haiku Canada, 1969, 1978), λέει: «Ένα χαϊκού δεν προορίζεται να διαβαστεί σαν ένα μεγαλύτερο ποίημα. Είναι περισσότερο αντικείμενο περισυλλογής». Εξηγεί ως εξής: «Πρώτα πρέπει να αδειάσουμε το μυαλό μας από όλες τις προκατειλημμένες ιδέες και να ξαναζήσουμε αυτό που είδε ή άκουσε ή ένιωσε ο ποιητής. Πρέπει να επιτρέψουμε στις εικόνες να μας αγγίξουν, πρέπει να μπούμε, για παράδειγμα, στην ησυχία της παλιάς λιμνούλας, να δούμε/ ακούσουμε/να νιώσουμε το ξαφνικό άλμα του βατράχου και να αφήσουμε τους κυματισμούς να σβήσουν αργά στο μυαλό μας. Μόνο αν βάλουμε τους εαυτούς μας στη θέση του ποιητή, μόνο αν βιώσουμε τις εικόνες άμεσα και χωρίς διανοητικότητα, μόνο τότε —αν το χαϊκού είναι καλό— θα επιτύχει την επίδρασή του, ξυπνώντας διαθέσεις και μνήμες, ηχώ και κυματισμούς συνειρμών, παίζοντας στο μυαλό σαν να ήταν ένα όργανο όπου όλες οι λυρικές χορδές αντηχούν όταν χτυπιέται μια μόνο νότα.»
Αν και η αυθεντική μορφή του χαϊκού έχει ανατολική προέλευση με ζωτικές επιδράσεις από τη φιλοσοφία Ζεν, η επιμέρους προβολή των χαρακτηριστικών της ποίησης ακολουθεί τη δυτική παράδοση της αναλυτικής καταγραφής χάριν καλύτερης συνεννόησης και αρχής διαλόγου. Εν συνεχεία παρατίθενται δώδεκα όψεις αναγνωστικής διείσδυσης στην εν λόγω και έργω ποίηση, με χαρακτηριστικές αναφορές στην ποιητική συλλογή.
1. Μορφή
Η μορφή είναι η πρώτη πτυχή που παρατηρούμε σχετικά με αυτά τα ποιήματα, είτε συνειδητά είτε υποσυνείδητα, όταν τα βλέπουμε στη σελίδα.
Πώς εμφανίζεται το ποίημα στη σελίδα; Σκεφτόμαστε ότι η μορφή, όποια κι αν είναι, μπορεί να βοηθήσει ή να εμποδίσει το ποίημα. Για παράδειγμα, οι εσοχές δίνουν μια αίσθηση κίνησης και αυτή η αίσθηση συμπληρώνει το νόημα του ποιήματος; Το κεντράρισμα κάθε γραμμής δίνει στο ποίημα μια αίσθηση επισημότητας; Τελικά, το ποίημα έχει βρει την καλύτερη οργανική του μορφή για να παρουσιάσει το περιεχόμενο; Ομοίως, ως επέκταση της φόρμας, εξετάζουμε πώς το ποίημα χειρίζεται τα κεφαλαία και τη στίξη. Η έναρξη του ποιήματος με πεζό γράμμα μπορεί να σηματοδοτήσει ότι το ποίημα είναι αποσπασματικό, όπως είναι συχνά το χαϊκού, παρά μια πλήρης πρόταση, αλλά ορισμένοι ποιητές προτιμούν να ξεκινούν με κεφαλαίο, ακόμα κι αν δεν τελειώνουν με τελεία. Συχνά αυτά είναι θέματα προσωπικού ύφους!
Φέρε λουλούδια
το φως άσε να λάμψει.
Άνοιξη ξανά.
Άνθη με πεταλούδες
ξεκινούν τον πόλεμο.
Λοιπόν, αρχίζει η ανάγνωση κι εμείς καλούμαστε να μετέχουμε στην άνοιξη και τη χαρά της ποιητικής δημιουργίας.
2. Συναίσθημα
Αν και η φόρμα είναι το πρώτο χαρακτηριστικό που μπορεί να παρατηρήσουμε για το χαϊκού, είναι καλό να προχωρήσουμε προς το περιεχόμενο. Πρώτον, πώς μας κάνει να νιώθουμε το ποίημα; Ο William J. Higginson έχει γράψει ότι ο σκοπός του χαϊκού είναι να μοιραστεί. Μοιραζόμαστε χαϊκού για να μεταφέρουμε εμπειρία και συναίσθημα, και ένα χαϊκού πετυχαίνει εάν ο αναγνώστης έχει ένα συναίσθημα παρόμοιο με αυτό του συγγραφέα. Σε κάνει ένα χαϊκού λυπημένο, χαρούμενο, μελαγχολικό, μπερδεμένο, γεμάτο; Ή νιώθουμε κάποιο άλλο συναίσθημα; Το ποίημα προτείνει μια ιστορία που μας κάνει να αναρωτιόμαστε τι συνέβη; Μπορεί να αισθανόμαστε ό,τι θέλουμε ως απάντηση σε ποιήματα χαϊκού, αλλά αξίζει τον κόπο να παρατηρήσουμε τα συναισθήματά μας ως αντίδραση σε ένα χαϊκού, γιατί αυτά τα συναισθήματα είναι που προσπαθεί να προκαλέσει το ποίημα. Μπορούμε επίσης να γίνουμε καλύτεροι αναγνώστες και συγγραφείς χαϊκού ανακαλύπτοντας τι κάνει το ποίημα για να προκαλέσει αυτά τα συναισθήματα—και στο καλύτερο χαϊκού, το ποίημα θα δημιουργήσει συναισθήματα αντί να τα ονομάσει ή να τα εξηγήσει.
Εύγραμμοι γοφοί
λαμπυρίζουν στην άμμο
ξάστερος πόθος.
Θρυμματισμένοι βράχοι
της αμμουδιάς οι πόθοι.
Ο πόθος θρυμματίζεται στη λαγνεία..
3. Δομή σε δύο μέρη
Ένα άλλο χαρακτηριστικό που πρέπει να αναζητήσουμε στο χαϊκού είναι μια δομή δύο μερών. Η μετατόπιση είναι κάτι περισσότερο από απλώς γραμματική – το αντιπαρατιθέμενο μέρος θα πρέπει επίσης να είναι μια αλλαγή εικόνων, και όχι απλώς μια επαναδιατύπωση του προηγούμενου μέρους, που χρησιμεύει ως ένα είδος προφορικής στίξης. Το πιο σημαντικό, είναι η αλληλεπίδραση αυτών των δύο μερών που έχει μεγαλύτερη σημασία, καθώς το άλμα μεταξύ τους μπορεί να δημιουργήσει ένα μυστήριο (τι σχέση έχει το ένα μέρος με το άλλο;) που ο αναγνώστης μπορεί να επιλύσει, είτε λογικά είτε συναισθηματικά. Η σχέση των δύο μερών του ποιήματος έχει σκοπό να υπονοήσει κάτι που σκοπίμως παραλείπεται ή να δώσει στον αναγνώστη μια αίσθηση.
Τα μυστικά μου
χρώματα φασματικά,
φως ποιητικό.
Άραγε τα μυστικά
κυνηγά το ποίημα;
Η συσχέτιση των μυστικών με την ποίηση στο αρχικό τρίστιχο συμπληρώνεται/φωτίζεται από το ερχόμενο δίστιχο. Το ποίημα φωτίζει τα μυστικά ή τα μυστικά χρωματίζουν την ποίηση;
4. Εποχική Αναφορά
Μια άλλη τεχνική που πρέπει να αναζητήσουμε στο χαϊκού είναι η εποχική αναφορά. Θυμηθείτε ότι το χαϊκού δεν είναι αυστηρά ένα ποίημα «φύσης», αλλά εστιάζει στις εποχές. Αυτό σημαίνει ότι και τα ανθρώπινα και τα φυσικά θέματα είναι κατάλληλα για χαϊκού. Ίσως θελήσουμε να εξετάσουμε κάθε χαϊκού ως προς το πόσο ανθρώπινο ή φυσικό περιεχόμενο εμφανίζεται στο ποίημα και να παρατηρήσουμε ποια ποιήματα τείνουμε να προτιμάμε.
Θαύμα ιδέσθαι
κρυστάλλωμα του νερού.
Καθρεφτίζομαι.
Η παγωμένη λίμνη
καθρέφτες ραγισμένοι.
Το θαύμα της αυτοθέασης ή αλλιώς της ραγισμένης ύπαρξης προσλαμβάνεται/αποκρυσταλλώνεται στα στοιχεία της φύσης.
5. Πέντε Αισθήσεις και Αντικειμενικότητα
Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι ότι η αντικειμενική απεικόνιση μπορεί να παράγει ένα υποκειμενικό αποτέλεσμα, όπου τα γεγονότα των πέντε αισθήσεων μπορούν να δημιουργήσουν ένα συναίσθημα στον αναγνώστη. Το ποίημα χαϊκού χρησιμοποιεί κυρίως αντικειμενικά μέσα για να παράγει ένα υποκειμενικό τέλος. Αλλά η υποκειμενικότητα συνήθως προστίθεται από τον αναγνώστη στην ερμηνεία του ποιήματος – μέρος του τρόπου με τον οποίο ο αναγνώστης τελειώνει το «ημιτελές» ποίημα.
Βαδίζει γυμνός
ήχοι στροβιλίζονται
άγγελοι φωτός.
Ανθόκηπος η τρέλα
φυτρώνουν μαργαρίτες.
Ο στρόβιλος των αισθήσεων, το παράλογο της ποίησης γεννά αληθινούς στίχους.
6. Ήχος και ρυθμός
Βοηθά επίσης να σκεφτόμαστε τον ήχο στα χαϊκού—όχι τον ήχο ως θέμα, αλλά πώς ακούγονται οι ίδιες οι λέξεις. Το χαϊκού μπορεί να είναι εξίσου λυρικό με ένα μεγαλύτερο ποίημα. Προσπαθήστε να πείτε κάθε ποίημα δυνατά όταν το συναντάτε, ή τουλάχιστον προσπαθήστε να το ακούσετε στο μυαλό σας. Στην Ιαπωνία, οι ποιητές μιλούν για τη «σύνθεση» του χαϊκού τους, όχι για τη «γραφή» τους, κάτι που μπορεί να μας θυμίζει τα λυρικά στοιχεία του ποιήματος — και πώς ακούγεται. Αναζητούμε τη μουσική του ποιήματος και το αφήνουμε να τραγουδήσει μέσα μας.
Χίλια κογχύλια
σπαρμένα στην αμμουδιά
φιλιά μου δίνουν.
Της Αφροδίτης μήπως
είναι οι πατημασιές;
Η ομορφιά σώζει τον κόσμο με τους ήχους και τα φιλιά της!
7. Λέξεις και υπαινιγμοί
Και υπάρχουν περισσότερα. Τι γίνεται με το λογοπαίγνιο και τον υπαινιγμό; Το καλό χαϊκού μπορεί κάλλιστα να χρησιμοποιεί διπλές έννοιες ή στροφές φράσεων. Και είναι σύνηθες το χαϊκού να παραπέμπει σε άλλη λογοτεχνία (όχι μόνο σε ποιήματα) ή να εκμεταλλεύεται τον τόνο των τοπωνυμίων ή άλλων πολιτιστικών αναφορών.
Φλόγα πεθυμιάς
νυκτερινό όνειρο
σε νότες όλο.
Σε έναστρο ουρανό
ορίζεται ορχήστρα.
———–
Άφοβο φίδι
μύραινα η Ελένη
τον φόβο σκορπά.
Κάθε Ελένη φέρει
του χαμού γερή κλωστή.
Άλλοτε ο πόθος συνέχεται σε αρμονία και άλλοτε σέρνει/υφαίνει τον φόβο και την καταστροφή.
8. Προσωπικό γούστο
Χρόνια αργότερα μπορεί να διαβάζουμε τα ίδια ποιήματα και αυτά που σημαίνουν τόσα πολλά για εμάς πριν, να μην μας μιλούν πια, ενώ άλλα θα ζωντανέψουν. Ή ίσως όλα θα λειτουργήσουν για εμάς κάποια άλλη στιγμή ή κανένα από αυτά. Να μην περιμένουμε ότι όλα τα ποιήματα θα «έλθουν σε εμάς». Δηλαδή, μπορεί να είναι πολύτιμο εμείς να «πάμε στο ποίημα». Είναι επίσης πολύ ωραίο μερικές φορές να νιώθουμε κάτι από το ποίημα, είτε «το καταλαβαίνουμε» είτε όχι.
Άσπρες οι μέρες
πάλλευκο το τοπίο
ακατάπαυστα.
Στη λευκότητα για δες
το μαύρο πως αστράφτει!
Άσπρο-μαύρο, το θέμα είναι η αστραποβολιά.
9. Διαισθητική Ερμηνεία
Ένα άλλο βήμα που πρέπει να κάνουμε όταν διαβάζουμε χαϊκού είναι να καλωσορίσουμε τις δικές μας ερμηνείες. Ωστόσο, αναζητούμε ενδείξεις που θα μας βοηθήσουν να αποφύγουμε τις παρερμηνείες. Αλλά τελικά, εμείς είμαστε οι κριτές κάθε ποιήματος. Εμπιστευόμαστε τη διαίσθησή μας. Πώς μας κάνει να νιώθουμε το ποίημα; Πού με οδηγεί το ποίημα; Τι φαντάζομαι;
Έμπνευσης δάκρυ
υδάτινα χρώματα
θα ζωγράφιζε.
Διάφανα τα δάκρυα
οι λέξεις αμοιβάδες.
Από το δάκρυ του συναισθήματος ξεπηδά το χρώμα της ποίησης.
10. Παρατηρώντας Στιγμές
Η «στιγμή χαϊκού» μπορεί να είναι η αρχική εμπειρία του ποιητή ή μπορεί να είναι η εμπειρία που αναπαράγεται στο ποίημα. Ή μπορεί να είναι η στιγμή που ο αναγνώστης ανταποκρίνεται στο ποίημα, αν κάτι υπονοείται ή παραλείπεται. Όποια και αν είναι η περίπτωση, το χαϊκού μπορεί να διαφέρει πολύ στη διάρκεια της «στιγμής» που απεικονίζεται. Η εποχική αναφορά βοηθά να περιορίσουμε την εστίαση ή τουλάχιστον παρέχει ένα πλαίσιο, αλλά συνήθως ένα ρήμα στο ποίημα οξύνει την προσοχή μας. Ωστόσο, μερικά χαϊκού δεν έχουν καθόλου ρήμα, αντιθέτως παρουσιάζουν μια κατάσταση ύπαρξης. Αναζητούμε τα ρήματα στο χαϊκού (συνήθως μόνο ένα είναι το καλύτερο) ή την έλλειψη ρημάτων.
Συνηθισμένα
πρόσωπα των ημερών
οι φοβισμένοι.
Κατοικίδιος φόβος
γνώριμο το αγρίμι.
———
Στιγμιότυπα
σε αποχρώσεις γκρίζου
φόβος ανθίζει.
Του αίματος κόκκινο
σκεπάζει γκρίζα αχλύ.
Τα πρόσωπα του φόβου εξαπλώνουν τη γκρίζα πραγματικότητα.
11. Αγαπημένα
Μια ακόμη σύσταση είναι να επισημαίνουμε τα αγαπημένα μας ποιήματα όταν διαβάζουμε χαϊκού σε ένα βιβλίο ή περιοδικό και ίσως ακόμη και να γράφουμε σημειώσεις σχετικά με το γιατί μας αρέσουν (ή δεν μας αρέσουν) συγκεκριμένα ποιήματα. Μπορούμε να σημειώνουμε την εποχική αναφορά ή να σημειώνουμε ασυνήθιστες τεχνικές. Αυτή η πρακτική μπορεί να μας βοηθήσει να διαβάζουμε πιο ενσυνείδητα (Ο George Steiner είπε ότι «Ο διανοούμενος είναι, πολύ απλά, ένας άνθρωπος που έχει ένα μολύβι στο χέρι του όταν διαβάζει ένα βιβλίο»)..
Τριαντάφυλλο
χαμόγελο χάραξε
δάδα έρωτα.
Η κόκκινη φλόγα του
θα γίνεται γραφίδα.
Χρώμα και (συν)κίνηση, από το εξωτερικό κόκκινο της φύσης στον ένδον έρωτα και από εκεί στην πράξη της έκφρασης.
12. Ολότητα
Οι προηγούμενες τεχνικές και τα χαρακτηριστικά είναι πάντα άξια διερεύνησης στο χαϊκού. Αλλά να μην ξεχάσουμε να αφήσουμε το ποίημα να μας ξετρελάνει. Παρατηρούμε τι αισθανόμαστε προτού αρχίσουμε να σκεφτόμαστε το ποίημα—δίνουμε προσοχή στην «προγνωστική μας απάντηση». Όπως είπε ο E. E. Cummings για τη ζωή, όχι μόνο για την ποίηση, «το συναίσθημα είναι το πρώτο».
Σαν φιλντισένιος
θόλος κάθε ποίημα
ουρανός και γη.
Μόνο του θα πετάξει
κάποτε το ποίημα.
Η εξακτίνωση της ποίησης!
Και, για να μείνουμε πιστοί στη φιλοσοφία του χαϊκού, αισθανόμαστε την αλληλοπεριχώρηση του εφήμερου με την αιωνιότητα όπως και του ανθρώπου με την οικουμενικότητα της φύσης, εφόσον όλα συντίθενται σε ένα ενιαίο σύνολο, απεκδυόμαστε τη μίζερη ατομικότητά μας για να απλωθούμε στη συμπαντική ένωση, αποδιδράσκουμε από τη διανοητική φυλακή του νου με τα δίπολα και τα σχήματα για να αφουγκραστούμε και να διαβλέψουμε και να φανταστούμε και να χαθούμε στη δυναμική εικονοσήμανση των λέξεων και της ψυχής.
Εν τέλει οι δύο ποιήτριες συνομιλούν ενδοπροσωπικά και διαπροσωπικά, συναντώνται διακειμενικά, προσλαμβάνουν την πρό-θεση η μία της άλλης, συμπληρώνονται, διασαφηνίζουν και επεκτείνουν τον ορίζοντα του νοήματος, μας (συν)αρπάζουν στο παιχνίδι του γενικού-ειδικού και εικόνας-στιγμιότυπου, μας (συν)κεντρώνουν στην τροχιά της σαϊτιάς μεταξύ αντικειμένου-υποκειμένου και αισθήσεων-συναισθημάτων.
Σύμφωνα με τον τίτλο, οι στίχοι ως σταγόνες, ως σταλαγματιές ζωής, μας οδηγούν να ονειρευόμαστε την αλληλουχία γραφής-λόγου και φύσης-ζωής!
Ιωάννης Σόλαρης
Σύμβουλος Εκπαίδευσης Φιλολόγων
